Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 51, 23 December 1921 — Page 1

Page PDF (1.69 MB)

This text was transcribed by:  Genesis Kauhi
This work is dedicated to:  My beloved mommie, Ruth M. Kauhi

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

MAHELE

   ELUA

NUPEPA  KUOKOA,  HONOLULU, T.H.  POALIMA,  DEKEMABA 23, 1921

 

HE AKUA E KE KANE, HE IKE

          OLE E KA WAHINE E !

 

                   Ka Hopena.

 

          Ia wa i olelo mai ai ka mea iaia kahi i paa ai ka laau a Ku’ialauahi, he kahi la ua hiki mai la oe, elike me ke kauoha a ka elemakule, pela kakou e hoo-ko ai.

          Nolaila, e hele oukou e imi i mau hoa pili no kakou, a na oukou no hoi e pili aku ka’u mau wahi opeope ila hoi mai oukou a mua o’u alaila kahikuhi mai oukou i na hoapili, a na’u hoi ia e walaau ae i ua hookapuhi nei o ke tutu o kakou.

          Mamuli o keia mau olelo, ua hooko aku la kona mau hoa i ka loaa ana o na hoa pili, a mau na aoao elua, hoi mai la o Hueu a hui me ka mea iaia o Kamamaolalo, kuhikuhi aku la i na hoa pili; i ka pau ana o ia hana, ka-kali aku la lakou nei o ka wa o ka maika.

          I na moho o ku ana me ka makaukau iluna o ke kahua, ua Iilo ka olohu mua o ka ulu i ka aoao o na hoa pili, a mamuli no o ka ikeia i ke oole’a, o keia kanaka, ua nui ka poe i pili mahope ona, a o kona hoa hoi, uuku ka poe pili mamuli o ka maka’u o lilo; aka, o na hoa o ka kakou huaka’i e ahaiahilo nei, aia lakou ke noho la me ka manao hauoli, me ka hilinai no e lilo ana ke eo i ka lakou moho.

          O ka inoa o ka moho o kela aoao, o Kaulupali, he kino kilakila kiekie kona, o ke kulana ikaika, a o ka inoa hoi o kona hoa maika o Kaneahakini, he wahi kanaka poupou oia, he pu’ipu’i lawakua na’e kahi kanaka, aka, no neiaka mea i oleloia, he haka pau i ka iole.

          I ka moho mua i kuku ai i kana ulu a olokaa, uwa ka pihe o na kanaka, me ka haanui ana i keia mau olelo, “E lilo ana no ke eo o ke kahua maika i keia la ia Kaulupali; o ka ikaika anei keia o ka ulu e kaa la o kana iho.”

          I ka wa a ka ulu e kaa nei, ke uhai nein a kanaka o na aoao elua ahiki i kahi i pio ai o ka ulu.  O Hueu-ke-kahi e holo pu nei ahiki i kahi i pio ai ka ulu, iaia i nana aku ai i ke poo o ke kahua maika, liilii kanaka i ka mamao o kahi i pau ai ke kaa ana o ka ulu a Kaulupali.

          Wehe ae la kekahi kanaka i kona kappa e kau kikepa ana i kona poohiwi, a kuehu aku la, ike mai la ka poe o ke poo o ke kahua maika ua pio ka ulu; ku ae la o Kaneahakini me kana ulu, holoholo ae la imua o ka aha kanaka, a olokaa aku la i kana ulu.

          I ka wa i haule aku ai ka ulu i ka lepo, o ka wa ia o kekahi wahi kikiao makani i wili iho ai, a puehu ae la ka lepo, me ka momoe o ka mauu ma ha’i o kahi a ka ulu e kaa nei.  I ka ike ana mai o ka poe o noho ana ma kahi o ka ulu a Kaulupali e waiho ana i ka mau o ka ikaika kaa o keia ulu, aohe wahi nawaliwali iho, manao’ae la lakou e eo ana ia Kaneahakini, i ka hala ana aku o ka ulu mamua, he mau ka puai paha ka manao mai kaulu aku a Kaulupali, o ka wa ia o ua ulu nei i hu ae ai ma ha’i o ke kula a hooku’i aku la i ke kumu puakawau e ku ana, a pio iho la; wehe ae la ke kanaka mua i kona koupu kappa, a hohola iho la iluna o ka mauu, maopopo mai la i ko uka poe ua eo ia Kaneahakini.

          Kanikani pihe ae la ka poe i laki, a o ka poe hoi i lilo, mimino ka ihu, aaka ka lae.

          I ka ike ana o Hueu ua kaa ke eo ma ko lakou aoao, o kona huli aku la no ia holo, no kahi a kona mau hoa e moho mai ana.

          Iaia i hiki aku ai, ua hele a naeiki, ike aku la oia ia Kalimahopu ma e noho mai ana, a e ku ana hoi ka puu o ka waiwai mamua o kea lo.  Lalau iho la oia i ka pa-u me ka pane pu ana aku:  E aha ana ka oukou e noho nei, he lalau iho i ka mea i loaa, kakau ae i ka hope; ku ae iluna, nana mai, eia ka hanana?  Kakua ae la ua wahi Hueu nei i ka pa-u a paa, kani iho la ke oli ano hoonaikola a ua wahi eu nei:

          Pukaka na lehua o Mana,

          Anaua wale iho no i ka auwai,

          E ole ka launa me Makaliua,

          Ike i na muliwai holo a ka i’a.

          E holo ana ka oopu he i’a iki e,

          He i’a iki hoonowelo i ka makani,

          He kumu ia mai ka poli o Waihee,

          E kolo ana i ka po i Haiku.

          E pue ai i ka Ua Ulalena,

          O ka hauwawa mai a Lilikoi;

          I ka apaapa a ka wai i Kamaomao,

          He mau newenewe ia no ke alia, alia e!

