Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 46, 18 November 1921 — Page 1

Page PDF (1.63 MB)

This text was transcribed by:  Kamehameha Schools Gift To Dr. Chun
This work is dedicated to:  Dr. Michael J. Chun

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

KA HUAKAI MALIHINI A NA KEIKI KIPIKOA HAWAII NO KA IPUKA GULA O KALEPONI.

(Kakauia e George Kane.)

(Hoomauia mai)

 

            Heaha la ke kumu o ka hana ole ana o na keiki Hawaii ma keia la? Hoike aku la no hoi na aliimoku: "He la nui keia no Hawaii, ka la hanau o ke Alii Ka Moi Kamehameha I." 

            I ka lohe ana o keia poe haole, luliluli ke poo o keia poe haole me ko‘u nana aku no ia lakou a‘u hoi i minoaka iho ai, no ka lilo o ko‘u la nui mea hoopahaohao aku i na ilipuakea o Kaleponi nei, a he hookahi o keia poe haole i kamaain loa i ko‘u inoa, i hele mai a kamilio ia‘u ma ke ano hookano. 

            Pau ae la no hoi keia papaleo ana a maua, a‘u hoi i hoike aku ai i ka‘i poe keiki he wahi paina ka makou ma ke Sabati ae, no ka hoomanao ana i ka la o ka Na‘i Aupuni Kamehameha.  Eia ka lakou olelo ia‘u, no ka mea aole a lakou manaoio iki.  "Aohe a kakou dala, peha la e hiki ai ia kakou ke malama i wahi paina?"  Eia hoi ka‘u:

            "O ka niuau dala, aole ia he niuau e loaa koke mai ai ia kakou, aka, o ka lokomaikai a me ke aloha o ke poo kapena o keia aina malihini, ua lawa ia no ka haawi ana mai ia kakou, elike me kono puuwai hamama, ko kakou makua hookahi wale iho no o keia aina a kakou i maopopo ole ai i kona mau aoao apau." 

            Pau wale iho la no ko lakou manao me ke ano hoomahuakala aka, no‘u iho, ua maopop ia‘u na mea apau aole no hoi a‘u hoonui olelo wale aku, o ka‘u wale no ia lakou."  Na ka la apopo e nana." 

            He oiaio, ma ke kakahiaka Sabali o Iune 12, hele aku la au i loko o ka haleaina Cafeteria, hoikeia mai la ia‘u ua makaukau na mea apau.  O ka‘u hana mua loa, o ia no ko‘u hooiwahiwa ana ialoko o ua haleaina ne me ka hae Amerika, a he elua pakaukau loloa i hookaawaleia no makou, ma kekahi aoao o ua haleaina nei, me ka hoohiwahiwa pu ia hoi oluna o na pakaukau elua, me na mea halii pepa o keia ano, a i kuu ike ana ua makaukau na mea apau, hoi aku la au iluna o ka S. S. Manulani, kuu home hoi a‘u i noho ai me ke koena o ka‘u mau keiki hoike aku la au ia lakou, ua makaukau ua mea apau, a e ai ana kakaou ma ka hora 12 ponoi o ia la. 

            Nui ko lakou hauoli, o ka hoomakaukau koke iho la no ia, me ko lakou paa pu ana no hoi i na pila a lakou, a makou hoi i hele pu aku ai no kahi o ka papaaina, me na kuene haole e kali mai ana no makou. 

            I ko makaou komo ana aku a noho iluna o na noho, ua piha no hoi oloko i na haole e ai ana i ko lakou aina awakea, ua lilo loa ka makou papaaina i mea kama nui loa ia e lakou, eia nae, helu ae la au a pau pno makou, a ia manawa hoomaka au e hoakaka pokole iwaena o ka‘u poe keiki. 

            E kuu Solomon, ia‘u i hoomaka ai e kamailio, kau mai la imua o‘u na hiohiona aloha o ka aina, a mahope o ka‘u mau hoakaka pokole ana, hoomaikai ae la au i kuu alakai, no ka mea, aole oia i hoonele mai ia‘u i kana kauwa nei, aka ua hoolako mai oia ia‘u i ka la o kuu nele, a ua hanai mai hoi i kuu ia pololi hoi, ame ka‘u mau keki i ka naele o @@@@ aina malihini, a ma hope iho o ku‘u pule hoomaikai ‘ana, noho iho makou e ai, i na mea i hoomakaukauia puaa oma ia, kamano holookoa i oma ia, moa, kaka no hoi, ame na meaai haole he nui wale, a o ka poi wale no kahi mea i kaawale aku mai ka makou papaaina aku.

            I ka pau ana o ka makou ai ana, o ka hoomaka iho la no ia o ua poe keiki nei a‘u e le‘ale‘a, me he la ma ka‘u hoomauao i ho aia no makou apau i na kaiaulu aloha o Hawaii, no ka mea, o na hula Hawaii ame na himeni, o ia wale no ka mea a ka‘u poe keiki e le‘ale‘a new, neenee mai la na haole a kokoke ma kahi o makou e ai, ana, a e le‘ale‘a ana, nui i ka hula Hawaii hoowaliwali kikala, eha oe ia‘u a kekahi o ka‘u poe keiki lehia ma ia hana, a ua hauoli makou ahiki i ka hora 6 p.m., o ke ahi ahi, hookuu no hoi makou me ka himeni aloha oe, na hoomanao poina ole hoi no ka aina hanau.

