Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 46, 18 November 1921 — Page 2

He aoao keia I hookawaleia no na manao o ke komisina o na home Hawaii, hoopulapula lahui.

Na komisina

W.R Farrington, Lunahoomalu

J.K Kalanianaole, Lala – Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana Lala – Geo P. Cooke Kakauolelo

Meakakau Nupepa Malalo o ke kakauolelo

JOHN H. WISE

malalo o ka lokomaikai o ka ona o keia. nupepa kaokoa. L. A. Thurston kakina ua haawiia mai keia aoao no na unnao pili I na hana a ke kimisina hoopulapula lahui Hawaii. Nolaila e loaa na he mau manao pulu I ka hana ake kimisina ma keia aoao. Ma keia aoao e ike ai ke poe heluhelu I na hana ua makemake ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na hana maluua o ka mokupuni o Molokai. Ua hamama no hoi keia aoao no na ninau pili I keia hana main a hwaii mai e makemake a ui I ke komisina no na mea like ole I makemakeia e ninau mai.

 

E Hoomakaukau e na Kanaka Hawaii!

Heaha ana la ka hana a na kanaka Hawaii I keia Manawa oiai na aina hoopulapula lahui e hoomakaukauia ana no ko lakoa hoi aku a noho iho? O keia paha ‘kekahi ninau ano nui a na kanaka Hawaii e ui iho ai ia lakou, I keia paha ‘kekahi ninau ano nui a na kanaka Hawaii e ui iho ai ia lakou I eika au la. He ninau kupono, a he ninau e pono no e pane koke’ia I ke’a mau la e nee nei.

Ina ua loaa ka manao I na kanaka Hawaii, e lawe ae I na aina e weheia aku ana ana Molokai am Hawaii, no ka hoopulapula ana I ka lahui alaila, ia lakou keia ninau a ua lakou e pane mai. Eia ika pane a na komisina maluna o keia ninau a na na Hawaii no hoi e  pane mai ka lakou.

Ka mua E hookakaukau ua kanaka I mau dala ma ko lakou aoao. Aole e manao ia ana, e lawa pono ana ka haawina ($3000 no kela ame keia ohana e hoi ana mauna o keika mau aina. Ka mua, aia no a mahuahua na dala alaila hikiwawa ka ulu ana o na pomaikai I upuia e ia ohana Hawaii. He oiaio uo he nui a lehulehu o na mea I makemakeia no ka noho aua aku ma ia aina e haawiia aku ana e ke komisina mamuli o keia haawina I hoikeia malojo o ke kanawai; aka ina he mau dala hou aku kau e paka’iai e ke kanaa Hawaii ino keia heuna e oi mahuahua aku ana ka ulu ana o kou mau pomaikai. A ina ua nui no na dela a ia kanaka. Hawaii ahiki aku paha I ka $4000 ma kona aoao, alaila aole oia e aie ana I keia haawina I ole loia. Alka e hooaka ana no oia me kaa mau dala, a I kinohi no aole e nele ana ke ulu nui o kona mau pomaikai, no ka mea, aole ana ukupanee e uku ai; aole ana kauka’I ana aku I ‘ke komisina no na mea I makamakeia eia.

Nolaila, e na kanaka Hawai’I e ala mai kakou a o na kanaka no hoi I makemake e hoi maluna o keia mau aina, e hoomaka mai I a hoiliili ana, a ina no aole e loaa ana keika heluna nui o $4000 o na dala no e loaa ana, O ka ukumoku paha o na la mua no hoi o ka noho ana aku. A he nui no hoi na hana e hiki ai ia oe e hoohana aku me kau may dala ponoi. Eia no ia hana hooulu pomaikai mamolokai, o ka lawai’a. Me na dala ponoi au, ua hiki e makaukau me kahi waa, a I ole waapa paha; a loaa ou hoi na wahi opena. O (keia mau lako he mau mea la e hiki ai ia oe e ke kanaka Hawaii kou noho ana amen a hana a kou mau lima.

O ked ala paha ke mea nui pookela loa I ko ke kanaka noho mua ana maluna o na aina. He nui no na aina hookuonoono I hukiia e na kanaka Hawaii I na la o ka wehe home hookuonoono aka mamuli o ka nele I ked ala ua poho wale kekahi mau kanaka Hawaii I makemake e loaa na aina hookuonoono. Holaila, e lawe mai I na olelo kaulana a ko kakou may kupuna, ‘iluna no ka weheia mai o na aina hoopulapula ua makaukau oe me au mau dala ponoi.

Aole wale no o na dala ka mea I makemakeia ina no ua loaa uuku no ia o eke dala aka ua hoomaka nae oe e hanai I mau holoholona nau I keia mau la a I ka hiki ana mai o ke la e wehe ai na aina ua loaa no kau mu kumulau pipi, a puaa paha a he mau moa kumulau paha ua loaa ia oe ka hoomaka ana o ka hoiliili ana I na mea e hookumu ai I kou mau pomaikai.