          I ka pau ana o ke oli a Hueu, o ka wa ia i haule iho ai o ua poe keiki nei o Kalaupapa i ke ku’i, e iho ana ka akau, e pale ana ka hema, a he mea hou hoi ia i ka poe e nana mai ana, o ka wa ia i hiki mai ai o ka poe i hele ai e nana i kahi i plo ai o ke kaa ana o ka ulu.

          O ka poe ma ko Kaulupali aoao, olelo ae la lakou, aole no i pakeo loa aku kahi ulu a Kaneahakini, he laki wale no ka ulia i loaa iaia i keia kakahiaka, hoi hou aku nae i ka lua o ka Manawa, koe ka ikoi i ka alihi @pena uu e uo o lakou la, e haa mai la i ka ihu, i kahi pokole, he hupe ka mea loaa.

          I ka lohe ana o Ilueu i keia mau olelo ano kuaki, huli mai la kona alo imua o ke kanaka nana na olelo kuaki, me ka hookakaa pu ana ae i kona kikala a niniu ae la ka hu’a o kona pa-u, me he mea la, he niniu mai ka hupa lewa i ka makani, me kela kulana hookalohe no o kahi kanaka, a pane mai la:

          “He oki loa ka ha-u wale iho no o ka waha i ka makani, he maloo o ka puu ka mea loaa, aia ka’u puu waiwai ke ku mai la ma-o, o kau no hoi o ka’u no, hoi mau na pili a kau.  Pehea ia i kou manao?”  Hooho mai la kekahi mau kanaka, ua ma-u ia ia makou; ua pono, wahi a Hueu, e kii aku oukou i ka oukou kumu pili, a ku mai ma-o, i ike aku au, aka, o ka amau mai ka oukou i ka pili, aohe ikeia aku o ko oukou kumu, alaila he le’ale a ko’i kalai, he manumanu ka mea loaa.

          O ka wa ia o kela poe i lawe mai ai i ka lakou kumu pili a hookuku i kahi hookahi.  I ka mau ana o na pili a na aono elua, hele aku la ke kanaka o ka aoao o Kaulupali a olelo aku la:

          “I nui ka ikaika i kena la; i ike pono na wahi kanaka hooio o Kalaupapa, hele ka hoi a hoonaukiuki na hula a kela poe, aole paha kela he hula he hooio maoli no.”

          I mai la o Kaulupali:  “Mai eha oe i ka hoomaneoneo, i hakalia paha i ka leo o na lii i ka pane mai, a e ka iho ana no hoi ina waha ulaula o lakou, e ha’u i ka makani, a e ike pono aku ana oe i na kikala o ua poe la, e pepelu ana, me he ilio meeau la.”

          I ka hoomaka hou ana o ka maika, ikeia aku la o Kalaeohia i ka hele ana mai a ku iwaena o ka aha, a hoopuka mai la i keia mau olelo:  “E na punahele o ke aloalii o Kala’e nei, eia ka leo alii i haawiia mai nei ia’u ke ha’i aku ia oukou, mai ihaiha i na hauoli e ka poe i loaa ka moe pomaikai o ka po, aka wahi a na ‘lii i olelo mai nei, he akua ai kahu, nana aku iamua, o ka mea e lilo mamuli o ka manao, ua lilo ia, a mai hoopalaimaka i ka hoa le’a o ke kahua olohu.  Nolaila, hoomoe ka pili o na aoao elua, a nana aku o ka hopena; na ka laki e loaa, na ka lilo e hoonele.

          I ka pau ana o ia mau olelo a Kalaeohia, o ka wa ia i lulumi ai ka poe pili o na aoao elua, i ka pau ana, alaila kun a moho olohu i ke kahua.

          Ua kaa no ka mua ia Kaulupali, iaia i kuku ai i kana ulu a olokaa, hu ka makani i ka nui o ka ikaika i keia kaa ana o ka ulu a Kaulupali, ua oi aku la mamua o kahi i pio ai o ka ulu a Kaneahakini, i ka pio ana, kuehu mai la ka mea iaia ke kappa a pau hohola iho la ilalo o ka honua, alaila lalau hou iho la i ke kappa, a kuehu mai la iluna, okolu Manawa, maopopo aku la i kouka poe, ua oi aku ka ulu a Kaulupali mamua o kahi i pio ai ka ulu mua a Kaneahakini i ke kakahiaka.

Nolaila nee ae la ka poe o kela aoao i ka uwa, me ike kanikani pihe ana, me ka manao no e lilo ana ke eo i ka lakou moho.  O kahi ihu anuu hoi keia, ka hoa pili o Hueu, manao iho la oia e hoi hou mai ana kona mau mea i lilo, a e lilo ana hoi kona hoa iaia, nolaila hina aku la kona kna a pili i ke opu; kuolohia, huli pono mai la, kea lo ma kahi a Kalimahopu ma e noho nei, kanika-ea, a ka puu, le’a i ke oli.

          Hawahawa na lima o ka la i Mana,

          Paumaele iho la ke alialia,

          Ke holoi la i Kekaha o Kaunalewa,

          Ma’ema’e ka ohai Akaka ka pua,

          Konale ia la ke heleia e-,

          Hele koiele ka Maulu mailalo,

          O ke poo o ke ao ka i malu i Kona,

          Kai uhia e ke kukui lau nui,

          Elua kukulu hale o Mana,

          O Limaloa kekahi kanaka ako hale,

          Ke ako mai la a paa a oe i komo,

          Puni koke i ka huhu, wawahi no e-

          Wa-hi ka la i ka Manawa o ke pili,

          Kaawale waiho e, ke kappa laau,

          Ho okoa kihi kappa o Kaawaloa,

          Pipii haele iuka iho i kai,

          Aloha laua e nonoho la i ke kula,

          Ke aloha ae la ka i’a ia oe,

          I ka hoi mai o ka lono i muli nei e, Mamuli e!

          Ke nanea nein a mea apau i ke oli a keia puu le’a, a o na huaolelo o ke mele ke Akaka la ia ia Hueu ma, o ka wa ia i ku ae ai o Kaneahakini i ke kahua maika, holoholo ae la oia inka, i kai, a olokaa aku la i kana ulu, elike me ka ikaika i loaa iaia.

