Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 43, 28 October 1921 — HE AKUA E KE KANE, HE IKE OLE E KA WAHINE E! [ARTICLE]

HE AKUA E KE KANE, HE IKE OLE E KA WAHINE E!

(Hoomauia mai) Nolaila, xia lawa paha kaua e kuu ipo heluhelu i ka iho ana i Makua, i kahi nui o ka wakawaka a e hoi kaua i •kauhale o lakou ma. j I ka hiki ana o ka poe pii i Kala'e i kauhale, mau na ihu, ninau ka noho hale, pehea ka oukou huakai? Auwe! ! wahi a ke kanaka pana na olelo keha I i ka hula poniu, o 'makou mai la no ia la, ua loaa no hoi knhi pono i ka la' mua, %nanno .akn la hoi i ka lua o ka ' la, ua mnhuahna mai la lioi kahi ktunu. I I hoi hou aku ka hana i ka lua o I ka la, e hao mai ana kela aoao, a hele | ia a kau iki ka wai a ka Liula, laki j ko makou mau kamaaina, haawi mai | la, hui me kahi koena mua, īiiahao iho la aia aku paha ka laki ihope, i(i hele hou ana aku, laki u mea, iilo aku ana, a i kela la altu nei o ko makou la laki ia, ua nui na tnea i loaa, aole j hoi e hihi, ua maneo aku la ia iliki I hon ana aku i nehinei, o ka hele ia a i koe >kahi ie i ke oolea. Ina paha he palupalu, o ke puhi la, I 0 ka nau, k'oe aole, a o ia kahi ukana i hoi 'niai la, a, pehea na le'ale'a o ke alo o na 'lii o Kala'e? wahi a ka poe noho hale, ela no hoi ka lakou nei pane, he kokoke aku anei kekahi o'u o ke ino ilaila, o ke ano kuaaina no hoi paha, noho no i ka hale kamaaina, he lapa manu ole paba ia au e pii aku | ai, a ou mau iwi ka lualii, i mea ! linuhou. Nolaila ke ike pu ae la no kaua i na olelo a keia poe kanaka, he okoa 1 ke kipa kauhale, a he okoa i ke alo |o ka wahine, au paha e himeni iho ai , | i keia himeni JMiun\iu a na kupuna o kakau: . Abu kūpanaha a ka la. i Ma-na, I ka alohi a ke ak'a wai i Papiohuli; Kuhi ka malihini 'he oiaio, | Eia ka he lawakna makani no Nua-! 1010. . I ka nihi pa kokoīo i Makuaiki, Ka nihi ana a ke alii i ka auhau e, 0 ka auhau iho la no ia a 'ke kono-* hiki, j O kana ukana ibo la no ia o ka I hooko'iko'i le-o, I Ua hiki iho la lakou nei i kauhale, a ua ike pu iho la no kaua i ke au nui, ame ke au iki, a e hoi ae hoi kaua i ka mea nona keia wahi hoonanea. Ia Kaiimahopu i hiki &i i ka hale, ninau mni la ka wahine, heaha ka. ,-nr^ , po«. Kam*. i Pane aku la ke kane, hookahi no paha meahoa: Ha-ia mai nei lakon e ka ilio olohe o ke leula o Kamaomao, hoi nui wale mai nei no aohe Wahi alaala. Olelo mai la .ka wahine, hu, heaha aku nei no la ko Kala'e i loloa aku noi na au, haaleleia iho ka- mahiai, piha ka opu, o ka wahine me keiki, aole e i ae 6, i ke ahua o Kaunuoh.ua iwaena pali. Eia hoi paha, wahi a ke kane, olelo mai nei o Kailauahi, aia pii hou na moopuua, alaila haawi i ka laau ana, ia Kamanuolalo, ua aloha paha i na moopuiia i ka pau i ka lilo, i ko'u loho ana aku nei ia mau olelo a ua elemaknle la, ulu ae nei ko'u manno e pii me kela poe, i mai la ka wahine, heaha la hoi, he pii kou, ina io hoi paha e haawi ana ia Kamanuolalo i keia pii ana aku a na moopuna aohe olena ana he hooluu wale no. Ua pono wahi a ke kane, ua ae laelaē mai la oe, aole no e nele i na pomaikai nolaila, he mau la hoomakaukau keia. 1 ka.hiki ana i ka wa e pii hou ai, ke eleu wale !a ua poe kanalea nei, 0 ka wahine a kalii kanaka nana na olelo hoepa, a kakou i ike ao/nei mamua, oia ke hilinai ana ma ka ni'o o ka puka, pane aku la oia i kona mau hoa wahine, eleu mai