O ka lua o na mea I makemakeia e ke komisinae loaa I na kauaka Hawaii o ia no ka imi ana I ka naauao e hiki ai e lawelawe me ka holomua I na ohana upuia ana eia e lawelawe maluna o ia mau aina. Ua makaukau ke komisina me na hoonaauao ana I na kanaka I makemake e loaa na ike like ole aka he mea pono no I na kanaka haaii e iki I kea no o ka hoomanawanni ana ame ka ikaika e hiki ai e ku lawelawe nou io. O ke a’o aku e oaa ana ia oe o ika hoohana ana no nae uau ana no e lawelawe. A ina na loaa imuea a oe na ike hanai hooholona pipi. Pua a moa paha e lilo ana oe I kanaka holomua ma na hana au I makemake ai.

I keia mau la o ka imi nauao, ua hoomaopopo ke poe ike o ka oihana hanai puaa, he oihana kupono e hoonaauao mua ia ke kanaka e lawelawe ana I ia hana. Ka mua he nui na ano ma’I e laweia mai nei I ko kakou aina nei no keia holoholona a I ka Manawa e hoomaka ai keia mea he ma’I a ua ike mua oe e ke kanaka hanai puaa I kea no o ia ma’I ua hiwi ia oe e hookaawale koke I na pua ma’I a hoomaka e lapaau aku ia lokou. O ke kanaka hoi I ike ole I na ma’I, e waiho wale ana oia I na puaa ma’I me ua puaa maikai a I na a pokole wale no ua pau aku la ma puaa holookoa I ka ma’I a o ka hopena o kona pono ka pilikia o kona noho ana. Ua nui na ano ma’I like ole, aka ua loaa no nae na laau lapaau e hiki ai e hoopakele I kau mau puaa ke hoomaopopo oe ua loae ko mau puna I ka ma’i.

            Mawaho ae o ka ma’I o ka ike ana I na kumulau e hiki ai e loaa nui ka hanau ana o na moa me na puaa no. I keia mau la na ikeia na koko e hiki e loaa he elua a ekolu haneri hua o ka makahiki.  O ka kakou mau moa o ke’a mau la, e malama nei he laki loa e loaa kaaono hua o ka makahiki aka I ka poo ike I ka hanai moa na hiki e loaa na haneri ekolu o ka makahiki. O ka imi ana a loaa ia niu koko one kea no o na meaai e hanai ai na kumu e nui ai ka pomaikai I na kanaka hanai moa. Pela no na puaa. Ua hiki e imua na kumulau e hiki ana e hanau mai I 12 a I 13 keiki o ka hanau hookalu ana. Ua hiki e loaa keia ike mamuli o ka imi hoomanawanai ana o na kanaka ame ka hoolohe I na  a’o e a’oia aku ana.

O ka hooulu ana I na meaai e emi mai ai ka hooilo kekahi ma ano nui. A e hiki ana no e loaa keia mau ike mamulo o ka huli ana ame ka ninau ana ai I na komisina ma keia nupepa kuokoa ma ka soao hoi I hookanwalela no lakou.

Nolaila ke konoia aku kei ake koiia aku nei no hoi na kanaka Hawaii, in oe e moe ana o kou po, e hanau ana no ko mau puaa. A e hanau mai ana I kea o e imi ana no ko mau holoholo I waiwai nou me kou hoomaopopo ole aku.

O ke ola aole  ka imi hoopukapuka.

 

E hoomanao oe e ka kanaka Hawaii ia oe e moe ana o kou po e hanau ana no ko mau puaa, a e hanau mai ana ao ko mau pipi. Ia oe hoi e hana ana I kea o, e imi ana no ko mau holoholoi waiwai nou me kou oomaopopo ole aku.

Ina e loaa ana ia oe e ke kanaka Hawaii he mau kumulau moa e hiki ana e hanau mai I elua haneri hua o ka makahiki a I ole ina e loaa ana ia oe he mau kumulau e hiki ana e loaa ekolu haneri hua o ka makahiki aol anei ua oi aku ia mamua o na kumulau au e malama mai nei I elua a I ole ekolu no kakini, 36, hua o ka makahiki.