            Ma kekahi la ae hui iho la au me ke poo kapena Edwards, haawi aku la au i ka‘u mau mahalo ana, ame na hoomaikai, no kana i hana mai ai no makou na oiwi Hawaii i ka ehuehu o Kaleponi.  O kana wahi olelo ia‘u a‘u hoi e hiki ole ai ke poina nona.  "Geo, nana mai oe ia‘u he hoaloha mau nou."

            Ike iho la au i ka oiaio o na olelo a keia kanaka ko‘iko‘i, ua nana mai oia ia‘u he hoaloha, aole no ko‘u malihini iaia aka no ka hana a‘u i hooko ai me ka ewaewa ole, no ka pono o ka hui ana e noho poo ana, malalo hoi o ke kauoha a ko‘u mau haku, a‘u hoi e olelo ae ai, me ka oiaio, iloko o ko‘u hooko i na hana a ko‘u mau haku, aole loa i loaa iki ia‘u kekahi huaolelo o ka manaolana o ke kauwa ame ka haku, elike me ka keia kanaka i hana mai ai a@‘u.

            Nolaila, mahope mai o kela manawa, o na wahi pilikia liilii e loaa ana ia makou, e huikala mau ia ana i a i na wa apau loa, a‘u e hoike aku ai i keia poo kapena, mai kela manawa mai ahiki i ka la 20 o Iune, noi aku au i keia, poo kapena, e hookuu mai oia ia‘u e hoi no Hawaii, no ke kii ana i kuu wahi keiki uuku, ka muli pokii pnoi hoi o kona hanaumua e noho la no i ke kaona o Kakaako, i ka uluwhi hoi o Magoon Block.

            Ua haawi mai la oia i kona ae, a hauoli iho la au, no ka mea, hele mai la ke aloha o ka‘u mau mea aloha a papale i kuu mau maka, ke aloha hoi o na keiki ame ka“u moopuna ke aloha hoi o ka honona ka‘u mau lei hoi o ko‘u mau la u‘i, he kohu wahine ma nuahi i ka oeoe malie i ka puuwai, a hoomanao ae la au i keia mau olelo a‘u hoi i kamailio ae ai.

            "Ina no aia i Europa, he mau tausani mile ko‘u mamao, aloe no ia he mea e poina ai o kealoha o ka‘u mau mea aloha, no ka mea, aole au i poina i ka olelo hope a ka‘u wahine aloha i hala i ka po.

            "Malama oe i kuu mau keiki aloha oe ia laua, he elua wale iho no laua."

            Kuu Solomon ahonui, o ka eono makahiki keia o ka mamao, o kela mau olelo o ke kamailioia ana mai ia‘u a ke hoomanao ae au, me he la i nehinei iho la no, aole loa e hiki ia‘u ke hoopoina, no keaha hoi, no ka mea, ua aloha ia he mea ua lawa like i na mea apau, he ua hoi no kuu aina taomi malie.

            He oiaio, Iune 22, kau mai la au maluna o ka S.S. Manoa, no ko‘u alahuli hoi no Hawaii nei.  He pokini ko‘u kulana akahi no au a ike pono i ka nani o ka Ipuka Gula, elike me ka‘u i hoke mua aku ai ia oe.

            he oiaio, aohe wahi o kaua o Hawaii a‘u e hoohalike ae ai, o ka Ua loku wale no o Hanalei, kahi ano like iki.  He like pu me ia ka waiho ana o ka ipuka gula o Kaleponi, e hamama pono ana hoi mailoko mai ahiki i ka nuku me he kahakai pali la o na Hamakua ma kahi aoao, ame na aniokumoku liilii hoi o puuloa ma kekahi aoao o umi mile no paha ka loihi, mai Ka palakiki mai, ma ka‘u hoomaopopo iho, ke huli pono nei hoi ka Ipuka Gula o Kaleponi, a nana aku i na ale hanupanupa o ka moana Pakipiki, i ka akau aia mawaho ponoi o ka nuku o ke awa ka moku kukui e ku nei, ke pailaka pololei hoi nana e kuhikuhi i na moku i ka p i kahi e hookomo ai iloko o ka Ipuka Gula, a haalele aku la ka‘u nana ana i keia wahi me ka nui o ka ike i loaa ia‘u no ka nani o ka Ipuka Gula, a hoomanao ae la au i ko‘u aina hanau, kahi a‘u i holoholo ai i ko‘u mau la opia, aole no i mamao loa ia wahi mai ko‘u wahi mai o Hanakaape, Koloa, i ke awa kumoku a i mahaulepu e pilipu la no.

            Poina iho la hoi au, auwe no ka hoi e! He palaka hoi kau me ka poina a ua loaa ae la no hoi.  O kipu, ua wahi aina la o‘u, he wahi aina eepa, aohe hoi i kiekie loa kahi pali he mea hele wale ia no e kamalii, eia nae hoi i ka lawena olelo ana hoi nui loa.

He oiaio, he wahi pali iki wale no o Kipu, e pii oe a naeuae, a pau ke aho.  He like loa ia me ka Ipuka Gula nei, o ke kaulana ua hele a papale i kaupoku Hanalei, eia nae, he iki wale iho no ma ka‘u hookuku ana, aohe no i loaa aku o Hawaii, kaonohi kaimana o na aupuni nui o Europa, e ake mai nei e ike i ka nani o ka Pardaiso o ka Moana Pakipika.