nei ka hoi na kane a kakou, ua hele a lihilihikuku 1 ka hele. Pane mai la hoi kekahi; o ia hoi ka'u e nana ae nei. E eleu ae hoi paha makou, e pono ai, i pono oukou na wahine, e haawi mai ana hoi o tutu i ka punahele ana i keia pii ana, ina aole oia e haawi mai ana, aolo au e pii, aole i pau ko'u hoonaukiuki, i ko'u mau wahi_hoa pili, ia eo ana no, nana aku oe i kahi kanaka upepe, huki kapakahi ae la i ka malo puakai i ka hope, kilohi ilei iho la, nee ae la i ke oli hoaeae. Nani Kaala ho kiowai na ke kehau, Ke linoa mai la e ka poe o Lihue, 0 Kalena ma no ka i Haleauau, Au ana ka lae o Maunauna.i ke kula. •M? he mea la ka hoi, e i mai ana ia'u, au ana ka lae o Ho-a-a i ke kula, o kana hoi ia i ike, aole hoi ia i iko i ka kekahi. Ke haaliki nei keia emi pu ka manao o na wahine, pai hon no ua wahi eu nei: Auhea mai no oukon e na hoahele, elima no hoi kakou o Kalimahopu no hoi aono, loaa no ka eo ma ko kakou aoao, hofft» no i ka mea e loaa, kokua ika hope hao ke ku'i ekolu no hoi ma kekahi aoao, pela no hoi ma kekahi aoao, heluhelu no i ke. mele ha'i i ka inoa o ka aina. Aia i Molokai kuu iwa la, 1 ke kula wale o Kalaupapa la, Papa' olelo kaua la, Oiai ka manao i ke kino la, 0 ke ku a Mokuhooniki la, He iniki welawela ia la, Alaa ko ku i ke a'u la, 1 ka i'a lele o ka moana la, Moku i ka ohe la, Hoopaa mai! %

I hui ih.o ka aha i ke kahua maika; aohe a kakou nana o ka opeope a kau i ke kua, pe'a ae no na keiki o ke Koolau, noho ana imua o lakou nei, e hoopue mai nei, na iwa ankimaka, ua nounoua na papalina e ka ehukai o Kalaeokahio, a nono hele kela o lauoho a wiuwiu i ka iika ehukai, eia nae ua paa ka ii, a Kukalakamanu. Ina kakou, oi kak&hiaka eia-*aku ia wahi e apa ai, o kahi o ka elemakule pau no na olelo, komo kā lima i ka aweawe, kau i ke kua, kukulu kalaihi a ke Kalamalo, no ka hale o ke tutu ka pahU'hopn. Ta lakou nei i hala mai ai, wa iho la na wahine, i ke ano o na olelo a keia wahi niheu hookolohe, aka, aohe a na kane nana aku iahope, no ka mea, aia ka iini aloko i ke alo alii o Kala'e. I ka. ike ana mai o Kalimaliopu, hookahi ka hele ana, ahiki lakou nei i ka hale o Kuialauahi, olelo mai la ke kupunakane, auhea oukou e na moopuna, ke lawe nei oukou i ke alii nie oukon, hookahi no mea nui, o ka malama i kona kapu. Eia ka ikaika 0 oukou e na moopuna, e hele ai, a pilikia kekahi o oukou i ke alahele, alaila, lawe iaia nei a waiho ma kahi a*ka makani e pa mai nna, a o ka mea pilikia, hele oia a mamao mai ke kuamoo (alanui) ina ka lulu, o ka poe pilikiu ole, nohō i kc ala a hoi mai kela. Mai haalele huak.ni oukou, p.au no tia kuhikuhi a ka elemakule hoeu' ae la lak*ou nei, e hele, ia lakou nel, e hele nei, o Kalimahopu w;ale no paha ka mea hoi o kona, noonoo ihope, i kana wahine, ak.<jt o kona mau hoahole. Aia ka manao i ke kolokoloau,-. rukuilua i ke. anu a Jco kehau, līa-ua ka manao% olū ke kanaka, E ao iho\ oe a ie wai kolal' 'He nui ka poe e hele nei, i keia mau hana, no Waikohi; no Kalawao.,ame ko Kalaupapa no hoi, aka, eia me keia liuakai ka mea nona neia wahi mooolelo, ame keia wahi huakai hoi. kakou e bele pu ai. Ia lakou nei" e pii nei i ka pali, aia kahi eu mamun o ka huakai ame kona kokoolua, ka mea iaia ka laau kahi 1 paa ai, eia no ka pane a ua wahi kalohe nei i ke kokoolua. Nana aku paha oe ia Kalimahopu, aia wale no na m.ika ihope, i kahi