Eia kein mau kumulau mon hanau nui I na hua ke hanaiia mai nei ma amerika a ua loaa ma Honolulu nein a kumulau I hiki e hanau I elua haneri o ka makahiki. He nui no na dala aka o ia lilo o na hoolilo mua wale ana no ia a loaa malukau mau kinaamoa mai ia kumulau mai he Manawa pokole e pii mau ana kou pomaikai he $50.00 o ke kumulau hookahi. Aole ia I poho

Aole kakou e ka lahui e pono e manao mai I mau aina hoopukapuka pomaikai keia o kakou. O ka mua e loaa ia kakou ko kakou mau ola nana maluna o ia mau aina. E hiki ana ia kakou e hoiliili I na mea liilii, a mahope aku a ka ikeia ana ua holomua oe. E loaa mahuahua mai ana na aina, aole wale no I ka poe I hoi mua aka I ke koena aku o ka lahu.

O keia haawina I loaa I keia mau kumulau moa pela no I na kumulau pipi e malamoia mai nei ma maerika I ka nana aku I na popo uwi waio o keia mau ia me Hawaii ne ina he 5 a I ole 10 kuaka o ka la ua lilo kela I pipiwaiu maikai. A o a hanaiia aku la o ia no ia umu kaikai. Ma amerika nae aole e’ae ia e ka mea hanai holoholona e hooluhi iaia iho no ia ma kuaka liilii loa. Aia I ke 30 a 40 kuaka liilii loa. O na pipi e malamaia mai nei ao ka ohana owi waia.

Na kumu e kuokoa ai na kanaka ke mahiai a ke hanai holoholona

Ua ku ae nein a manao maluna no na oihana e loaa ai ke kuokoa I na kanaka Hawaii ike hoi maluna o na aina hoopulapula. O ia no ka mahiai ame ka hanai holoholona. Nolaia e ulu mai ann ka ninau pehea la e lona ai ke kuokoa mamuli o keia mau oihana. O ma na hana kamana pena hale hana unalojo o na halekuai a pela wale aku e hoohano ane oe I kou ikika wale no a I ka pau ana o ka mahina o kou wale no ke loaa mai ana ia oe. Ma ka home hoi e malama ana kau wahine I ka home ame na eiki; e hoomakaukau ana I kau menai ame kou aahu ame kekahi mau hana e aku paha e ku mai ana.  O ka unawina keia o na hanalima apau.

Ma ka mahiai hoi ua haawi aku oe I kou ikaika ma ka maiai am eke kanu ana I na meakamu. I ka ulu ana mai o keia mea ua lilo ka honua I mea kokua mai ia e e hoohua mai ana a oi au mamua o na mea I kanuia e oe. Hookahi hua kulina au e hookomo ai iloko o ka lepo. A e malama ai ahiki aku I kona oo ana e ohi pakanaka a kanaono  ana oe a I ekahi Manawa e pahaneri ana na loaa e ohiia ana e oe mai keia hua hookahi mai au I kanu ai. A pela o hi na kinanamoa au ma kou hale. Aole e lilo ana ia mau kinanamoa I mea hooluhi aku I kau wahine ina oia e malama ana a e hanai ana paha. Ua ike kaku e na kane e noho nei ma ike kulanakauhale nei I ka nui o na pahu pua a malama mai nei e keahi poe ohana mawaho ae o a malama ana I ka home amen a keiki. Ina o ia ikaika o na makua hone o na home, a e hookomoia aku iloko o ka hanai moa e lilo ana ia mau moa I mau mea e hoopuipu’i ai ai I na loaa o ia ohana. Aole wale no mamuli o na dala loaa mai, main a moa amen a hua aka manulo o ka loaa ana o ka meaai na ia ohana.

Pela no ka hanai holoholona. Ina he hanai puaa kau oihana e lilo ana oe I mea hanai ika puaa a e hanau mai ana ua mau puaa la au a e oi aku ana ka loaa mamulo o ka nui am eke lehulehu o na keiki I hoohanaie e ko kumu lau ho’okahi e hanai ana. O keia pu no hoi na haawina o a hanai pipi.

I j mau pipi ame ko mau puaa e hanai ana e hana oe I kekahi hana okoa aku. Ina paha he maiai a I ole he lawai’a paha e loaa mai ana ia oe kekahi mau pomaikai mai kau mau holoholona mai. He mau dalai a e loaa ana ia oe. Ia oe  e ‘hiamoe ana. O ke kanaka hanalima aole oia e ohi ana I na pomaikai I kona Manawa e hiamoe ai; aka o ke kanaka mahiai a Kauai holoholona e ulu ana kana mau meakanu a e hanau mai ana kana mau holoholona I kona Manawa hiamoe.

O keia mau oihana apau e kemakeia nei e hoolawa mai I na kanaka Hawaii o ia o na oihana I hanaia e o kakou mau kupuna he lahui nui ke lahui Hawaii mamua aku o ke komo apa mai I ko na aina e aka mamauli o ka haalale ana o na kanaka Hawaii I na home ma na kuaina a hoi mai iloko o na kulanakauhale no kae ake ana ma na hanalima e loaa ai na pomaikaio ia ka Manawa I emi mai ai keia lalao I keia la eia ke heluia nei ma ka helu haahaa loa. Ke huiia na koko holookoa ame a koko hepa he 40,000 wale no.