          He wa ia no ke kakali ana aku i ka hopena, nawai ana la ka ai hoopau; i ka poe e nonoho ana ma kahi o ka ulu a Kaulupali i pio ai, lohe mai la lakou i ka hu o ka makani, ia wa i ike mai oi i ka ulu a Kaneahakini, he o ia mau ka ikaika o ke kaa, aohe wahi nawali wali iho, a hala ka ulu mamua o lakou, nana aku la a mamao mai ia lakou aku, kaa aku la ua ulu nei, a pii iluna o ke ahua, a iho ma kekahi aoao, pau aku la ka lakou nei ike ana, olelo ae la kekahi, “Pale ka pono, i hookaha aku hoi i ka nui, eia ka he nui pumaia.”

          Ku ae la ke kanaka iaia ka hoike, paa ae la i na kappa ma na lima iluna, a kuehu aku la ekolu Manawa, alaila hookuu iho la ilalo, hohola iho la iluna o ka honua.

          I ka ike ana mai o ka poe ouka, ua kaa ka lanakila ia Kaneahakini, ua nui ka hauoli o ka poe i pili mahope ona.

          Ano la, ke ike pu ae la no kaua e ka mea heluhelu, ua loaa ka haina i kea lo o ka wahine, elike me ka upu a ua o Kalimahopu, o ka apiki, i ka po o ka hale loha, haawi i ka mea imua o kea lo, nolaila, i ka ike ana o Kalimaliopu, ua ku ka puu, olelo aku la ia i kona mau hoa, e nana mai hoi oukou i ka’u wahi ukana, e hele ae hoi au e hoomaha.

          O hele paha, wahi a kona maui hoa.  Ku ae la oia a hele aku la iwaena o ka aha kanaka, e nana ai, ina paha ua pii mai o Koaekea, elike me kana kauoha, iaia e au hele nei ma o a maanei iloko o ke aluka, ike mai la o Kani’opua i keia kanaka u’i malihini, lele ae la ka hauli makemake iloko ona, a i iho la oia, ike au ia oe iloko o ka hale loha i keia po, lilo oe ia’u, oiai oia e nana mai ana ia Kalimahopu, ike mai la oia i ka hele hoaa o Kalimahopu, noonoo ae nei oia, he mea ka keia kanaka e imi nei.

          Nolaila hahai aku nei kona maka mahope o Kalimahopu, ahiki i kona ike ana, e ku ana mamua o kea lo o Koaekea, i iho la oia iloko ona, he ohana ka paha kela kanaka no Koae, ike aku la oia i ke ku ana ae o Koaekea a hele pu mai la me ka malihini ame elua mau kanaka okoa, hele mai la lakou a ma kahi e ahu ana o ka ukana, a Kalimahopu, huli ae la oia a olelo aku la ia Koae, eia ka ukana nau, ho’i ho’i ia i ka hale.  I mai la o Koae, e hoi no paha kaua, ua loaa iho la no ko keia la, aole wahi a ka ipo, aiai a ahiahi hoi aku au, mai hele mai oe, aole paha e napoo ka la, hiki aku au, a o keia wahi kuina mamaki hoi ea, no kuu hale kamaaina hoi ia, ua hiki ia, a mai noho oe a poeleele.

          Hopu iho la na mea i hele pu mai ai me Koaekea i ka ukana, a kau i ke kua, o ko lakou la huli aku la no ia hoi.

          I ka hala ana aku o Koae ma, ia wa i ku mai ai o Kalaeohia, a kala mai la.  Ua lawa na le’ale’a o keia la, e hoi e hoomaha, nana aku ana o na hana o keia po, iuka kakou o Hanakamuimui lohelohe aku la, nolaila hui ka aha.

          I ka pau ana o ke kala a ka luna, ia wa i hoi aku ai lakou nei no ka hale kamaaina.

          Ia Kalimahopu e hoi nei me kona mau hoa, ke nalu la oloko ona, me ka i ana

iho, ina no hoi i kukala mua mai nei ka luna e pau ana na le’ale’a, ina o ke ala aku la no ia hoi no kai o Palikea, mamuli o keia nalu o kona noonoo, ua ulolohi kana hele ana me ke kulou o kona poo, iaia i nana aku ai i kona mau hoa, ua mamao loa imua, ike aku la keia i keia wahine mamua koke aku oia nei, e a’e ae ana ma kuamoo a ianei e hoi aku nei.

          Iaia i ike aku ai, i iho la oia iloko ona, ua ike au ia oe i ka po nei iloko o ka halauloha; u, o ke kau no hoi a ka ahui maia puapuanui, i hele a kapule, i kahi-e no, honi ka ihu i ke ala, ai aku no ono.

          A hui laua nei, aloha mai la o Kaniopua, me ka leo waipahe, o ka wahine u’i, aloha ka malihini; panai aku la no hoi keia.  Ke hoi nei? Wahi a ka u’i;  ae, e hoi aku ana i ka hale kamaaina iuka o Waialala; pane mai la no hoi kela i ka hua o ka maikai, huhuhui aku kaua i ka halau loha i keia ahiahi, o ko ia la kaha aku la no ia hele, a hoi no hoi keia me ka manao i na olelo a keia u’i.

          Iaia nei i hiki ai i ka hale me kona mau hoa, hoomaha a maha, ai a maona, haule iho la wa olelo i na hana o ia la.  Mamuli o ke ala ana i ka po, ua pauhia iho la o Kalimahopu i ka hiamoe ame Hueu, o ka hele ia a poeleele ala mua o Hueu, olelo aku la i kona mau hoa, kei no ua hele aku nei oukou? I mai la na kamaaina, I kali iho nei makou o ko olua ala mai, hookahi ka hele ana.

          Ina kakou, ua poeleele, wahi a Hueu, e hoala aku hoi ia hoa o oukou, hookahi hoi ka hele ana!

