Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 33, 19 August 1921 — NA PALI KOOLAU O MOLOKAI I KAULANA I KA HEKE. [ARTICLE]

NA PALI KOOLAU O MOLOKAI I KAULANA I KA HEKE.

E Solomon Hanohano, Anoai a nui:—Na keia mau lalani himeni, i kehaia e ko Molokai keiki kupa a'u e puana nei. Ka manao no ia, O ka upu ana ae, Na hono a Piilani, I ke ku kilakila, O ka oi no nae, Kuu onehanau, Me Molokai nui, A Hina Uluwehi, O ka heke no i-a. Hakuia e Kema. He aina pali io no keia, a ua piha keia mau pali Koolau o Molokai nei, me na mea uliuli o ka wao, mai ka welelau oluna, ahiki i ka paala, kahakai olalo a pela no hoi me ke alo kahawai, o ke ku no hoi a ka wahine u'i, pali ke kua mahina ke alo, a oluolu no hoi ka noho ana, o keia Awawa o Wailau nei. Ua manao hoi au o Maikai Waipio he alolua na pali, o ia la hoi ka oi, a i ole ia o na pali ku'i e ku'i o Makana la hoi, eia ka o keia aina i holo ke mele. Huki e lele iluna ke ku a Oloku'i, Ke kaulu pali lala hale o Kaunuohua. E hoolikelike ana elike me Ahumauna, Me ke kihi lala peahi o Haupu, I paia e ka honu nui kua e'ae'a. Mae'a ke kanaka i ke kaunu a ka moe I ke kaomi lima a ka ipo i Keiu-a-, O ka'u ipo no ia o ke aloha, O ko'u meemee no ia o ka meahou, Ho iho kaua e ke aloha a eloelo-a-. Ua ninau au i ko'u kamaaina, i ke kumu i kapaia ai keia kahawai o Wailau, hai mai oia, no ka nui lehulehu o na kahawai liilii e kahe mai ana mai na pali mai, ma kela ame keia aoao mai pela i kapaia ai keia inoa. Ua manao au, he mea pololei no ia, no ka mea ia'u i pii ai iuka o keia awawa, ua ike i'o au i na kahawai liilii e kahe mai ana mao a maanei o ke alo pali, aneane elua mile a oi ka loihi o kahi a'u i hele ai iuka o keia kahawai, ma ke ala kuahiwi e piiia ai ahiki i Pukoo. Kuhikuhi mai la na moopuna a kuu kamaaina i ke alanui pali e pii ai i Kona o Pukoo ma; ha'i mai lakou ia'u o ka pali ia o Hamuwai, a o kahi hoi o keia mau huaolelo kaulana i puka ai. O ko-ki, o Wailau, i ke alapii a ka opae. He mau huaolelo ano nui keia i puana ia, a he mau huaolelo hoi e hoike ana, i ka lawa o ka makaukau i ua mea la nana i hoopuka ia huaolelo, i lele puni hoi ia ike i ka oihana lua ha'iha'i o Hawaii nei, i a'oia e keia lahui, a o ka manao nui o keia hua-, olelo, o ia keia. Iluna no ke kanaka o ka lima, pau na iwi i ka hakihaki a he make no ke ano nui o ka olelo. Minamina no hoi au i ka hele pu ole ana me kuu kamaaina, oiai aole oia me makou, ua hele mua oia, a no makou no ka hewa i ka lohiau. Lohiau Puna i ke'kua wahine, Molilena i ka ua a ka awaawa, Ua au ka umauma o Hilo i ka wai, Ua lana ke ka, Lehua o Leleiwi, He iwi ka maka he luna na ke aloha, He nau hoowalewale i ka moe, A-o-le au i ike a—. Mamuli o ia nele i ke pailaka, pela i hiki ole ai ia'u ke hoike aku, i kahi a'u e nana nei me ko'u mau maka ha'i mai la na moopuna ia'u o Malama ka ka inoa o ia wahi a makou e noho ana. Eleu aku la lakou i ke kahawai, aole i u aku hoi mai ana me ka oopu ai lehua, ka hihiwai, ho-a ke ahi, moe na lawalu, a mo'a, paina iho la ka aina awakea, ke nuu la i ka hoi'o, me ka opae, ka oopu ai lehua o Piilani, me ka wi a hihiwai, nui ino ma keia kahawai. O ke kupaoa mai o ke ala o na lau lipolipo o kanahele, he ea makamaka hou hoi i ka ihu o ka malihini kipa e honi aku nei, na ia mau mea i hoonoono mai i keia ai ana, auwe no hoi ka ono e! Ua aui ka la o keia auwana ana i kanahele, huli hoi mai la no kauhale nei, e noho ae ana kuu kamaaina holomalu iluna o ka noho paipai, a e kani ana ka ia la ka ea i ka hula hoowali kino a Kaehu. O ka moku no ke luli ana, E kulana ke au o ka hae, Walawala ka bumi mahope, Huleilua i ka ilikai, Nana aku ia Kauai, O ke ahe mai a ka makani, Puoho ka i'a ia heki, E mahiki lele i ka ilikai. Eia nae, ua alualu mai la ia mau wahine kamaaina no o Molokai nei ia'u, o Kamaikaopa ka inoa, o kekahi wahine, a o Kuliole ka inoa o kekahi e ole nae ia, loaa ka hana a ka lima e miliapa ai nui kela! Ike i ka Aina Kahiko Loa o Molokai I ke kakahiaka Sabati lulai 24, i hoea mai ai ka aila ea o ke keiki a kuu kamaaina hookipa, James H. Naki, mai Wailau mai. Hoolale mai la kuu kamaaina e hele e ike ia Pelekunu, he eleu kolaila, kau ana i ka moku me kuu lei au o ke kai (kaikamahine) ame na moopuna, kuu kamaaina, ame kekahi mau kamaaina e noho nei ianei. Mr. Geo. Pauole. ame kana lede Mrs. An ae Pehu Pauole, hui me ko ka moku poe, laukanaka keia huakaihele. Ia makou e holo nei no Pelekunu, ke nana nei au i ke alo o ka pali e ku