Ke ike mai la no kakou e ka pooheuhelu I na kmu pikikia o keia la hui. Ma ko kakou aoaoe imi aku kakou I na mea e hiki ai e hoolaupa I hou ia ai keia mau paemoku e ko kakou lahui. O ka ohana mahiai lawai’a hanai puaa he mau ohana I kmaaina a ko kakou mau kupono. Aole e hiki I keahi mea ke olelo mai ia kakou ua make loa keia ike I loaa mua I keia lahui I na la I hala aku aole loa. Eia no na momoku o kea hi ke a nei I hakalia wale no ika puhipuhiia aku a e hoomaka mai o kona ao ana.

Ea e ka lahui e huli mai kakou ma na oihana I keika ka ulu nui ana o kakon lahui I na la e lawelaweia ana e ko kakou mau kupuna. E lawe ma na ohana e hoolilo mai ana Ia oe e ke kanaka Hawaii I kanaka kuokoa no keia mua au.

Na oihana e kuokoa aina kanaka Hawaii

O ka ninau noho kuokoa ana o kekahi lahui kekahi ninau ano ko’iko’I loa o keia mau la enee nei. Ina ua ake na kanaka Hawaii e noho kuokoa a o keia kuokoa Hawaii e noho keokoa a o keia keokoa I makemakeia o ia no ka nohoona ana o kekahi akanaka maluna o kona aine pono a e noho annoia no kona haku hana e hooluhi iaiaiho no kona pono o ke ola nana me ka nana oe aku I keahi haku okoa alaila ua hiki mai kakou I kahi e pane ai I kela ninau. Ke manao nei ko oukou meakakou ua hiki I’I ai na kanaka Hawaii I kahi e pane ai I kea ninau.

O ka mua ua loaa anei kou aina nou ponoi iho. Ua hiki ia kakou ke hoomaopopo aole no I nele loan a kanaka Hawaii I na aina. Eia no kekahi poe ken oho ona mai nei I kekahi mau kuleana aina. A e komo mai ana ka ninau pehea la keia mau apana aina e hoohanaia mai nei. Aole ninau ana no ka poe ehoohana ponoi ana I ko lakou mau aina. O ka ninau ika poe mea aina a ua hoolimalimaia ua mau aina la I kekahi poe a kau. Ina ua hoohana ponoi iho kela ame keia kanaka I kona ua hiki ia kanaka ke ikeiho I kona noho kuokoa ana. O ka mea hoi ihoolimalima I kooa apana aina, ina he aina nui a ua nui ka loaa hoolimalima, me ka uoku loa o kahi loaa, alaila peheala oia I hoolimalima ai I kona aina? Ina ua hana ia kanaka pela, e ike mai ana kakou aole oia I koukoa, ina ua makemakeia mai kou aina, ua makemakeia mai no ka hiki I ka mea hoolimalimake imi waiwai maluna o ua aina la. Ina ua hiki I kela mea ke imi waiwai malna o kela aina, pehea la oe I hki ole ai I imi pomaikai nou iho maluna o kela aina? No kou molowa anei! I kou molowa ana ua noho kuokoa anei oe? Ua hiki loa ia kakou ke ike aku aole no e hiki ana I ke kanaka molowa ken oho kuokoa.

Ina’aole ou aina ua nele ma na ano apau nou e ke kanaka nele aina I hokaawaleia ai na aina no ka hoopulapula hou ana I kou lahui. A o ka mua loa e loaa ia oe kou aina nou iho. Ke loaa ia oe ka aina alaila o ka lua e hoohana aku oe I kela aina. Ana hiki mai kakou I kahi e inau houiho ai heaha kau hana maluna o ko’u aina e loaa ai ia’u ka noho kuokoaana?

Aole oe  e ke kanaka Hawaii e uokoa ke kanu oe I na meakanu a na ha’I e hoohana aku, a I ole e kuai aku nau. Elika paha meka oihana hana kopaa. Ina he nui kau dala a I ole paha ina e hoaieia mai ana ia oe na dala e hiki ni ia o eke kanu I ke koa ua lilo aku la kou kuokoai mea ole. No na kumu I ka mua loanoua noho aie aku la oe malalao o kekahi kanaka okoa. A o ka lua I ke ooana o ko ko ua lilo aku la na ha’I e hoohana a lilo I kopaa a I ka lona aa o ke kopaa na ha’I e kuai a o kau o ka mea e haawii mai anu. E lawe mua ia ae na o ko aie a o ke koena mai kau ina he koena kekahi ina no nap au loa aku la ailaila o ka hoaa kau.