          He kanaka pono ole keia ke hoalaia, he huhu, waiho no iaia pela, a nana no e ale, ua ike no i ka ohule o ka alanui, hele ae; ina kakou.

          Ia lakou i hala aku ai, aole i ala iki o Kalimahopu a ane aumoo, akahi no oia a ala; iaia i ala ae ai he ueoneo pu wale no.  Puka aku la oia iwaho, kahea mai la ka elemakule, ua ala ae la ka kou hiamoe?  Aia aku nei no lakou la i ka hale le’ale’a nui mai nei, nau no oe e hele aku a loaa lakou; o ko ianei kaha mai la no ia hele.

          Iaia e hele nei ke iho nei keia i kai o Palikea, ahiki keia i ka huina o ke alanui o Waialala, me ko kai o Mao-momi, a’e aku la keia ma ia kuamoo, ke awiwi la ka ianei hele ahiki keia he wahi ahua, iho aku la i ka haalu, ike iho la keia i neia ope nui e waiho ana ma ha’i o ke alanui, haha iho la keia, e pua ana no me ka aweawe, ua wa-hiia owaho i ka moena makalii, hapai ae la keia a ike i ke ko’iko’i, alaalawa ae la keia ma-o a maanei, aole oia nei ike kanaka aku, o ko ia nei alu iho la no ia ilalo, pili ke kua i ka opeope, komo na lima i ka aweawe, kau i ke kua, o ka iho aku la no ia ma kea lo pali kahawai a haule keia ilalo o ka oawa.

          Nihi aku la keia malaila a komo he ulu kukui, pono naku aku la keia, no ka mea he malihiui, pii keia a kau iluna o ke kualapa, nana keia iuka, pii keia a iho i ke kahawai o Waialala, malaila ka ianei hele ana a kokoke i ka heiau o Kihakamalo, pii hou keia iluna o ke kualapa, malaila ka ianei hele ana ahiki i ke alanui e hiki aku, ai i kauhale kamaaina, a ianei i haalele ai, pii aku la keia ma ia kula a komo i ka laau, aia ka pahuhopu o Puupanenee.

          Iaia nei i hiki ai i ka pali, aohe a ianei hookaulua ana iho, ke iho la keia i ka pali, o kela o keia au, aia ka pono o ka hiki i ka hale, a hala ka pili a Nahipalau, ke iho la no keia a haule ilalo l Kamanuolalo, hele aku la keia ma kahi pouliuli o ke alopali noho iho la hoomaha.

          Nolaila e waiho kaua e ka mea heluhelu i ke Keiki hookama a kaua, e hoomaha ana i ka maopaopa, a e ani ae hoi kaua i ka mea nana ka puolo haule wale i ke alanui, ame ka noho ana o keia aina o Kalae.

          He aina kapu keia mai kahiko mai, aole e kanuia i ke kupapau, aia ka ilina kupapau o keia aina i kai o Moomomi, a no ia kapu, ke kumu o ka loaa o keia opeope ia Kalimahopu.

          Aia iuka o Panionio e noho ana kekahi ohana keiki me ka makuakane, ua hala mua ka mama, ua ane palupalu no, a e keia mau la o ka le’ale’a make iho la ka makua, i keia make ana papa aku la na keiki i ka ohana, aole e uwe, o loheia ua make, hakiloia mai i kahi e kanuia ai; mamuli o keia uwe ole ia, nolaila aole maopopo i ko Panionio poe he mea make kekahi; i ka uhi ana mai o ka po, pelupelu iho la laua nei i ka makua a poepoe, wa-hi i ke kuina pa-u a paa, kukaa i ka moena makalii makalii mawaho, holo ka aweawe, ua hele no hoi a hemo ka la, makaukau,  Lawalawa mai la ke kaikuaana i ka opeope o ka makua a kau i ke kua, olelo aku la i ka pokii:  Ina kaua, a nalo na iwi o ka makua, me ka pumehana, alaila maha ka noonoo, aole e puka ka inoa i ka hole hole iwi.

          O kona pokii aua e olelo nei i keia mau olelo, he kanaka maka’u akua oia, a ua ike na mea apau o Panionio i kea no maka’u akua e keia kanaka, i hele a lena ke ku’i, a no ia ike o ke kai kuaana i kaukau mai ai oia i kona pokii i na olelo mamua ae nei.

          I ka ike ana o ke kaikuaana i ka wa pono a laua e lawe ai i ka makua, haalele aku la laua i ka hale, ua aumoe ia Manawa, ia laua i hiki mai ai i ke alanui e iho ai i kai o Kaunakakai, ike mai la laua i keia poe, e noho ana i ke oioina, nolaila emi hope aku la laua a pee iho la ma kahi e ike mai ai laua i kela poe e noho nei, aole nae i li’uli’u ike mai la laua he poe hou a hui me ka poem au, hele aku ana a ia laua nei i manao ai ua mehameha, oili hou mai ana, pela wale no ko laua apaia ana, a aneane ao; hoi okoa i ka hale, a pela no i ka lua o ka po, a o ka ekolu no hoi o ka po, akahi no a malaelae ke alahele.

          Ia laua nei i hiki ai i kahi o ka haawe i loaa ai ia Kalimahopu, puu a pilikia iho la ke kaikuaana, neenee aku la oia a ma kahi umalu o ke ahua hookuu iho la i ka haawe, me ka olelo ana mai i ka pokii, e noho oe me ka makua o kaua, a e hele ae hoi au ma o e hoopau pilikia ai, a hoi mai au, ina ike oa i ke kanaka mu-ki ae oe, ia’u.  Ae, wahi a kona pokii, iaia la e hele la, eia no ke kaikaina ke kokolo aku nei mahope me ka ike ole mai o ke kaikuaana, i ke kaikuaana i noho ai e hoopau pilikia, ken oho mai la no ka pokii nana, aole ona makemake e noho me ka puolo kino o ko laua luau’i mahope lapu mai iaia.