            Pau aku la ka‘u mau hoomanao ana no keia wahi, huli mai la au e nana ia Farahonglong, akahi no au a ike pono i kona kulana, he like loa me na mokumanu e ku la mawaho o Mokapu, i kona uuku loa hoi a pananaiki, a e elua hou iho elike me ia, alaila loaa ko ia nei nui, me na pua nunui e ku ana ma kona mau aoao apau, aia iluna o keia wahi ka hale kukui elike me ko Makapuu, a o na hale no hoi ilalo, a @@ kona kaa ana mahope, pau aku la ka‘u mana ana, huli mai la au e nana i na kawahawaha o ka moana no ko‘u ala huli hoi no Hawaii, a kani iho la ka‘u wahi uhu me he la ua like na ale o ka moana e ha‘i nupa ana ma ka aono o ka S.S. Manoa, me ka leo hauoli o ka‘u mau keiki a‘u i olelo iho iho ae no‘u.

            Ka! Hele mai hoi au he nui a lehulehu ka‘u mau keiki.  Eia nae, ke hoi hookahi nei au o Lopaihelewale kahi ae‘a euen o Kauai.

            A hu ae la ko‘u aloha no ka‘u mau keiki apau loa i kaawale mai ia‘u aku, o ka alo pu ana hoi o ka inea, a‘u e poina ole ai no lakou apau, ahiki i ko‘u hooluolu ana, no ka mea, ua pili ia ka moana ame ka aina ke anu hoi ame ke ko‘ko‘e, o ke anu iniiniki ili o Kaleponi, pela hoi me kahi meaai uuku e loaa ae ana, aua lwa ia me ka hoohalahala ole, a‘u e hoomanao mau ai iloko iho o‘u.

            Aole loa ia na‘u aka, na kuu alakai no, ka mea nona keia ola ana, ka mea nana i hoolokahi ia‘u ame ka‘u poe keiki, a pumehana mau no ke aloha iwaena o ka‘u mau keiki o kekahi i kekahi, aole hoi o na huaolelo o ka hoino, nana i hoeha iki i kuu puuwai a ike iho la no hoi au i ko‘u kuhihewa, ua kuhi au no kauai o Kauahoa, ke kamahueu o Hanalei, eia ka no kuu taona no a‘u i aloha ai, o Honolulu poo kulou aina nui hoi o Kakuhihewa, a hoohewahewa na maka i ka ike hou ana mai ia George K. Kane i ka hoi old ana aku no ka aina, auwe pahee loa aku la hoi au imua, alu ike mai hoi kaua ihope.

(Aole i pau.)

 

MOOLELO O KA AHA MOKUPUNI O KAUAI, KAU O OKATOBA, 1921.

(Hoomauia mai)

 

            Na Mr. Wm. Werner, i kana hoike elele mai Waioli, Hanalei mai, komo iloko o ka lima o ke komite, me ke dala hookahi.

            Koho ka noho i ke komite no ka hoike a na kahu ekalesia i hiki mai: Rev. J.P. Erdman, Rev. S. K. Kaulili ame Mr. William Werner.

            Hapaiia ke kumuhana 2, hoike papahelu a na kahu ame hoike makahiki a na elele, hoike elele a James Werner, mai Koolau Huiiia, na J.B. Cummings, i ko Kapaa; na James H.K. Kaiwi, i ko Lihe; na Henry Blake, i ko Koloa; na Mrs. Luey Wright, i ko Waimea; na Mrs. Fanny Sabo, iko Hanapepe; na Mrs. Chas. Ah Po, i ko Waimea Ekalesia Pake, ua komo keia mau hoike apau iloko o ka lima o ke komite me hookahi dala pakahi.

            Hapaiia ke kumuhana 3, na palapala hoopii mai na ekalesia mai.  Koho ka lunahoomalu i ke komite: Rev. J.P. Erdman, Rev. S. K. Kaulili.

            Hoopauia ka manawa hana o ka aha makua, hora 11:30.  Malama mai ka Rev. J.P. Erdman i kana kumuhana a manao paipai a hoopauia ka manawa me ka himeni 191 me ka pule mai ia Rev. Chas. Keahi mai.  Hoopanee ka Aha, paina awakea.

            Noho hou ka aha makua ma ke ano kuikawa, mahope o ka pau ana o ka paina awakea, mamuli o na palapala hoopli elua i komo mai i ka aha, oia ka palapala kahea kahu mai ka ekalesia Haole o Lihue, e hoonohoia ana ma ia ahiahi, hoonoho ana ia Rev. R. W. Bayloss, a ma ka ninauin ana. ua hooholo lokahi ia ka hoonoho ana ma ia ahiahi Poakolu, e ke komite i kohoia ia manawa; Rev. T.K. Kaauwai, Rev. J.P. Erdman, Rev. S.K. Kaulili ame  Rev. N.S. Sehneck.