apela hinai ana, ua olelo mai hoi paha ift-'u, .aolie ona nana ia. le'ale'a, 6 ka! iKa'ika no 'kana' i man&o"."iio''ko i kakou hiki aku i kahiia maika, loaa, jio ka la-ki, pe'a no kela hoi mai. 0 ka'u « manao nei, e hoolalau kakou i keia la, aia a ka la apopo, alaila hele knkoy i knhua', e nana hoi' kaua i ua'oia la i keia po. Olelo mai la ke kokoolua, heaha la hoi aia ahiki aku kakoa iluna, alaila hawanawana aku oe ia lakou la, a holo keia manao ia laua, a ke kokoke aku nei no hoi e hiki iluna o ka nolio a na kanaka e nana iho ai ialalo o Kalaupapa, o kahi hoi i panaia ka inoa 3Puupaneenee: Is. lakou nei i hiki ai ilaHa, haule na haawe, hoomaha, malalo o ka laau, a i kumu e loihi ai ia hoomaha ana, a e ko ai hoi o keia manao o keia mau kanaka, o ke kokoolua o kahi niheu kalohe, hilinai aku noi oia i ke kumulaau, kani ke oli. Kuu wahine kai ooia e ka ua a eha, Me he maka'koholua la i ku i ka ili, Ka walawalania i ka eha a ke aloha, Me he kinopu la i Wahiawa, Me he la malaila wale iho no, Aole, aia i kai o- Puanui a, 1 nui no oe i ko ai pinepine, Me he mea Ja nphai kau loaa—e. t laia la e hookakahe la i ka i& la ipu hoehoe, eia hoi lakou nei ke hoolai nei me Puakinamu, no .ka mea, ua hookahi ae la ke kaunu i W&ialoha,(manno like). Eia no hoi o Kalimahopu ke noho aku nei hoolohe, oi noho aku keia a mo'a ka imu, aohe o lakou la walii mea a eueu mai, pai aku la keia, ina paha kakou, ua kuu iho la ka nae! Ae mai la kekahi kanaka, ae ina kakou, liuliu kau na hnawe, naue 9ku la lakou nei. la lakou nei i hiki ai i kauhalu maaina o Waialala, pa kahea a kamv aina, mama Koolau. Ae, wahi a lakou ,'nei, e kipa kauhale, paina-a haule iho nanea. Ae, wahi n lak«iu nei. I ka makaukau ana mai i kamna!:;a, f|i iho la lakou nei, iwaena o ka sii na, ninau aku nei kahi eu kolohe o lakou nei. Hele ole aku nei hoi onknu i ka le'ale'a o ke aloalii j keia !n? Pano mai >a kamaaina, aohe lonloā o keia la, aia i ke ahiahi, auwinala, he Puhenehene ka le'ale'a; iuka iho nei ka luna a ke ali,i kahi i kala.ai, a hala aku nei i kai o Kipu, i keia kakahiaka wale, he elua pili he eli ka loko, a he holei no hoi ka pili owaho. Ka alaapapa me ke kilu na le'ale a. o ka po ana iho, aia aku la nae ka lealea i kai o Maheleana, he ai iho ko oukou a maona, hoonanea iho, a kalia ae ka la, alaila hoeu kakon. I ka pau ana o ka lakou ai ana, lu* ana iho la no hoi, a mamua o ko lakou nei liuliu ana e hele, hoea mai la ko Kilohana poe, ko Kipu, ame ko Nihoa poe, he hnakai nui maoli, hui me ko Waialala, ame lakou nei, moie ka6S « ke ala, i ka nui o* ke kanaka, ahIKC lakou nei i ke kah'ua, ua hele no hoi a.

Lei mahiki i ka un me ka makani, Naua i na ale mani a ke Kipu, Ho kahiko i§. na ka welowelo, Ke mahalo ift mai la e Kawiliwakine, īlaila no maua me ke ko'eko'e K E nonoho ai i ka ua Kipuupuu, Me o'u lioa malana eelekoa. Ua noho a mehan'a i ke anu a ka nmkani, He makani kamaaina ia no Wailiaka, E kahiko ana i ka pua o ke Koolau, Uli malamalama ka malfele o Waika, 1 ka nui o na kanaka, elike no hoi paha me ke kaona nei, a kaua e ike iho ai ke hiki mai i na la kulaia. 'la Kalimahopu ame kona mau hoa i hiki aku ai i kahua, ike aku la oia i na nani like ole o ke alo alii, ka nui liewahewa o na leanaka, ame na u 'i like 010 o* ka aoao palupalu, na ia mau mea i Kau-o aku i kona noonoo, a poina kauhalp. (Aole i pau)