          I ka pau ana o ka pilikia o ke kaikuaana, hoi mai la oia ahiki i kahi i waiho ai o ka makua, ike iho la ola aole ma kahi ana i waiho ai; huli mai la oia a ike i ke ku aku o kona pokii, ninau mai la, auhea ka makua o kaua?  I mai la kona pokii, ma kahi no au i waiho ai, malaila no, a maanei no hoi au noho aku nei nana, aohe mea maalo mai nei maanei, a hoi wale mai la oe.  Pehea hoi i ualowale ai?  Wahi a ke kaikuaana, auoai paha, ua olokaa aku nei no ka uhane i ka opeope ona, he mea ikaika hoi ka uhane, aia nae ka manao kaumaha i ke kaikuaana no ka lilo o ko laua makua.

          Nolaila o ka ho-a-a ka mea i loaa ia laua ahiki i ko laua hoi ana i kauhale.

          Ia Kalimahopu hoi e hoomaha nei a maha, eu ae la oia me kana haawe a hoi pololei aku la no ko laua hale, iaia i hiki ai, pa’ipa’i aku la oia i ke paahu o ka puka me ke kahea hooliilii ana i ka leo:  E Keomaia, e ala, wehe mai i ka puka, awiwi, he kaumaha.

          I ka lohe ana mai o ka wahine, ala mai la oia a wehe mai la i ke kaula i hoopaaia ai o ke paahu i paniia i ka puka, a i ka hemo ana poholo ana o Kalimahopu iloko a hookuu iho la i ka haawe mawaena o ka ikuwai, haha aku la a pa ka nu’a moena, kau ke poo ilaila, huli ke kino iluna, ua hele a luhi i keia naku ana mai o ke aumoe.

          Olelo aku la oia i ka wahine, ho-aia mai kahi koi kukui o kaua, i maamama ae, hana mai la ka wahine i ke koi hua kukui a a, ike aku la oia i keia haawe nui a ke kane e waiho ana, aole i kaua mai ka nui o kona hauoli, anehe aku la oia e hele ma kahi o ka haawe e waiho ana, pane mai la ke kane, me ka huli no o kea lo iluna.

          Mai hele aku oe e haha i ka mea ua loaa, nau hoi paha ia mau mea a’u i ho’iho’i mai nei, e kii aku oe i kaula, a hauhoa aku i ka puka o kaua a paa, o ike mai auanei ko ohana i ka a o ke kukui, manao mai lakou ua hoi mai nei au, a ia hiki ana mai a like, hookahi no ka hao a ko kini ohana nenenele kaua.

          Ua pono keia mau olelo i ka manao o ka wahine; nolaila, hooko aku la oia i na olelo a ke kane.  A paa ka puka i ka hauhoaia i ke kaula, hoi mai la ka wahine a ma kahi o ka haawe, ke haha la na lima, ke ike la oia i ke oolea o na auhau o ka wawae amen a lima i pupuuia, i aku la i ke kane, heaha keia mau mea oolea?  Hemau i’a kuku hoi paha ia nau, o ka ie kikoni, o ka ie hoopai, o ka pana ohiohi o ka nao halu’a, wahi a ke kane.

          Auwe ke ola e!  wahi a ka wahine.  Mai walaau nui ae oe, o lohe mai auanei ko kini ohana nele kaua, e awiwi iho ka wehe ika opeope a hoonalo aku kekahi mau mea, o i ike ole ia’ eleu aku la ka wahine i ka wehewehe i ke kaula o ka opeope, i ka hemo ana o ka ahu moena owaho haha iho la ka wahine i keia mea poepoe a honi pu iho la i ka hauna, olelo aku la i ke kane:  Heaha keia mea poepoe?  He umoke laau ia, wahi a ke kane.  Ke hauhauna ae nei, wahi a ka wahine.  He ipukaihee ia, ua hele a makole.  Auwe no hoi ke ola e! wahi a ka wahine.

          Wehe maikai ae la ka wahine i ke opi o ke kappa pa’upa’u i uhiia iho maluna o ke poo, a ke mapu ae la ke ea o ka ipukai hee a ka wahine e kuhi hewa nei, iaia i pale ae ai i ke opi o ke kapa a waiho wale ae la ke poo me na maka e nana ae ana o kona wano ia i lele aku ai ma kahi a ke kane e moe nei iluna kea lo me ka maka’u nui me ka hooho @ o nui ana ae:

          “He akua e ke kane e!”  nohe wa a kau iluna o ke kane, i keia hooho a ka wahine nana mai la o Kalimahopu i ka puolo, ike lihi mai la oia i ka hinuhinu o ka lae o kona wa ia i ala ino ae ai liana, me ka lele ana aku iluna o kahi e moe ai me ka hooho pu ana ae:  “He ike ole e ka wahine e!”

          Iaia i lele aku ai iluna o kahi moe na pa ae la ke po’i o ke koi kukui e a ana a puehu liilii me ka pio ana iho o ke kukui a poele, na ia mea i hool palna ae i ka maka’u ia laua me ka lele ana i o ianei, me ka hoomau o lana i ke kahea ana i keia mau olelo:  “He akua ke kane e!”  Hea mai hoi kekahi, “He ike ole e ka wahine o!”

          O ka manao paha o ka wahine o ka loaa aku o ke kane iaia a puili aku i mea e hoomamaia ae ai kona maka’u oiai ua haha poe’e iho la, eia nae iaia e pahu iho ai ma kahi e kokoke aku ai i ke kane o ka wa ia o ke kane e lele aku ai a haule ma kahi okoa, me ka manao paha iloko o ke kane o ua puolo nei keia i paha iho la, e lapu aku ana iaia.