            Mahope o ka pau ana o ka noonoo ia ana o ka palapala kahea kahu o ka ekalesia, Lihue Union, ua hapiia mai ka palapala kahea kahu, mai ka ekalesia Hawaii o Waoili, Hanalei, e nonoi ana e hoonohoia ke kahu Rev. D.K Kaneamoku, ame ka hoomahuahua hou ana ae i ka mea pili i ka hale kahu mai ka huina o $1,500.00, a i ka huina o $2,500.00, wahi a ke komite Wm. Werner, ua makaukau ka hapanui, a he wahi huahelu liilii wale no koe, a ma ka ninauia ana, ua hooholoia e komo maika palapala nonoi i loko o na palena o keia aha mokupuni.

            Na Mrs. Fanny Sabo, he noi iloko o kana hoike elele, e haawi hou ia ka laikini haioleleo o David K. Kapahee, a aponoia, a kauohaia ke kakauolelo o ka aha e hoopuka aku me ke kali ole, a e nonoi pu ana e noonoo keia aha i wahi pupu weuweu, no ke ola o ka haiolelo a ke Akua, a koho ka lunahoomalu i komite e hui pu me na hoahauau o ka ekalesia o Hanapepe, a kuka i ka mea hiki i na hoahanau ke haawi no ke ola o ka haiolelo a ke Akua, aia a maopopo ka lakou, alaila; maopopo ka ka papa hani kahu o kauai e haawi ai, no ka mahina.

            Koho ka Lunahoomalu i ke komie; Rev. R.W. Bayless, Rev. Chas. Keahi, ame Mr. Abrahan G Kaulukou.

            Ma ke noi, ua hoopaneeia ka noonoo ana i ka hoonoho kahu ia Rev.D.K. Kaaeamoku, apopo Poaha.

            Hoopanee loa ka Aha Kuikawa. La Hna Elua, Poaha, Aperila, 21, 1921.

            Luanahoomalu, Rev. I. K. Kaauwai ma ka noho, ame Kakauolelo Kaiwi. Malamaia ka hapalua hora haipule, me ka mele 135, me ka pule a ke Kahu S.K. Kaulili.

            Mamuli o ka pau o ka manawa hapalua hora haipule, ua noho koke mai na hana o ka aha makua, a ma ke noi a Mr. William Werner, ua hooholoia e hilinai aku i ka moolelo a ke kakau olelo, a ikeia maloko o ka nupepa.

            Na Mr.s Haleakala I, i heluhelu mai i ka lakou hoike elele me ke dala hookahi, $1.00 mai ka Ahahui ALoha mai o na Makuahine ame Manawalea o Lihue, komo i ka lima o ke komite.

            Hapaiia ke kumuhana 3, na palapala hoopii. Ua kamailio ka aha no ka palapala hoopii honoho kahu o ka ekalesia o Waioli, Hanalei Huia, a aponoia.

            Koho ka lunahoomalu i ke komite hoonoho kahi ia Rev.D.K. Kaaeamoku, nohoia ma ka la 8, o Mei ma ka Luakini Hawaii o Waioli, Hanalei, i huiia.

            Hoike a ka Puuku Rev. B.W. Bayless, ua loaa he $36.75, na hoolilo he $36.75 a aponoia.

            Hapaiia ke kumuhana 4.  Na Ekalesia kahu ole. Ua kamailioia ka ekalesia o Hanapepe, e noho kahuia ana e D.K. Kapahee, mamuli o ka hoke a ka elele e nonoi ana e noonooia kekahi wahi kokua mai keia aha aku, ua kamailio ka aha, a hooholo e kohoia i komite ninaninau i na hoahanau o ka ekalesia a D. K. Kapahee, e noho nei i haiolelo, a koho ka lunahoomalu i ke komite; Rev. R.W. Bayless Rev. Chas Keahi ame A; G. Kaulukou.

            Hapaiia ke kumuhana 5.  Ka hoike a na komite kumau. Ma kia kumuhan, ua koho ka lunahoomalu i ke komite a penei na inoa: Rev.Solomon K. Kaulili, komite no na hoike kihapai no 1 makahiki; James H. K. Kaiwi, komite no na hana a keia aha mokupuni.

            Na Rev. S.K. Kauili, no kana hoike komite, ma kona ano komite no naa hoike kihapai imua o ka aha paeaina ma Honolulu, ma ke kau o Aperila, piha ana o ka haneri makahiki o ka laha ana o ka euanelio Kristo iloko o keia paeaina.

            Hapaiia ke kumuhana 6.  Na luakini, na halehalawai ame na hale kahu. No keia kumuhana, ua kamailio pokole mai ke Kahu R. Puuki, no kona hale kahu, oiai eia no oia i kona hale noho e noho nei, aohe mea a ka ekalesia i hana no kona hale kahu.  Ua komo pu mai ka elele William Werner, no ka makaukau o ka hale kahu no ko lakou kahu, a wahi ana i hoike mai ai, he manaoia kona e makukau ana ko lakou hale kahu ma keia mua koke iho oiai ua makukau ka nanahu no ka hoonee ana i ka mokuahi no ka holo aku.

            Hapaiia ke kumuhana 7. Ua pau ke kamilio ana no keia kumhana ua lwaw na hoakaka ana i ke kumuhana 6.

            Hapaiia ke kumuhana 8.  Ke ola kahu o na kahunapule.  Ma keia kumuhana, ua hoomaopopoia ae ke ola o na kahu ekalesia Hawaii, a ka Papa Hawaii e kokua nei i na Kahu Hawaii, iloko o keia mokupuni mawaho ae o ka ka papa kokua kahu o ka mokupuni o Kaua nei, a wahi  a Rev. J.P. Erdman i olelo ae ai, ke kokua nei ka Papa Hawaii i na kahu Hwaii, in a e haawi na ekalesia i ko lakou mau kahu alaila haawi ka Papa Hawaii elike ka nui me ka ekalesia e haawi ai.

