Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 40, 7 October 1921 — IKE I NA PAU HAULIULI O KOOLAU. [ARTICLE]

IKE I NA PAU HAULIULI O KOOLAU.

E kuu Kilohana l'ookela, aine kou kapena Aloha nui lon:—H ae mai ia'u no'u ki'kahi koena kaawale o kou oneki liihimanu, i pihn me na luhiehu o na moa nani a kaulana o.ka liouua a ke ao nei e hauoli nei. Haalele i:i Pauoa i ka liko lehua ina ke kakahiaka Sabati, Sept 18, 11)21, nei, maluna o ka moku kaa o kuu J. K. Moleumaia, a o ka hora 8:15 a. m. ia ma ka'u manawa. M"a keia huakai, ka'u mama ka'u mau kaikamaliine elua, ka'u hunona kane Isaac Sanfor<l ame na moopuna elua. Eia ua mokukaa nei ke holo nei me kona liiama holo mai ka home aku a- j hiki ma ka huina o Waipiula i ke alanui Nuuiuiu, n\e ka holo kiau ana o ua lio holo niama nei, a hoomanao ae la ia: J>fuuanu waipuna a ke aloha, Kukilakila i ka ua popokapa. Hoea i Mnunaala, ka ilina kaulana u na lani alii e moe ana i ka moe kapu Ni'o o Niolopua, a o Hanaiakamalama aku ka honie o kuini Kaleleo nalani i hanau ai. O Hanaiakamala keia, "wahi a ke kalaiwa i kuu kaikamahine Mrs. Hattie Sanford, a o kahi keia o Emma Kaleleonalani i hanau ai, a aia no kona uiau lole o ka wa bcbe ke waiho nei me ka maikai. Ke nee la no ka. lio hao me na kapuai laholio nie ka mama luaole, a o ka nuku o Nuuanu ka pahu lio]»u, a ku iho la ua lio hao nei no ka hoomaha liilii ana no ka manawa, a lele iho la na kamahele a kilohi aku la i ka waiho kahela mai o Mano Kaneohe, aiue Kini Kailua, a nie Koamokumoku o Heeia, a aia hoi o Mokapu ame na moku nianu e au ae ana i ke kai me he manu la e lele ana. Pau ke paikii ana, lioomaka aku e nee ua lio nei aliiki maluna pono ae o kalii i kapaia o Kawai kilohi o ka u'i o ia mau Ja (Kilo helehelena) a kauoha hou mai la ke kalaiwa e lele ilalo a hoohana hou ke aniani hooleleaka no ka u'i ame ka niho inole o na helehelōna. Eia makou ke nee nei nomua a o Kaneohe keia i kaulana he mano Kai)eohe, a ke makaikai aku la kou mea kakau nei i na hiona kilakila. o keia mau kaiaulu kamahao.

• 0 kokahi o na liiona kaniahao i ko'u mau kiionohi, oia no na paia ku kilakila o na ]>ali nihoniho e ku lalani ana me he la he mau pahiololua ka.nihonilio ke nana aku, a ku no i kc kamahao, ame ka luaole o ka mea Nana i hoonoho kō lakou mau kahua ame na kaola i kukuluia ai. Ma keia mau hiona a'u e makaikai aku la, ua ninau'mai la kuu kaikamahine Mrs. Hattie Sanford, e papa, pehea kou manao no keia mau pali kaha-ko e ku mai la? O ko'u manao, Wahi a'u, ua kupono loa ke kapaia ka inoa o na pali nihoniho o na Hilana o na Koolau, a mea hou aleu la au o ka inoa 0 keia mau pali i kapaia aku e na kupa I o .keia mau kaiaulu o ia no keia».',' Na ' pali hauliuli o Koolau." j Hala ae la o Kaneohe, a o na Heeia [ keia a maanei ua waiho aku la au i na | hana apau no ke kakau ana i kuu kai- ' kamahine ma kfe ano.be meakakau kau!lana, no ka hoopaa ana i na inoa o na i aina ame na wahi pana kanlana o na ! Koolau. { Hc nani ke alanui mai Honolulu mhi | a hoea i Kaneohe, ahiki i Heeia, he : apuupuu a e lola ana ke kaa iluna a ilalo, ame ka malie 110 nae ke kaluiwa ' e hoonee la i ua lio hao nei, me koua j mau kamaa laholio e holo liau ana. | Hala na Heeia i ke i ka ua poaihain o Kahaluu, o Kaalaea ame kii kalopa i Waiahole, ame ke kanaka kiai pali e kuhaoo ana i ke kumupali a 4 nona ka inoa haaheo o Nanahoa. O Kualoa keia, me na huini oioi nihoniho o na pali kaha-ku e kuha'o ana, a o ka moku pohaku o Kokolii e kuhao ana iloko o ke kai, me he la he 1 koa e kiai ana ia Kualoa ame Nanahoa.