          Mamuli o ka nunui o ke’a mau leo o ke aumoe na ia mea i hoala aku i ka hiamoe o na kauhale e pili kokoke mai ana, a holo mai la no ka halo o Kalimahopu ma e pauaka nei o ka manao i ulu ae iloko o ka poe e hele aku nei, ua hoi mai o Kalimahopu, a loaa kana wahine, e ai maia popoulu ana, o ke kahawai’o Waileia, a o ia ke kumu o keia hakaka, a nunui na leo kahea o ke aumoe; ia lakou nae i kokoke mai ai, lohe maopopo mai la lakou i na olelo a neia mau mea e hooho ana, he akua ke kane e, a o ka kekahi hoi, he ike ole e ka wahine e, a maopopo iho la i keia poe ua lapuia keia mau mea.

          Ia lakou i pale mai ai i ka ahu o ka puka, ua paa i ka hauhoaia i ke kaula, a he pouli pu wale no oloko, na keia poe mawaho i wawahi a hemo ka puka, a loaa ka aulama kukui, ike iho la lakou eia no ka ke akua lapu ke waiho nei iloko o ka hale.

          Ua hele keia mau mea a maka’u, o keia poe hoi i hiki aku ai, nee ae la lakou i ka aka a eha ka aoao i na hana hookalakupua a neia mau mea o ka po.

          Ano ua hiki mai la kaua e ka mea heluhelu i ka hopena o keia wahi nanea, me oe e ka mea heluhelu ame ke Kapena ahonui ka Happy New Year.

          Me ke aloha o ka meakakau,

                                                   S.  K.  K.

          2332 Liko Lane, Panoa

 

HOPUIA O LOUIS LAKE NO KA MAKE ANA O WHITE.

 

          Ma ka Poalua o ka pule aku nei i hala, i hopuia ai oLouis Lake, o Kahului, e ka makai nui o ke kalana o Maui, ke kanaka opio nana i pepehi a make o H.  D.  White, he kanaka hana mikini noluna o ka moku hahai topido Eagle 58, a o ke kumu hoi o ka make ana o White ma ke kakahiaka nui Poakahi iho nei.  Ua ae o Louis Lake i kona hewa imua o ka makai nui ma ka Manawa o kona ninauia ana, no kona kui ana ia White iloko o ka Manawa i ala ae ai he hoopaapaa e pili ana i ka uku no ke kaa otomobile i White o ka holo ana ma ka po Sabati mamua o kona make ana ma ke kakahi aka nui Poakahi mai.

          Ma ke ahiahi Sabati ko White holo ana mai Lahaina aku i Wailuku a i ka loaa ole ana o kona hoaloha iaia ana i manao ai e halawai, ua hoolimalima aku la oia i kekahi kaa otomobile e kalaiwa ia ana e Ned Nicholas, a noi aku ia iaia e hele aku e kii i kekahi mau keiki Hawaii o ka poe himeni, no ka holo pu ana me ia no kekahi Manawa.

          Ua loaa kekahi mau keiki himeni a no kekahi mau hora ko lakou holo ana ma o a maanei, me ka inn okolehao pu iloko o ia manawa, a mahope o kela holo ana ua hoi nui aku la i Wailuku, a lawe aku la ke kalaiwa ia White i kekahi hokele i loaa ko White wahi e moe ai ia po, ia manawa ka ua ona loa o White, elike me ka olelo a na keiki Hawaii o ka holo lealea pu ana me ia.  I ke kaa e holo aku ana no kahi o ka hokele, ua lele ka hapanui o na keiki a koe ekolu iluna o ke kaa.

          I ke kaa otomobile e holo aku ana no ka hokele aole ka papale o White me ia ia manawa, a no ia haule ana o kona papale i huli hope mai ai ke kaa no ka huli ana, a ma kona manao ua poina no oia ma kahi ana o ka waiho ana, aole i hoakaka ia ma ka moolelo ka loaa ana o ia papale, o ka mea wale no i ikeia ua holo polei ke kaa oto ahiki i ka uwapo ma Kahului a ma ka hora ekahi o ka wanaao i hooa aku ai ilaila.

          I ka hoea ana o ke kaa ote i Kahului ua haawi aku la o White i kekahi mau apana dala liilii i koe me ia i ke kalaiwa, ua lawa ole kela mau dala ana o ka haawi ana aku i ke kalaiwa oiai ua loihi kela manawa ana o ka hoohana ana i ke kaa.  Ua noiia ma oia e haawi hou aku, a ua olelo aku ka oia i ke kalaiwa aohe ana dala i koe, o ia no ka Manawa i haalele iho ai ke kalaiwa i kona noho a iho aku la ilalo no ka hakaka ana me White.

          Ma keia manawa i lele mai ai o Lake mai ke kaa mai a kui aku la ia White a haule ilalo, a ia White i ala mai ai ua kui hou ia aku la oia a hina iluna o ka lepo.

          I ka manawa i hina iho ai o White ilalo ua hoao ae la na kanaka ekolu e kukulu ia White iluna, aohe nao he hiki ke ku hookahi oia wale no, a no ko lakou manao uu ona loa o White, elike me ka olelo a na kanaka ekolu o ka hoike ana ae i ka makai nui, nolaila ua haaleleia o White ma ia wahi.

          Ma ka Lake hoakaka imua o ka makai nui aole oia i manao mua e pepehi a make ia White, aohe no hoi ona manao e hoeha laia a lilo ia eha i kumu make nona.  Wahi ana na leleaku oia e keakea ia White mai ka hakaka ana aku me Nicholas, ke kalaiwa.  Ua ae o Lake i kona kui ana hookahi puupuu ia White.

          Aohe powa i hanaia maluna o ke kino o While pela ka manaoio o ka makai nui oiai nae o keia ka mea i koho wale ia i kinohi.  Ma ka hoakaka a ka makai nui ua hemahema no ka White lawelawe ana i kana mau dala i ka manawa e wehe ae ai oia i kana eke dala, oiai lakou me na keiki e ae e kau ana maluna o ke kaa otomobile.