mai la kuu kamaaina i ka wai o Waiehu, e puhia ana e ka makani, a hoomanao ae la loko i keia mau lalani mele Hawaii a ka loea haku mele: Kuono Waiehu kahela i ka makani, Oni Oloku'i ke kilohana o ka pali, I unuhi a oki ka wai Oloupena, Kuu i na upena nae a ka makani, A Kailipalala e hana mai la, Hana ke kai o Waulua i ke alo o Honokaupu e, E hoouku mua ae ana au i ke aloha, E hoopulahi apau ka pilikia, Hiki mai oe, eia no au, Ke ike aku nei au i ke ku mai a Haupukele, a ke olelo mai nei hoi ke kamaaina, e nana aku oe i kela wahi puu pohaku e ku mai la iloko o ke kai, nana au a ike, hai mai la oia i ka inoa, o Opeaanana. Ninau aku au nowai keia opea loihi? Ha'i mai la kela i ka hua o ka hauoli, no ka hee o kaiuli, kapae ka alaala, hakunakona ka pu, loloa ka aweawe, hu ae la ka aka. I iho la au iloko o'u, anoe no hoi ka inoa o ke kapaia ana e ka poe kahiko, o keia wahi, ka hele ka hoi ia o ka inoa mai ka pelekunu, a ka huakahi a ke ao i ka lani. Ia makou i hiki aku ai ma ke alopali o kekahi hulaana loihi i hou mai nei ke kamaaina ia'u, o keia wahi a kaua e holo nei, o Umeumelehelehe ka inoa o keia hulaana, au e ike aku la. Haupu ae la loko, no nei ka keia mau lalani himeni, a'u i lohe ai: Pupue ka akaaka i ka ua holio, Pohole-ke i ke ani a ka makani. Makani Haupu ua hoonuu i ke a'i, Ua haupa ka waha o Umeumelehelehe i ka ino, E hone ana paha ia Malelewaa, I kuhia aku ai he oiaio, Oia paha e, ka wai hololii e, EI pa wai au a e kipa kaua e! I ka hiki ana i ka lae ike aku la i ke awawa o Pelekunu. He ano haiki no keia wahi kahawai, a kuono iloko ka noho ana, ike aku la i ke kuku mai o na hae, aka o ka apiki a'u i ike, aohe kanaka ua hala i Mana. O na hale wale no ia e ku nei.