Ma kekahi moolelo o Oahu nei i loaa i kou meakakau, he koa kaulana o Kualoa, a ua hoonohoia oia he kaulana aina no Olopana a nana e malama na mea apau a ke alii. Ua hoonoho nku ke alii o Olopana, i oia ka mana maluna o na Konohiki I aina, ame na lawai'a apau, a o kana I olelo o ia ke kanawai. ( I kekalii la, ono o Olopana i ka Mao j mao i pupu avca, a hoouua aku la i , kana elele e holo i ke kaulana aina J nui. . i Hoea ke kukini u hui me ke kaulana ! aina, ninau o Kualoa, heaha ka hua o kahi o na alii, he maomao, i pupuawa no Olopana, ka moku Oaliu-a-lua. E papaiaawa: ana me na 'lii i keia j ahiahi, a o ia ka hua. | E hoi oe a aku i na Aipuu- i puu e hoomakaukau a hoea aku o Ku, | o Ka o lele wale ka manu o Kaupe'a. | Ina o ninau mai ea, e ha'i aku oo aia no ke hoowali la i kala, ka uhu ka palani ka i'a ku o ka aina. ! E kala mai e kuu kapena no ka pahee loa ana aku la o ka peni lala ohia, a, i hoaui iki ao la hoi 110 ka hoomanao ana ao i na meahuna waiwai nui e waiho noi no na hana kaulanapookela huaole o na au i hala o ko kakou niau kupuna. Aia ma ka moolelo o Makalei e ikeia ai keia nmu olino nani a kamahao, o ka moku o Oahu-a-lun. E hoi hou ae kakou ma ka laiua pololei a nee aku nomua, maaniĀ ua paikii hou no, a o ka ekolu keia o na kii o ka hoohanaia ana, a pehea ana la ka u'i o keia mau kii ame ka hihimanu o na hiona wa keia huakai i ka moku ,o Kakuhihewa lao nui ka onolii o na kiil Pookela, pookola, pookola no Oahu, ī'ookela no Oahu, o maii ke oa «u. Hala aku la o Kualoa me na pali nihoniho e haawe il»o ana ame kona luau aekai nani ~e waiho kahelahela iana me ka u'i i ka maka o' ke kamahele, a o Kaawa keia, a o Kaha'ia aku a iho ana i Punaluii a hoea i Haunla. Ia makou e nee niai ana, aia ka ua j kualau ke nee ae nei mamua e lu hele- | lei iho aua i na kulupakaua no ka j hoomauu ana i ke alanui i ole e puehu j ka lepo o ke alanui.

Huli mai la ke'kalaiwa, a olelo mai al, oa, no olua paha keia kualau e hehi ao nei, a lu ae la i na pa'li Koolau? Ae aku la au, he ane peia io no, a hu ae la ka aka a na kamahele. Ilala o Hauula, hiki i na Laia ka aina i ka ohou o na manu. O Laie maloo, a hoea i l.aio-wai, a ku iho la ua lio hao nei me na kapuai laliolio ma kona mau wawae, a hoomaha ma ka home o ka moa kaulaua o ia aekai 8. W. Logan, kokahi hoi o na kaunina ponoi 1 loa o ka'u mama ; a e kali mni nnn hoi o ko makou hiki aku, oiai ua leka mua aku maua iaia no ko makou hoea aku. Huli a hookipaia me ka ohaoha, a paina iho la malalo o ka malu o ka lau o ka niu, me ka papanina i luluu i na meaai maa man a ka Hawaii, A maniua o ka ni ana, ua paikii hou mo na kamaaina o ka home, a hoomaka o paina, ua paikii hou no, a nianomano keia. mau kii a ua kalaiwa nei o noke noi i ka hoohana, a e holo ana paha kona keona wniho kii a hilikau na kii maluua iho o kekahi. Haalele ia Laie, hora 1 p. m., a neo mai la a ku iki ma kahi o ka Hopo Makai Nui Jos. Luahiwa a nee mai la no ka makaikai ana aku i ka Halelna o ka Jloomana o Icsu Krieto o ka poe Hoano o na La Hopo Nei, a oni niai la i ka loa ame ka laula o ka aina, a hoea i ka uina kaulana Kahuku lewa iluna a'u i heluhelu ai i kekaki mou mea i kakauia e k!a poni kaulann a J. A. Kahiona, kekahi o nu meakakau ,'kaulana o ke Kilohana noi. Uo poina ia au, aole i ninau nku i kuu kalaiwa ame ka anakaln. o ka'u inanla no ka liome o J. a| Kahiona ka oueu o Luie ame Kahuku lewa iluna.