          Ma ka ninauia ana o Harvey Cornwell no ka mea e pili ana i keia make ana o White ua ikeia ma na oleloike nole oia i komo pu iloko o keia karaima, elike me ka ka makai nui o ka hoike ana ae, koe wale no oia pu kekahi me na kanaka e ae elua i ka manawa i hoehaia ai o White.

 

HE PUOLO WAIMAKA NA KE ALOHA

 

          Ia oe e kuu Mr. So. Hanohao ka Lunahooponopono o ka Nupepe Kuokoa; Aloha kaua, me na kuluwaimaka i hiki mai imua o’u nei: --E noi aku ana au i kou oluolu, ina he wahi rumi kaawale kekahi o ka kaua hiwahiwa no ka’u wahi puolo waimaka a ke aloha, e kau ae la maluna, a nau hoi ia e hoike ae ma kea kea i ike mai ai o’u mau kini ame na hoaloha e noho ana mai Hawaii nui a Keawe, ahiki aku i ka mole olu o Lehua, a nona iho nei mau hopunaolelo malalo nei.

          Ma ka la 7 iho nei o Dec. o ka makahiki 1921, mawaena o ka hora 7 ame 8 o ke ahiahi Poakolu nei, i kipa mai ia ka anela o ka make ma ko maua home, a kaili aku la i ka hanu ola o kuu wahine Mrs. D Maikui Uni, a noho iho la au iloko o ka luuluu am eke kaumaha, e hoonana ae ana i ke aloha, aohe mea e pau ai.

          Ke kakau nei au i keia hoalohaloha me ka haalulu nui, a pela me ka’u makakila, no ka hoomanao ana ae i na la o ko maua noho hauoli ana, ahiki mai la ka poina oiai he noho kokoolua ko maua noho ana, aohe i ka nui ame ka lehulehu, pela au i ku kiai ai i kuu aloha, i ku po am eke ao, me kuu noke i ka lomi i wahi e loaa mai ai ka oluolu.

          Ma ke kakahiaka Poakolu nei, la 7, o Dec. olelo mai la kela ia’u, aloha oe, e kuu kane, e haalele ana au ia oe amen a holoholona a kaua a no’u iho he manawa wale no na ko kaua Makua Kiekie ma ka lani e kii mai ai; nolaila e hoihoi oe ia’u i ka hale o kunane D. Kailianu, he hale nui ia.

          Ua ae aku au, a ua hele au e hoomaemae i ka hale apau, me kuu hele ana e noi i ka oluolu o Mrs. Kam Chee, e pono lakou e hoopokole i ka lakou kula Baibala, e hele ae lakou i ko’u hale no ke kokua ana ia’u, no ka hapai ana mai i kuu aloha a komo i ka hale, aka mamuli o ko ke Akua aloha, ua kipa mai la ma ko maua home ka wahine a Mr. Keaupuni, a ua hoihoi mai la mana ahiki i ka hale me ka hana nui, aka ua pau ka pilikia, ua komo i ka hale, a ma ke awakea ana ae, na hoea mai o Mrs. Kam Chee, amen a hoaloha, e noho aku ana maua.

          Ua noho aku maua me ka maikai ia auwina la ahiki i ka po me kuu mahu’i mua ole ke hookokoke mai la ua aihue nei ma ko’u ipukahale ia manawa, oiai eia no au ma kona aoao kahi noho ai, i ke kani ana o ka hora 7 o ia ahiahi, ua hoopuka ae la oia i na olelo olalau o kela ame keia ano, ua hea iho au, aohe pane ae.

          No kela walaau anoe maluna ona, o kuu halalo aku la no ia i kuu lima malalo o ka a i o ia no ko’u wa i ike iho ai i ka pii palena ole o ka hou, me he pola wai la e ninini iho ana maluna ona, i ka hele a pulu ka lole i ka hou.

          Hoomanao ae la au, o ka hou no paha keia e pilikia ai kuu wahine, nolaila hopu iho au i ke poo o kuu aloha a hapai ae la a hoopili mai la ma ko’u umauma me ko’u kahea mau iho, oiai no ka manawa o ka uwaki ke nee mau la imua.

          I kuu ike ana ua kokoke mai kona manawa e haalele mai ai ia’u, ua haipule iho la au me kuu nonoi ana ae i ko kakou Makua ma ka lani e hookomo aku oia i ka uhane o kuu aloha ma Kona malu.

          Ka wa i pau ai ka’u pule, o ka lele loa ae la no ia o ka hanu mai kona kino, me kuu lele ana iho a honi.

          Ua kau iho la maluna o’u kekahi haawe kaumaha me ka pono ole o kuu noonoo, oiai au e hapai ana i ke kino o kuu wahine iluna, a hookomo iho la i kona lole me kuu hoomaemae mua ana iho i kona kino e waiho nei imua o kuu alo.

          Ke hooikaika la au e lanakila au maluna o ko’u mau manao kaumaha, a he mea oiaio, ua maemae iho la ke kino, o kekahi pilikia nui, o ia no ko’u hapai ana mai a waiho ma kahi e waiho ai kona kino, me ka hiki inoino, a hooponopono iho la au a pono, ua puka mai la au mai ka hale mai, o kuu holo mai la no ia a komo ana au iloko o ka halepule o Pupukanioe, lalau aku la i ke kaula o ka bele a huki iho la, ia wa no, i poha aku ai ke kani o ka bele kanikau, hoomano ana kona leo aloha i na hora o ia po, e kahea aku ana i na hoaloha o Mrs. D. Maikui Umi, nah ala.

          Aohe i loihi ko’u hookani ana o ko’u oili mai la no ia, a hoi mai la i ka hale kahi hoi a kuu aloha e waiho ae ana.

          Hiki no hoi au o ko’u hoomaka aku la no ia e uwe me kuu lele iho maluna ona, oiai ko’u maka ua pohina i na kuluwaimaka, ala mai la na hoomanao ana i ke ano o ko maua noho mehamera ana, aohe hoaloha aohe ohana, o maua wale iho la no, ahiki i kona haalele ana mai la ia’u, kona hoapili o keia aina malihini.