            Ma keia kumuhana i ku hou mai ai ka elele a Makuahine Mrs. Fanny sabo, e noonoo mai keia aha i ka haawina kupono no ko lakou haiolelo, a e kauohaia ke komite e komo koke e hana i ka lakou hana i kohoia iho nei.

             Hapaiia ke kumuhana 9.  Ahahui euanelio o ka aha paeaina.  Ma keia kumuhana, ua waihoia aku iloko o ka lima o ka akena o ka Papa Hawaii, Rev. J.P. Erdman, k hooikaika ana i ka ukumoku o na lala o keia aha i ka aha paeaina, elike me ka maamau o ka akena o ka Papa Hawaii ke ike mua a kakau mai i ke kakauolelo o keia aha mokupuni.

            Hapaiia ke kumuhana 10. Ke kula kahunapule ma Honolulu. Ua kamailio nui mai ka Rev. J.P. Erdman, no keia kumuhana, e hooikaika ana i na ekalesia e hoouna i mau keki e komo i ke kula kahunapule ma Honolulu.

            Hapaiia ke kumuhana 11. Ka mana hoonee o na ekalesia Hawaii.  Aohe mea i hanaia.

            Hapaiia ke kumuhana 12. Na papa ekalesia edolu. Ka Papa Hawaii, Papa Amerika ame ka Papa Misiona Amerika.  Na kela ama keia ekalesia i hoike ae i ka lakou pakahi i haawi ai i ko lakou maele i ka Papa Hawaii.

            Hapaiia ke kumuhana 13.  Lulu no na wahine kanemake a na kahunapule. Ma keia kumuhana, ua lulu na lala o ka aha ma ka Poakolu, a loaa na dala he $21, a haawiia i ka lima o ka Akena Rev. J.P. Erdman, a ma ka hoomaopopo ana , aia he mau makuahine a keia aha e haawi nei i na kokua ana, malalo o na kokua ana a keia wahiona.

            Hapaiia ke kumuhana 14.  Koho ana i na luna nui o keia aha mokupuni, no keia makahiki e hele nei. Ma ke noi a r. Wm. Wrner, e hoomauia aku no na luna nui mua o keia aha, kokuaia e ke Kahu S. K. Kaulili, a na ke kakauolelo Kaiwi, i hookomo iho hookahi balota.

            Hpaiia ke kumuhana 15.  Kahi ame ka manawa e noho hou ai keia aha. Ua nui na noi i wahoia mai, o ke noi mai ia Mr. William Werner, e noi ana i ka aha, in a e oluolu na lala o noho ma Waioli, Hanalei, ma ka Poakolu o Okatoba la 19, ia a i ole ma ka la 21, oia ka Poalima eha (4) penei nae; e hoikeia mai ana ka lohe, he 2 pule mamua ae o ka manawa e noho ai ka aha o ia hoi keia mau la ka Poakolu ame ka Poalima.

            Mamuli o ka hoomaopopo hou ana mai a ka Elele Mr. William Werner, o ia hoi ka haawiaa kumau a na ekalesia no na komite a keia aha i ka aha paeaina, o ia hoi he $5.00 na kela ame keia ekalesia pakahi, e haawi i ke komite.  Ninau a hooholo loa ia, me ke kauoha o ka lunahoomalu, e hoomanao na elele no keia haawina e lawe mai lakou mai ko lakou mau ekalesia pakahi mai, a haawi i ke komite.

            He mau haiolelo i maheleheleia i kela ame keia i paa iloko o ka papa kuhikuhi hana o ka la, he mau olelo ao paipai no i pili aku i na han pili i na ekalesia, na kahu ekalesia, na luna ekalesia ame na hoahanau e ku like, a hapai like ma na hana no ka holomua o ko Kristo aupuni ma keia ao. A na ka Makua ka hou. William Hyde Rice, nana i hoke mai na huahelu i ka nui o na hoahanu mai na pali mai o kalalau, haena, Wainiha, Lumahai, Waioli, Hanalei, Wanini, Kalihikai, Kahili, Kalihiwai, Koolau, Waiakalua Waipake, Moloaa, Pappaa, Anahola, ahiki i Kealia ame Kapaa.

            Ma keia hoike i loaa mai i keia aha no ka nui maoli o na hoahanu i lilo i poe hipa no ka pa hipa a  ko kakou Haku aloha ia mau la koliuliu waile, malalo o ke a‘o ame ke alakai ana a ko kakou mau makua ha‘i euanelio me ka mana o ka ke Akua olelo, i keia mau la nae ehia la lakou e ola nei, ua pau aku i ka make, a ua hele aku ma na wahi like ole o ko kakou mau mokupuni. Aloha no nae ke noonoo ae!

            Hoopanee loa ia na hana me ka pule ame ka himeni a hoopanee ka aha.

 

JAMES H. K. KAIWI

Kakauolelo.

Namalu, Lihu, Kauai, Mei 20, 1921.

MAKAHIKI 1865 AME KA MAKAHIKI 1895

 

(Kakauia e J. K. Mokumaia)

 

            O ka mea olaio i ku i ka pono, e mau ana kona o ana i kela ame keia hanauna e pee nei.