A pela no ka oihana kauu halakahiki. O keia mea a ka halakahiki aia no a nui ked ala alaila hiki ke hoohana. Ina aole dala e aie ana oe. A I ke ao ana o ke hala o na dala e haawiia mai aia e ka mea hana kini hala, o I ihi la kau. A ina ua aie oe a kke koena ke loaa mai ana ia oe. Ina ua emi mai ka hala mahope o ke oo ana o kau pela mai no e uuku ai ka mea e loaa ana ia oe.

Mawaho ao o keia mau oihana nui, o ke kanu ko a eke kanu halakohiki aole paha he oihana ano noi hou aku o Hawaii nei. A nolaila aole no hoi kakou e mailio luna o na oihana e aku.

A heaha a na hana I koe a ke kanaka Hawaii e hoohana ai! Ka mua  o ka oihana hanai moa. I keia la ke kuaiia nei ka moa ma Honolulu nei no 80e no ka paoaa me e ola no o ka moa. E ke kuaiia nei ke huamoa no 1.20$ o ke kakini. I kou hanai ana I kau moa. A lona ole kau kumukuai I makemake ai ua hiki ia oe e ai I ua moa la me ka ono k kou uee. A o ka hia aole e emi ino loa mai ana ke kumukuai o ka moa no ke kumu o ka kumukui o a moa no ke kumu  ka nui o na moa e ai ia mai nei mai kaleponi mai e hoounaia mai nei. A I hii no keia no ka pii o ka moa ina e emi iho ana a I 25c o ka paoaa aole e pilikia ana oe e ka mea hanai moa, no na kumunau no kau meaai I hooulu a na ma moa no e hele mai maluna o kona mau wawae me ka hooluhi ole mai ia oe e ka mea hanai moa. A pela no na huamoa e loaa naa ia oe. Ina e emi mai ana ke kumukuai o ka huamoa ahiki I ke 6-c o ke kakini a o keia ke kumukuai e uaiaa nei o na huamoa o kaleoni mai aole no e emi iho ana ke kumukuai o na huamoa malalo o keia no ke kumu aole e iaweia na huamoa o kaleponi mai ke ei aku maluna o keia kumukuai.

O ka oihana hanai moa ua hiki I kela ame keia kanaka ke lawelawe. Ua hiki e hooulu I ke kulina amen a mea like. Ua hiki e hoohanau nui ia main a moa ke haniia I ke kiawe I wiliia. O keia paha ka ai hoohanau nui loa I ka huamoa a ke ahanaia mai nei e ka poe o kaleponi keia ai I wiliia ma Hawaii nei ma ka hui union feed co., makai ae nei okakaako. O ka lua o na oihana e uokoa ai oe e ke kanaka Hawaii, o ka hauai puaa. Ua oi aku paha ka maalahi o keia oihana mamua o ka hanai moa. Ua hiki I ka uaa ke ola me ka uala; manu; ilikalo; kulina, a he lehulehu aku o na meani. O ka Manawa luhi o ka hanai ana ame ka hoohainuwai ana. O ka wai ina he paipu ua loaa me ka hooluhi oe mai o ke kiwae ua ulu ma na wahi like ole a o ia kekahi hua waiwai loa I hiki mai I hwaii nei ua loaa ke kiawe iloko o na malama ehku o ka makahiki a ua luhi ole no hoi kona hanai ana.

Ua manao mai paha kekahi poe o na ma’I ke hiki mai kekahi mea e pilikia io no aka o a pakeneka o ke ola ame ka ma’o ole ka uaa ua oi aku mamua o ka ma’i. ina o malama oe aole maka’u ana no ka ma’i. o ka molowa no ke kumu pilikia. Ina e molowa ke kanaka. Aole o ka ma’I wale no ka mea e pilikia ai, ak, o ka make I ka ai ole a oi aku.

O keia mau oihana a elua ua hiki loa e hoohanaia ma Molokai maluna o na aina I hookaawaleia o ka hoopulapula ana I ka Lahui Hawaii. Ua lawa I ke kiawe; ua hiki e hooulu I na maou alafafa; ua hiki no hoi e kau I na meaai e ae ame ke kulina.