          Oiai no au e kumakena ana, o ka wa ia i komo mai ai o Mrs. Kam Chee, Mrs. Kau Kekoa, Mrs. Keanu Kahai, ame kana poe keiki, Mrs. Ane Akoni ame kana keiki, a he nui wale aku, o ko lakou lulumi iho la no ia maluna o’u, aia hoi ko’u leo uwe ke hele la i na wahi a maua i pili ai.

          Ika maha ana ae o ko'u mau manao luuluu, noonoo koke iho la au e hana i wahi nona e kau ai, mamua o ka waiho ana ilalo ua hele aku la au me Sam Kekoa e hana i pakaukau, aohe no hoi i emo, paa, hoi mai la a hana iho la, a makaukau, hapai ae la iaia a kau iluna o ke pakaukau, o ka pau ana ia o ka pilikia.

          Ma ke kakahiaka Poaha, na hoea mai na hoakula me ka lakou makana pua, a he mea hoe hoehaeha loa ma keia i ko'u manao i na hana aloha a ko kaua lahui oiwi.

          I ka wa i makaukau mai ai kona hale, a hohonu mai la ka lua, ke nee nei ka manawa o ka uwoki i ka horn 3, o ia auwina la, ua olelo aku la au i ka makua o ka hoomana Kalawina Jos. F. Welch, e haipule iho oia i ka'u wahine, a ua ae mai oia i ko'u manao, a o ka hoomaka iho la no ia e lawelawe i na hana haipule maluna o kuu wahine.

          I ka pau ana o nei mau hana ma luna ona, o ka waiho ae la no ia o Mr. Jos. F. Welch i kana leo pule imua o ka Makua Lani, e hookomo aku i kona uhane ma kona poli a e hoomanao mai hoi oia i ko'u mau mama, kaumaha apau.

          Hookauia aku la iluna o ke kaa otomobile o Mr. Jos. F. Welch, a o ke kai aku la no ia o ka huakai hoolewa hope loa, ahiki i ka lua, a uhi no hoi ka lepo, o ka pau ana ia o ko'u ike ana, a ko iho la ka olelo a ko kakou Haku, e hoi oe i ka lepo, a no ka mea, mai ka lepo mai no oe, a ke hoonani ae nei au i ko kakou Makua Kiekie ma ka lani, he malu ma ka honua, he aloha no ia kakou apau.

          I ka nalo ana, hoi mai la au me na hoaloha ahiki i ka hale ua makaukau ka papaaina o ka iho iho la no ia o na mea apau, e hoopiha ana i ka houpo.

          Ke haawi aku nei au i kou aloha a nui loa i na hoahanau apau o ka Hui Lulu Hapaumi malama ole, i ko lakou ku kiai ana me a'u ame na hana hoohiwahiwa maluna o ke kino o kuu wahine, a pela pu me na hoaloha i lawe mai i ka lakou mau makana pua o ke aloha.

          Ua hanauia kuu aloha Maikui Umi i ka makahiki 1867, iloko o ka mahina o Augate i ka la 18, mai ka puhaka mai o kona papa, Mr. Keikenui ame kona mama Mrs. Maikui Keikenui.  He 4 ko lakou nui, ua lawe mua aku no ke Akua i kana he 2, a koe kona kaikunane Mr. D. Kailianu ame ka'u wahine, i ka make ana iho la o kona kaikuahine, ua koe hookahi oia ma keia ao.

          O ka nui o kona mau makahiki o ka hanu ana i na ea ma keia ao, he 54, ame na mahina 3 ame na la he 15 a ua hoohuia maua ma ka berita o ka mare e ka makua Lono, o ka ekalesin o Kaumakapili, i ka la 5 o lulai, 1906; o ka nui o na la o ko maua noho hauoli ana, he 15 makahiki ame na mabina keu he 5 a moku iho la ke kaula gula no ka wa hope loa.

          Me keia mau manao, ke hooki nei au maanei mo kuu mahalo a nui loa i na hana ku i ke aloha i ka ae ana mai o Mr. Jos. F. Welch, e kau aku kuu wahine aloha maluna o kona kau pela me na hoaloha apau i akoakoa mai i ka la o kuu chaeha, a na ke Akua e hoomama mai i ko'u mau manao kaumaha apau.

          Maluna ou e kuu Solomon Hanohano ame na keiki o kou keona pa'i kou aloha.

          Owau iho no ke kane i hoonele ia i ka makua.

 

DAVID UMI,

 me ka Ohana

          Kamalo, Molokai.  Dec. 12, 1921.

__________________________________________________________________

 

HOOKOHU HOU IA I PERESIDENA

          NO KA PAPA OLA.

__________________________________________________________________

 

          Ma ka Poaha o ka pule aku la hala, i hookohu hou ae ai ke Kiaaina Farrington, ia Kauka Frederick @ Trotter, i peresidena no ka papa olu, no na makahiki elua, oiai ua pau ka manawa o kona hookohu kahiko, no kela kulana oihana.

          Mamua nae o ka hookohu ana aku o Kiaaina Farrington ia Kauka Trotter, ma ke poo o ka papa ola Teritory ua hoouna ae oia i kona inoa, i ke komite kuwaena o ka aoao Repubalike no ke apono ana mai, a oiai ua noho ka halawai a ke komite ma kela la, ua haawi koke aku ke komite i ke apono ana me ka lokahi, a hoouna koke ia aku la ke komisina o Kauka Trotter, me ka hakalia ole, ma kela la no.

          Mawaho ae o kela hookohu oihana i hanaia e ke kiaaina, ua hoouna pu mai na ma'i e noho nei mauka ae nei o Kalihi he bo-ke pua, ma ke ano he makana i ke poo o ka papa ola, e hoike ana, i ka nui o ko lakou mahalo, ame ka hoomaikai, no kela hoomau hou ia ana mai la o Kauka Trotter, ma kona kulana mua, ke kulana hoi ana i paa ai me ka mahaloia.