I ke ku ana o ka moku, hookuu ka waapa, kau iho la me na hoaaukai nouka o ka aina, a hehi iho la na kapuai, olelo mai la kuu kamaaina, ike aku la oe i kela puu o ku mai la? O Haupukele ia, ka puu kaua o Kapepeekauila, ke koa hiapaiole o Kamuleinuuhiwa ame ke Kiokoaea, na hulili oluna o ka puu, ka hoa kaua o Kana, ke keiki kino kaula a Hakalanileo, me Hinalealua, a hanai hoi a Uli, ka mea a Moi, i paha aku ai oiai oia e hiamoe ana no iloko o ka heiau o Maniniaiake, a kahea aku la i na kaikaina manu o Keolaewa, ke alii o Haupu, malako o ka paha i keia mau lalani: E ala e, e ala, e ala e Kolea, E ala e Ulili, e ala e Ahikeehiale, Na kaikaina manu o Keoloewa, E hele oukou a ha'i aku i ka Haku kaikuaana o oukou. He meemee nei la no ka moe, E mana ana i ka aina, Ko ke ano he auhee, I ke koa o ku Aiwaawaa, He koa na Hina i hanau, Hanau ae kana he kino kaula, He kaee kowali awe pumaia, Punawelewele na kino o Kana, Hanai a Uli, a ka ihupi, A ka ihu, nana, a ka hoonana, O ka ilio hae o ka mano hae, Auwe! Alia e! Haa nei mauna, O ka moe a Moi, a ke Kahuna mana. Olelo mai la ua kamaaina nei o'u, oleloia o keia puu i ka wa mamua he pii keia puu a kiekie iluna, pela ka hoike a ka buke moololo a Kawahawale, a he mau honu ka mea na laua e hoopii i ka puu, mamuli o ka pau ana o keia mau honu i ka make, aole he mea nana e hapai hou i keia puu iluna au e ike aku la, aka, no keia puu nae keia kanaenae: Kiekie Haupu aia iluna, He pale umauma no Manuahi, Alawa iho oe a o Nuakea, Maemae na ki o Keawaiki, A he iki ka manao hone aloko, Nowelo i ka piko olu o Huelo, A he welo au na Kauhuhu, Na ke kae'ae'a o ka moana, Hoonani ana ka malino a Moi, E ke kai holuhou o ke Awanui, Ilaila iho oe hene ko aka, E lawa ai o ko makemake! Ua lawa iho la ka malihini, ua ike iho la ia Pelekunu, he nani na mea apau a'u i ike, malaila iho la no, huli hoi no Wailau, ua nui nae ia ia 'u, ua ike i kekahi hapa o keia aina pali. Ua hele holoholo aku no, ma ka aila ea ahiki i Hakaaano, a ike i ke kahawai o Pupuhikukui o Papalaua he ino. He po no ka po, he po no ke ao, aole no he mea a ka naau o ka malihini kipa e kamawae ai, no ka mea, he nani. O ka pilikia nui o keia mau kahawai a'u e ike nei, o ia no ka pau loa o na kamaaina i ka hele o keia mau awawa, a he poe Pake ke noho mahiai kalo nei i keia mau kahawai, i piha i na ea oluolu, a he wahi maikai no ka hele hoomaha ana i na la ikiiki wela o ke kau, e hoomaha ana i ka mahina o Iune. He nui na mea e lona ma ke kahakai a pela no me ke kahawai, aole hoi elike me ke kii ana o ka opihi o kekahi mau wahi aku, ke ka i ke kino, a puka hewa ka uwe kumakena a ke kane. I hele hoi i ku'iku'i mano, pau e i ka opihi. mai ana me ka nani molale, kuhikuhi

Pela no hoi me ke kahawai, he nui na ono au e ike iho ai, me na dala nunui e hoolawaia ai kou ono, ina i ke kaona alii o kaua, aole no i pau ka manao hoohihi aloko, i keia nani oiwi kukilakila; noonoo ae hoi o kahi huluhulu moe kehau, ke kaaia mai nei paha e ke kolaka, i ka lepo, ka manu malihini o ke onehanau, elike me ke mele a kuu kamaaina hookipa e haa mai ai no kaua moopuna. Aia Nuuanu kuu wehi nani, O ka pua ahihi ula i ka uka, Ke kui ia mai la e ke Kahuli, Makamaka i ka Ua Popokapa, I lei hoohie no ka oiwi, No ka eu o ke alanui Kuakini, Ua ane hoohihi kahi kolaka, Manu malihini o ke one hanau, He aloha e ka pua o ka ilima, Ka nohea i ka la o ka makalii, He alii ka halia kau umauma, He hoku kaahele no ke kapikala, Hea aku no au o mai oe, O Kaoiwilaki kou inoa. I kakau iho la au i keia mau lalani maluna ae, i mea hoohialaai na ko kaua lahui puni mele, a i ka nana aku ma ia mahele, me he mea la no e i mai ana. Hookuku au me Kaleponi, Hawaii ka oi o na Ailana. Ke hopiha loa nei paha au i ka rumi ukana o ka moku e Mr. L. H. me keia mau ukana kikoola, aka, o ka mea ia e ikeia ai ka noho ana, ame ka nani o kekahi mau wahi o ko kaua mau mokupuni aloha, i kupaoa i ke ala anuhea. Ke hooki nei i keia, a hui hou aku no me oe i ka wa oiai na niho. Owau iho no. MRS. K. BERINGER, Keiu, Wailau, Iulai 29, 1921. BELINA, Aug. 5.—E lawelawe aku ana o Kelemania i ka hana kokua a hoopakele i ka poe popilikia oia hookahi wale no maloko o Rusia ma ke ano kuokoa loa mai na aupuni mana nue e ae, elike me ka hoike a kekahi luna aupuni maanei i keia la.