            E ku Solomon Hnahano, e oluolu mai kou hanohano no kela mau huaolelo e kau ae la maluna i na he rumi kaawale kekahi o kuu ipukukui malamalama, nana e uwila aku apuni nei mau mokupuni, o keia au nui waile i piha me ka naauao, a ka ahahui o na Oiwi Hawaii me ka oiaio, e malama mau nei ka hoeueu ana i na Poalma apau ma ko lakou rumi @@@@ i lawe ae ai ka mea hanohano i mahalo nui ia Mr. Wooley Opio o Laie i kekahi o na mea oiaio loa i kupono i ke ola ana o keia lahui mimua o na lala akahkahi o ka Hawaiin Civic Club, ka mea nana hoonionoi ka manao o na lala, a o nana aku iaia me ka maluhia o na mea apau.

            Mamua o kona kaaeaia ana mai e ku ae iluna ua hoikeike mua mai la ka lunahoomalu i ka mea haioleleo o ia awakea, no ka mea, ua nui na manawa i kakaliia ai o ka loaa o ka manawa kaawale nona, e hui mai ai me kakou, no ka pono o keia ninau ano nui, o ia ka hoopulapula hou i ka lahui ame na aina e haawlia mai ana i na Hwaii; mamua o ko‘u holauna ana aku iaia, e himeni mai ana oia i kekahi o na himeni kaulani imua o na alii la mau la, a e o nei i keia mau la; alaila hoolauna ia mai la oia he kaneka u‘i no ke nana aku aia mau kahi minoaka hoomahie maluan on a, a kunou mai la oia imua o na lede ame na keouimana.

            Aia ka piano ke kiko‘uko‘u la kona kani ana, a i ka meha ana iho ka piano, i poha ai ai ka leo o ua keiki nei o ka eheu o na manu, i kela himeni kaili puuwai: "Lei Pono Moi," he nahenahe koua wahi leo iloko o ka nui o kona kinoa aka o kaona wahi leo he nahenahe ame ka oluolu pu a miomio no hoi me he la mailoko mai o ka makuahine Hawaii i puka mai ai oia i ka puka pono o ka hopunaolelo o kela ame keia huamele.

            Ma ko‘u nana iho, ua hoihoi hou ia mai ka ea o na huamele Hawaii, oiai ua nui ka pa‘ipa‘iia ame kona ku hou ana mai a himeni i kela himeni kaulana. "le o Kaitilani," nana aku oe i na mea apau, he noho malie hoi kau i ka nani o ko ia la leo, i ka pii iluna a i ka nanai me ha la ua hanauia mai no e ka makuahine Hawaii, a makuakani Hwaii, i ka pololei o ka hopunaolelo e lohe pono ia ai, aole hoi o kela ano lea kalakala kohu hipa ame ke kao e uwe mai ana , a ku ole i ka hoihoi ke holohe aku; o keia ua piha na mea apau me ka uwila, no ka laa o na mea maoaoia, a ike kuu ana iho ka nae o ua polopeke himeni nei, i whe mua mai ai oia i keia hopuuaolelo.

            O ka hanohano i loaa ia‘u i keia la, he mea nui ia e Mr. Lunahoomalu ame na lede ame na keonimana o ke kalapu au imua o oukou i keia awakea, no na mea pili no ia i ka makou i hana ai ma Laie, ahiki i kela la; ma ka makahiki 1965, i hoounaia mai ai he mau komite no ka imi ana i kahua e ku mau loa ai ka hana a ke Akua, ame ka hooulu ana i ka lahui Hawaii; i ka hiki ana mai o na komite ma Hawaii, ua ike lakou aole kupono ma Maui, aole no he kupono; ma Kauai, aole no he kupono; ma ka mokupuni o Oahu ne i loaa ai kahi kupono o la o Laie e ku nei ahiki i keia la; e nanaia na mea i hanaia no ia mau aina, he panoa ke naua aku.

            Ua kohoia o kahi kupono ia e ku ai, ma ka hana a ke Akua ame ka Hoihoi ana ae i kekahi mau Hawaii, a nohomalaila, he nui na kuia o ka hoomaka mua ana, o ia ka wai, aole i kupono ame ka makani e ulupa mai ai i ko malaai, aka aole Joa he nui o ka pilikia ma ia mau mea ak@ o ka pilikia oi loa aku o ia no kela moo, kelakona hoowalewale  kini, waina, ame ka okolehao, e pepehi nei i keia lahui mai ka makahiki i hai mua ia ae nei ahiki i ka makahiki 1895, aole loa i holopono ike, aka ua laoaa iki kahi malamala e hoonee malie ai.

            I keia manawa, ua ku na mea apau ua kuu ka luhi, a e o mau aku ana ma keia maua aku ia hanauna aku, a ia hanauna aku, a kea olelo akau nei au ia oukou, o keia mau olelo e oleloia nei, e nalowale aku ana  ka lahui Hawaii, aole loa ia e nalowale, no ka mea he lahui ia e noho pu nei me ke Akua, a o kona lahui ia.

            Ua nui ka pa‘ipa‘iia, a nolaila o ka ninau nui keia la, o ia ka hoopulapula ana i ka lahui Hawaii, o ka lokahi, o ia ka holomua o ka huki like o ia ka holomua.