Maluna o keia mau oihana e loaa io ai I ke kanaka Hawaii ka noho kuokoa ana. Nou iho kou aina; nou iho kau oihana; a e hana ana oe I kou Manawa makeame hana a I kou makeke ana e hoomaha aole oe e pilikiaana. I ka loaa ana ia oe o kou aina. Ua ku kou hale ponoi; ua kanu oe I kau mau meaai; ua hanai oe I kay mau moa; ua hanai oe I kau mau pipi waiu nau ma keia mau mea au I hooluhi ai ia oe me kou ohana ua loaa ia oe ka mea e ola ai ko oukou noho ana. O ka pilikia nui o keia mau la, ke hana wale noi no oe e ke anaka Hawaii no kou uku la ma ked ala. I ka nele ana I ka hana ua hele oe I ka ohi ana I ked ala. I ka loaa ole ana o ked ala ua neleoe I ka ai ame ka I’a. ma kakahi aoao ae hoi I kou noho ana maluna o kou wahi ponoi iho. E hooulu ana I kau meaai aole oe o nele ana no ka mea nou no kou noho ana. Ina he mau moa ka’ua lilo ole. Ua hiki ia oee ai aku ia iakou. A ela no ka puaa. Ina ua lilo ole I keika la. Ua hiki ia o eke kapipaakai I kekahi a ua loaa kau I’a me kou ohana. O ka nele dala, I kou wa e noho  ana nou iho aole ia e hoopulukia mai ana ia oe me kou ohana. Aka o ka nele dala e kou wa e noho ana malalo o ha’I e pilikia ana oe.

O ka’o e a’o aku nei I na kanaka e noho ona mai nei maluna o ko lakou mau aina iho ma kuaaina, e noho may ina iho ma kuaaina, e oho aku no malaila. Mai hoi mai oukou iloko o ke kulauakauhale nei no ka mea e lilo ana kun oho kuokoa ana I mea ole. Ua oi au ka noho ana ma na aina kuaaina mamua o ke kaona nei. Aia no a paamau oe I ka hna ailaila ai oe I ka ai o keia noho ana. A o ka hana ua hiki ole ia o eke manao iho e mau ana. Eia he mau haneri o na kanaka o na aina e, ke komo mai nei e lawe ae I na hana o ke kaona nei mai ia oe ae e ke kanaka Hawaii. Mai manao mai oukou e oaa ana ia oukou he noho kuokoa anama ke kao na nein ole loa. O na kuaaina, ke puuhonna o ka kakou lahui Hawaii o keia mua aku. A e ka lahui. Paaia na pana aina o oukou e noho mai nei. Ina ya hoolimalimaia kou aana aina mai hana hou pela I ka pau ana e lawe mai a e hoohana aku me kou ikaika ponoi no ka mea e noho kuokoa ana oe.

O ka oihana hanai pipi no ia oihana e kuokoa ai oe e ke kanaka Hawaii. I keia la o ka waiu o ka pipi kekahi ai maikai loa e na keiki liilii. Aole wale o e loaa na ka noho kuokoa ana e loaa pu aua na ai e loaa ai I ua keiki he mau kino maikai a o ia e umu hoopulapula. O keia ulu hou o ka lahui Hawaii kekah pomaikai nui malalo o ka noho kuokoa ana o ka lahui. O ka hnai pipi ana ua like no me ka hanai puna ana. O na aina ma Molokai ua hiki loa e hoohanaia no ka hanai pipi ana. I keia la o ia iho la no ka mea e hoohanaia mai nei o ia mau aina e na keiki cooke. A ina ua hiki ia lakou pehea hoi e hiki ole ai ia oe e kekanaka Hawaii. E nana aku I na keiki a Meyers. Eia keia mau keiki ken oho mai nei no maluna o na aina I noho ona iae lakou. Ke hanai nei I ka pipi amen a puaa a ken oho kuokoa nei lakou. O ia noho ana ka’u e iiui nei e loaa I na kanaka Hawaii. Na na pipi no e hele mai aole mau e hanai aku aka ina ua nele I ka mauu ua hiki ia oeke hooulu I ka maou na lajou a iloko o ehiko malama o ka makahiki ua lawa lakou I uahua kiawe.

O ka oihana lawai'a ia oihana e kuokoa ai na kanaka Hawaii. He oihana keia i walewaha i ko kakou mau kupuna. Ahiki mai i keia la, aole lahui ike lawai'a i oi aku mamua ou e ke kanaka Hawaii. Ua nalowale anei ia ike ou e ke kanaka Hawaii. Aole, na ke ake dala ou e ke kanaka Hawaii, e manao ana o ke dala ka puukalahala o na mea apau, ke kumu i nalohia aku ai ia ike mai ia oe aku.

I ka manawa o ke kanaka Hawaii i manao ai o ke dala io ka mea e kalaia ai kona mau pilikia apau, o ia ka hora i lilo aku ai kou noho kuokoa ana. O ke dala, na lilo io no i mea hooponaikai mai i ka poe o ko na aina e; a no ke kumu, aole o hiki ana ia lakou ke lawe i na aina o Hawaii nei i ko lakou mau aina makuahiue; nole no hoi e hiki @ auamo i na puaa ame na pipi a lakou; a aole no hoi e hiki e auamo i na pahu moa. A pololei ai no ko lakou imi ana i ke dala, ka mea maalahi i ka hoihoi i ko lakou aina i hele mai ai. Ia oe e ke kanaka Hawaii, o ka aina ponoi ka mea makamae loa aku, no ka mea e ili aku ana i kau mau mamo, ahiki i ke kanaka Hawaii hope loa. O ke dala e aihueia aku ana mai ia oe aku. O ka aina aole e lilo. I ka loaa ana o kou aina, ua hiki ia oe ke imi iho i kou ola maluna o ia aina.