Halā o Kahuku, hooa i Pupukea, ahi-. ki i Waimea, a hoea i ka elmkai o Puaena o WaialUa i ka poina a ko kni, a he leo ka Ewa e hoolono ai. Hoomaha iki a makaikai aku la i ku nani o keia moku o ka moku o Oahu alua, ame kp kuahiwi o nani Kaala he keiki na Kamaohn, ke hiiia mni lu e ka wai o ī.uakini, a kii ka wai o ka aina kau ilnna, a kii ka wai kumu ole kau i ka pali, auwe ka nani e! Haalele i ke eliukai o Puaena, a hoomaka ua lio nei e oni me ka ikaika akahi no a ikeia aku la ka liolo puuhin o ua lio nei c pii ana i ke kula laiil» 0 Wahiawa ame Leilehua. He nani ka aina me na mahinaai hala Kaleponi e waiho ana ma ka aoao o ke alanui. Aia ke kahua hoomoana o na koa e waiho mai ana me ka nani, kilakila a maikai, a ke noonoo ae no keia mau hiona kamahao a pookela, he luaole koua hiona ke aku. Hala ae la 6 Leilehua, a iho i kahawai o Kipapa, a ke nee nei no Ewa 1 ka i'a hamauleo, a hoomanao au la ka meakakau i kein lel ahihi onaot>a. Aia Ewa la ua haunaele i ka \Toau, Ua ohi hewa i ka i 'a hamauleo o ka aina. Eia ua lio hao holo mama nei o makou ke nee. nei, a e ulu ana ke ko ma na aoao o ke alanui, a olelo mai la ke kalaiwa. o ka mahiko keia o Waipahu. a hoomanao ae la au i na mea a kekahi walii anakala o'u i olelo niai ai ia'u, no na hana a kona wahi makuahunawai kane e hoaeae mau ai i ko lakou wa e hoi ai e moe. a i ka wa hoi mamua o ke aln ana, h oin e kahea mai ai:

Pouliuli kakou e, Honoulioli. Hoowaliia mai & aeae o Honeae. Kani mai na pahu e, o Waip|thu, . £ ai kakou i ko awa e, o Waiawn, E au knkou e, o Waiau, l'a malu kakou e, o Waimalu. l : a ao kakou e, o Kalauao, E ai knkou o, o Aiea, l'a L-iwa kakou e, o Hnlawa. O koia na moa a kona wahi luaui makuahonawai e hnna mau ai, wahi ana, a oia no paha kokahi poe o »« aina kaulana noi o ka i'n hamaulct> ko olu noi i loaa koia mau hiiueui auuunuu o ko lakou aina mo ke awalau o ka homo kaulana o Kaahupahau. O Kapukai, o Hulumnnu ā. «na i Moanalua ha 'i ko au, o Keniuiki hemo ka umoki, o ko kula loa hoi «► Kalilii, ku iho ana i ko kula o Kniwiu la kikiipau. O Kapalama loi laiki, O Kooneula n\qlu kiawe, O Loloo a he lokowai, Haaliliamanu honi knua, O Kapuukolo i Kanekina, Hololio laau mo ka ulna, O Kamanuwai moa liUii. Hauna ko kai wekn oe ia'u, Oiai ko kuu pau noi ka holo o ua li» hao noi mo ka manm ma ko alamii aliika.no, a huli m» ke alanui Waipuna a ko nloha a hooa i ke alanui e h(n :« aku ai i ksi hoino, aia i Paiioa ka liko lohua, a lele akn la na kamahelo nwi kaikai i na pali Koolau o ka moku o Kaihikapu a Kuhihowu. Ho nnni na alanui, a ho wahi uuku walo uo k<»t> apuni na Koolau i ko alanui maik«i a nani hoi, a ua hiki i kon moaknkau ke olelo ao, o ko Kalana a Kulanukauhalo o Honolulu noi, u,a pii ue oia ina I ke aiiuu o ka papa okalii o na.'.Kalnua iloko o ko Toritoro, ina ka nani «ino I kn maikai o k6na mnu alanni, a ua | luia ke <lala o ka lohulehu no ka tjiai | kai o Ua alanui a ke kamnhele « nfa I linlo tiui ai. I O koia ka liopeua o keia huakai kaapuni a ko hanwi nku nei i na hooniai» kai nni i ka Lunahooponopono anu* na keiki kikokiko hua o kou keeua pii'i. «T. W. H. KIHK, Pauoa, Honolulu, Sopt. 10, 1921.