            E nana aku i na kupuna paionia; e nana aku i ka lakou i hana ai ia ka aina panoa o Lokopaakai, Mauna Pohaku, he nui ka inea, a i keia la, he kulanakauhale nui, e imi ana i kono waiwai oiai nae he wahi aina panoa wale no, ame ka nui o ka pohaku; a e nana aku i ka mea a na kupuna paionia i hana ai, aole loa e hina hou ihope, no ka mea, ua kukulula a paa, ame ka ke Akua mau hana pu kekahi.

             Nolaila, pela no keia ninau e kamailioia nei, pili ia Molokai aole i kupono a he pohaku, aohe wai, aka e lawe mai kakou i na hana a na kupuna Hawaii Ii hala aku, o kahi mahiai, o kahi lawai‘a a he noho kuokoa ana nona iho.

            Nolaila ke paipai nei au ia kakou apau, e hana i ka hana me ka oiaio no kou pno kuokoa, aole hoi e hoopili wale ka noho ana, a e a‘o aku i na leialoha e lilo i makuahine maikai, a pela noi na kekikaue, e lilo i makuakane a elike me ka‘u i olelo ae nei, aole loa e nalowale keia lahui, i hoope‘a wale ia, in a o ke alaheleia e hoopulapula hou ma Molokai, no kou pono ame kau mau mamo oiaio, koko oiaio, a he lahui oiwi oiaio, mai ka po mai, a hookuu ma ka himeni ana "Hawaii Ponoi."

 

HE AKUA E KE KANE HE IKE OLE E KA WAHINE E!

(Hoomaula mai)

 

            Oiai ke aaaina e muia ana me na manao mahalo no keia u‘i, o ka wai ia o ua kakamahine nei i kai mai ai i kona kapuai wawae imua, me ka ueha‘i ana o kona kino, elike no hoi me ka poe hula ku‘i o keia mau la; me ke au ana o kona maka mao a maanei o ke anaina.

            aia na huamele ke kapalili la i ka lau o ke olelo, iaia i wai ai kona mau hoa, a lawa, alaila wae mai la oia i na kane, a lawa elima, alaila, hookuene pono iho la lakou iwaena o ke anaina me na puukapa pakahi iluna o ko lakou mau uha.

            I ka hoomaka ana o ka puhenehene, aia na kane ke huli aku nei imua o na wahine, pela no hoi ua wahine, bhe elua phoaku he eleele a he keokeo, o ka pohaku eleele, ua ua kane, oa o ke keokeo ua na wahine, o ia ka mea e huna ai iloko o ua puu kapa, i ponuhula ma mua o ke alo o na wahine ame na kane.

            O ka poloku, oia ke alii o ka aha puhenehene, nana no e waa ae mailoko mai o ke anaina, i kane, a i wahine, na mea na laua e huna i ka no‘a, alaila haawi mai la ka puloku i ka pohakui kekahi kane, a iaia no hoi kekahi pohaku; o ka wai ia o ka puloku e hoi iho ai a noho mawaena o kona mau hoa, me ka noho hoonaoha ana, alaila, o hou mai ia ka puloku i ke mele me he leo hula la, ka hoekeokeu i ano like paha me keia:

            Me he pua luahiwa la i ka laau ka ha la!

            Ka hala o Malelewaa ia i ka makani,

            Pa noe ia‘u Kikiopua,

            E aha au e Keiu O haihala, Auwe --,

            O ka hala ana aku nei no keia,

            Ka i no o ka noho iho ka pono ahiki

              aku au,

            Alaila la hoi hele pu akau, --Umia,

            Hele ka wai au‘a i na pali,

            Hoohaku‘iku‘i i ke alo o ka a-la,

              k ma i

            Lele a ka wai o lelo iluna,

            Ke hoihoi la e ka makani kehau,

            Ka wai o Waiehu Oloupena,

            Ke hoala ia la e ka makani,

            E ala mai oe e moe loa nei,

            O ka moe kau e ka Moi a ke kahu,

              na maue,

            O na ai a Luamea o Ma-ia, Umia,

            Oiai ka puloku e kepakepa nei i keia mau lalani me ka hoouha‘i ana o kona kino, o ka wa ia e hooalike mai ai o kona mau hoa me ia, me ka hooneenee ana mai a pili, a pela no hoi na kane, i ka like ana o na aoao elua e huli aku ana ke alo o ke kane i ka wahine ma ka llau like me ka wahio ana he wahi kowa mawaena o na aoao elua; o ka wa ia e hoolei mai ai o ka puloku i ka iliili eleele i ke kane e ku poao ana iaia, alaila, olokaa mai la ola i ka pohaku keokeo imua o kona alo, me ke kepakepa ana mai i ke mele.

            O hele a ko wahi e noho ai,

            E kakali iho oe a hiki aku au,

            A nalo iho ka o‘pao‘pa ka malohilohi,

            Lohi mai no ia ua i ke kula a no ai,

            Eaha ana la ia me Hanalei,

            E Hoopaipailua ana me ka like,

            Ua eo aku la ia Luia,

            Hopu aku la i ka lep pahulu a ko

              a nu, Auwe--

            Anu wale hoi au ke mea iloko o ka

              hale,

            Ope nae ka‘u aloha i ka noho mai

              iwaho,

            Aia iho ka mea mahana la he pu

              puu. Umia.