I keia la, o na oihana e paaia nei e oe e ke kanaka Hawaii ma ke kaona nei, aole e hiki ia oe ke manao e mau ana ia me oe. Aole loa. A o ka lua aia no oe e hana aku alaila loaa mai kau dala. Ke molowa oe, kipakuia mai oe, a o kou nele iho la no ia. Pela no kou noho ana nou iho maluna o kou apana aina. Ina oe e molowa ana, e uele ana oe, aka, ua hiki nae ia oe ke noho iho maluna o kou apana aina, no ka mea nou no ia. Ina e hiamoe oe maluna o ka ilihonua me ka hale ole, aole ia e kipakuia ana aka, in a oe e hiamoe ana maluna o k ha'i aina, e hopuia ana oe no ka @eahaukae.

Nolaila e ka lahui Hawaii, in a he apana aina kou, ma kuaaina, noho ia aku mai hele mai i ko kaona nei, no ka mea ua oi aku kou noho kuokoa ana malaila, mamoa o keia noho ana maluna o na aina aole nou.

 

Ka Halawai a na Komisina Home o na Hawaii i Malama ai ma Molokai

 

Ka põe ma keia halawai o Novemaba 6, 1921: Mea Hanohano W. R. Farrington, Mea Hanohano J. K. Kalanianaole, Rev. Akaiko Akana ame Geo. P. Cooke, lunahoohana ame kakauolelo; malaila pu no hoi o Mr. F, G. Krus, Mr. R. J. Borden, Mr. Jared G. Smith, Mr. L. Thoruton Lyman, Mr. Albert Horner, Mr. WIllis T. Pope, Mr. JOhn H. Wise ame kekahi mea kakau aupepa.

Ua malamaia keia halawai mahope iho o ke kaahele ana o keia poe ae la, maluna o na aina apau, no elua la, a ua ike i ke kulana o na wai mapuna.

Ua hoakeka mua mai o COoke, he mea pono e maopopo mua na wahi o na aina e wehe mua ia ana. Ke kahuna e kukuluia aku ai kahi koao o na meakanu like ole, ame ka ike ana i ke kanaka kupono nana e laweawe keia kahua hoao. NO ka ninau wai, ua maopopo ua lawa ka wai in a o na kaneka ame na holoholona.

Ua pane mai ke Kiaaina, ka lunahoomalu hoi o ka halawai. Ma kona manao ana he mea pono i hookahi kumahana e kamailioa ai, o ia hoi o ka apana aina hea la ka apana kupono no koeia kahua hoao, ame kahi e hoomaka ai na kanaka e noho, oiai ua ikeia aku nei na aina apau. Aole nae e manaoia o keia ka noonoo hope ia ana o keia ninau. Ua kaheaia o Mr. Kruss.

Mr. Kruss: O na mea mua a'u e hoomaopopo nei, o ia no ka lohi o keia manawa mua i haaw@i@ mai nei no ka ikeia o ke hiki e holomua keia hana hoonoho i na kanaka Hawaii, maluna o keia mau aina o ia hoi he elima wale no makahiki, a ua uuku maoli keia mau makahiki i ko'u manao. Ina o ka makemake e loaa i'o ka holomua, a e hiki ole ai e ninauia ka holomua, e pono e laweia na aina pili kahakai, aole he ninau ma ko'u manao ana no ka holomua o na hana e hoohanaia aku ana maluna o ia mau aina.

Ua hiki no hoi e maheleheleia kela nau aina iloko o na apane o elima eka, a e hiki ana e hoohanaia ia mau eka elike me na hana e hoohanaia nei ma Kaunakakai ana ke kanu mauu alfalfa ana. Mawaho ae o keia mau eka, e loaa pu he mau eka ma keia mau aina maluna mai, o 20 paha eka, a mamuli o ka palau ana ame ke ano o ke kanu ana, e hiki ana e loaa kekahi mau meaulu kapono, e hiki ai e hoopomaikai mai i ke mea hana.

Ua manao au he mea kupono o waeia i kahua no ke kukulu ana i kekahi wahi hoao no na meakanu like ole. Ma ka nane aku i na mea i kanuia e Mr. Munro, ua hiki ke ikeia ua lawa ka hoomaopopo ana, ua hiki no e ulu kekahi maumeakanu ma keia ma’i aina wai ia hoi ma pakaau oi healehu.