            I ka pau ana o kana kepakepa ana, ia manawa e oniu ai ke kane i kana iliili in a e hooku‘i me ka iliili keokeo, alaila pa‘i wale,  lilo ke koho i na wahine i ka hana a na kane e hana ai.

            I na paha he hula he olioli paha, elike me ko lakou koii, i ka pau ana o ia hana, hooni kino o ka le‘ale‘a, ia wa e kikoo iho ai ka lima o ka puloku i na pohaku, a haawi aku i na mea ana i wae ai, noka huna ana i ka iliili pohaku, o ka wa ia e pili ai oloko ame waho o ka aha knaka i na pili like ole, eia nae, o ka poe i paa i ku puhene, ua paa lakou i ka ili oloko, a o ka lakou e pili, o ia ka pili  a Nahinalau, he pili kino ke ano.

            Ina paha o ka honi papalina, a i ole, o ka lealea pah, a i ole, o ka holo ohua eepakeke paha; no ia oneki nui akea, elike me ka makemeke o ke aoao lanakila.

            I ka wa i ike ai o Kalimahopu i ka u‘i o Keonelele, i ke ku ana ae iluna, ua hoopihaia kona naau me ka iini, ala o halia hana nui i ke kino, ke oni lapuu la ka makemake iloko , me kona i ana iho iloko on a, in a paha @@@ ko‘u ame o keia po, e pili ai, aole i kana mai ka pumehana.

            Eia na mea apau ke nunu‘a nei me na hoa pili, i ka mau ana o na pili oloko me waho, o ka manawa ia i neo mai ai ka mea nana e huna i ka no‘a.

            Nolaila aia ka no‘a i na wahine, a i na kane hoi e koho i khai i waiho ai o ka ao‘a.

            Mamuli o ka lilo @@@ o ka puloku i luna hoohana nui no na lealea o ia po, nolaila ua hiki ole ke loaa ka manawa hooluolu maikai loa i na hoa puhnhene, aka o ka pili, ua hookoia i ka wa e eo ai i kekahi aoao. O ka honi a ka ihu he okoa ia; o ka haua a mea he nanea ia; iloko o keia wa hauoli u a nui na mea i loaa i ka poe laki, a ua ku no hoi ka poe i nele mawaho o ka pa o Homa.

            Ua loihi no ia kaapa ana iho, a hiki mai:        

            No ke ano ahiahi ke aloha, I ka halialia ana mai. E wiki oe la e pua rose, Oiai ke hoa i uka nei.  O ko‘u la heo kela, Ke lu mai nei na pe‘a.  Puhipuhi ka hana a na‘lii, Liilii ka i‘a o Alika. I ka pau ana o ka aha puhenehene, alaila ku mai la ka puloku iluna me ke kukala ana i ke anaina, no hoomaha ana.

            Hele aku la o Kono a komo i kekahi hale, a li‘uli‘u hoi hour mai la i ka hale Loha; hele mai la oia a waina o ke analoa, me ka hooho ana mai i na olelo e hapahapi ana, e lana ka manao, e hui ka opua me ka le.

            E ka aha, eia kakou me kului‘i o Kaneulupa, a na ka makani popo kapa o Kaeleawaa, e @@@@@ @@@@@@@@ ke pahlii @@@@@@@@@ o ka puu le‘a o @@@@@@@@ olalo, he olapa  ka hula, i ke kuu ana iho o ka leo o ka puloku, ikeia aku la na hoopaa olalo, he ekolu ka @@@, me na hokeo ma ko lakou mau lima, mo na olapa oluna, he eono ka nui; @@ hele no hoi a ohu i ka lei, elike no hoi me ko keia mau la e ikei nei.

             O ka mea mamua o keia huakai, iaia ke oli me ka hoohaku‘i ana i na wawae a pela no hoi ohope, e hoolike ai, i ku hiki ana i ke kahua, hookuene ka noho a an a hoopaa, aia hoi @@ oipa oluna ua makaukau.

            Iwaena o na hoopaa aialo o noho an, he wahi kanak pahaahaa, nona ka iinoa o Puku, oia ka mea i o mai i ko oli, a o keia mau kanaka ekolu na puule‘a o Waialale e kaulana nei.

(Aole i pau.)

NA ULIA I IKEIA MA KE SABATI IHO NEI.

 

            No ka moku ana o ka ilipoo o Kalei Kanoe he ulia poino i loaa iaia ma mamuli o kona hooku‘iia ana aku e ko kaa otomobile e kaiaiwaia ana e J. Machado, i laweia ae ai oia i ka halema‘i o na poino ulia ma ke Sahati nei: ma kahi kokoe i ka hale kii onioni Star ma ke alanui Moni i halawai ai oia me kela ulia mauwale. Aole i hopuia ke kalaiwa noonoo ole i ko ha‘ @@@@.

            Ma ia la no he mau manuhea liilii ka i loaa i na kaikamahine DCharlotte ame C. Betis i ka nmanawa o ko laua hook‘uiia ana aku e ke kaa otomobile e kalaiwaia ana e John Listig ma ke alanui Kinau. Ua hoopaaia ae ka inoa o keia kalaiwa ma ka papainoa o na lawehala me ka halewai no kona hookolokoloia mai no ka holonui i know kaa ma ka nana ole i kapono o ka poe e hele ana maluna o ke alanui.