He mau aina palahalaha keia a laa no keahi mau haneri ohana ka ninau paha ehia ohi ana I na kanu iloko o keia mau maka’I ke manao nei ou iua e loaa I ekolu ana o keia mau makahiki eluna hiki ke mauaoia ua holomua na ka Hawaii. Aole  manewehi. Na ohi ana no ka mea uuku. Aina e hiki e ohi e eha paha manwa ilojoo elia ma ke manao nei au e hiki e loaa ia elima a eha maha na hiki e hoouluia maluna o keia ina e loaa ana na mea e hiki e ka makani a ua alau aina.

He oiaio e nui ana ka lilo lau ana ame ka mahi ana palau ana ua like ia me ekolu ma makou mau mahnaai ma haiku manao nei au e kanuia I pegeon no ka mea o ia ka mea o ia ka meakany loa a emi o na hoolilo mawaho a palauia ana ua hiki I hookalhi dala me ka hapa no na eka hookahi a hookahi no ilala me haa no ke kany ana I a oka houha mahope aku o keia ua hiki e hoohwaii keia mahnaai no ekola makahiki ka emi mai malolo o elima kala o mahi ana I ke eka hookahi aole ha nui mahope o kea nu ana no hoi e kanuia kekahi mau neia au mawaena o na lalani o keia he pogeon pea. Ua kiekie kupono ulu ana e lio ai I mea palulu a he mea hoomomona lepo no hoi.

Ina e kanuia keia pigeon pea ua o 15 a I ole 20 kupuai ke down ana e kanuia kekahi mau mea okoa waena I keia la ke koiiu mai nei kenoke o ka paona ao keika pigeon ina e lawa na kokou no ka ohi one. Hua pi e hiki ana e loaa ma kahi o o ka eka hookahi mawaho o na lilo I ka makahik I hala aku ia ohnia mai I 20 tona o keia pi. A muli o ka hiki ole ia makou ke wa ke ku nei no kela kauoha keia la.

Ae aole pahu e mau ana keia ke kumukuai ma keia mua aku ina e hoolahaia ana kona waiwai holoholna e nui aku an ka poe ohe mai ana I keia pi a pela no mau ai kona kumuwai ke honaia ei no pipi me keia pi a ua e lona ke o $40 a koe hookahi ke maloo kona lau amen a apau ua hiki e ohira na hua a akyy I ke kino a loaa mai keia mauhe kanaka. A ua hiki o okina pigeon pea he ekolu manwa o ka ehiki a e ohi ana ka mea anu $120 o ku eka hookahi o ka makahi.

 

He mea hoomanaona lepo no hoi ke kanuia mai no keia nea ma ohe no ka moomomona ana I na kanu halakahikii. No keia mau hanai holoholon a pono e kanuia kahi o elima kapuai ke kowa.

Ina e lora aua I ke kanaka he elima eka alfalfa maikai a he eka mauka nei ke manao lawa kela no ke kanaka hookahi hana ai. A ina e loaa ana ka wai uka nei e pono e haawiia ke kanaka hookahi no ka mea. Pono ole ana ke lawelawe e oi aku eka mamua o keia o kekahi mea nui o ke kanu na laau kupono I ka hoonua’a ana lilo ana ke aknu laau I me kai mai keia man aina ma keia aku iloko o umi makahki e iki ana kakou I ka waiwai o ia mea kanu luau aole e nui ana no na alanni oiai ua miakai mua aina. A o ia na mea I pilikia ai kou ma haiko he elua makahi kukuluia ana o na alnui ake o na meakanu aole I paa na alanuu pilikia kekahi o makou a haalele keia na mea a’u e manao nei he mea ano nui I keia Manawa.

 

E ka lahui e hooikaika a loaa moa kumulao I hoikeia ae la no hoi ua pipi waiu aole e oi ana ko lilo no ka ai a ko kuamoa hanau aue I ka hua me ka e hanau ana I 300 hua o ka makahi pela no ke kumulau pipi 10 kuaka la. Ua liko no ka laua mea e ai ai laila I mau pipi ame moa.

Ua lawa no nae paha kakou kumulao puaa e hanau mai ana I e pono no puaa keika ea! Aole e imi kakou I mao kumulao e ka hanu hookahi ana no na aole a eo oi aku ana ko maaky ana I ke kumulau hanau ui. I’a keia mau haawiaa mahope imi ikaika ana a na kanaka iloko o na makahiki loihi. Nolaila huli kakou I mau moa e hooholo wawe ia ai ko kakou mau.

 

Wakinenkona nov 14 ua keia ae ma kea no pili oihana amerika iloko o ke kulana noho hia me kelemauia ma ka holo.hia me kelemauia ma ke hele I kakayinoa ai ka peredena I ke kauhaua maluhia I keia la. He may mea ano nui I pili I kela kakauinoa a aole no hoi he mea ka manwa I kakauiona ai ka sidena.