Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 52, 30 December 1921 — Page 3

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

NUPEPA KUOKOA, HONOLULU, T. H. POALIMA, DEKEMABA 30, 1921

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii, Hoopulapula Lahui

KE OLA MAMUA, MAHOPE KA HOOPUKAPUKA.

 

NA KOMISINA

W. R. Farrington, Lunahoomalu;

J. K. Kalanianaole, Lala;               Rudooph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala;                    Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE.

 

            Malalo o ka lokomaikai o ka on a o keia Nupepa Kuokoa. L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aono no na manao pili i na hana a ke Komisina. Hoopulapula Lahui Hawaii. Nolaila e loaa ana he mau manao pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

            Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, ua makemake, ame ka hoolala ana uo ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuui o Molokai.

            Ua hamama no hoi keia aoao no na ninau pili i keia hana mai no Hawaii mai, e makemake ana e ui i ke Komisina no na mea like ole i makemakeia e ninau mai.

 

Ka Ninau Ike Hana o ke Kanaka Hawaii

            E hoomau aku ana ko oukou meakakau e kupale no na hailuku i ka lahui Hawaii no keia ninau maluna ae.

            Ua lilo paha ka lahui Hawaii iwaeana o ka poe i ike ole ia lakou, a i kamaaina ole i na oihana i lawelaweia e keia lahui i keia la, ame na la i hala aku, i mea kamailio nui ia. A ua oi eku paha i keia mau la, o ka haawiia ana mai o na aina ia kakou. Ua pinepine ka hooku'i ana aku o ko oukou meakakau me na kanaka like ole e ku-o mai ana i ka haawiia o keia mau aina i na kanaka Hawaii, no ka ike ele ka i ka hana, ame ka molowa ka.

            Maluna o keia mau hailuku ua hiki ia kakou e ka lahui ke ike iho, ua hapaiia mai me na manao ohumu, a ua waiwai ole no ka hooia ana aku ia poe i ko lakou kuhihewa. Aka, i mea e hiki ai i na kanaka Hawaii ke pane maluna o keia ninau, ua makemake ko oukou meakakau e hoomaikeike mau aku i na kumu maikai ma ko kakou aoao. Ua ike ka poe heluhelu ma na helu i hala aku o ke Kuokoa, i na pane i hoikeia e ko Komisina ma Wakinekona, a ua ike pu no hoi i na kumu e a'e i hoikeia aku, ma ka nupepa.

            O ka hoailona pookela loa o ka ike hana o kekahi lahui, o ia no ka hoolawa ana ia lakou iho me na meaai ame na mea e pono ai keia noho ana. Aole paha he pane oi aku mamua o keia. No kekahi mau kehekulia loihi ka noho ana o keia lahui no lakou iho, e hoolawa ana ia lakou iho me na mea apau, me ka loaa ole o kekahi kokua maiwaho mai.

Aka, aia no he mau mea i hanaia e ua lahui la, he mau mea e kakoo mai ana i ko lakou mikioi ma kekahi mau hana, e lilo ai i ana no ko lakou ike hana. O ka poe e ike ana i na waa Hawaii, ke ano o ko lakou hanaia ana; ka hiki ana e hoopakeleia e ke kanaka Hawaii Hoko o ka ino nui; ka paa iloko o na poino a ka ale e po'i mai ana; hiki ana e loaa ua waa nani me na koi pohaku; ka loihi o kahi e laweia mai ai mai ke kuahiwi mai ahiki i ke kai; ka hoomanawanui o na kanaka hana waa. O keia mau kumu apau, ua hiki e hoike mai, me ka pane leo ole mai, aka ma uka nana wale aku no i ke kulana o ka waa, he lahui ike hana keia. Ua ike kakou i na waa i hanaia o keia mau la e na kanaka o ko na aina e mai, a ua oi aku ka mikioi ame ka nani o na waa i hanaia o na kanaka Hawaii.

O ka nani o na mea i hanaia e kekahi lahui, na hoailona hiki ole ke ku@eia @o ka ike hana o ia lahui. Auhea la na mea oi aku o ka nani, ke hele oukoue na kanaka Hawaii apuni ke ao nei, inamua o na ahuula e waiho mai la ma ka hale hoikeik@ o ke Kula Kamehameha. Auhea la ka lahui @ ola nei, a i nalowale aku paha i hiki e hana i keia hana pookela; ka nani luaole; ka mikioi, ka hoomanawanui; ka ike hana maoli. He hana nui okoa ka ahele ana i na manu; he hana nui ke kuku ana i na hulu. Ma kekahi mau ahu, hulu mamo i ke au ia Umi, a hoopauia i ke au ia Kamehameha. O keia ahu ka ahu holookoa i kukuia me ka @u@u mamo. A i ko kakou helu hope ana aku e ike ana kakou he umi hanauna o na moi kahiko o kakou i hal@ aku mamua o ka paa ana o keia ahu; @ hoike mai ana, aia ma kahi o 250 a hiki aku no paha i ka 300 makahiki o kona h@naia ana. Auhea la kekahi hana nui i laweaweia e kokahi lahui kanaka i hiki aku i keia mau haneri makahiki, ka loihi o kona kukuluia ana. Ua hiki paha ia kakou ke hoomaopopo iho i na hana ano nunui, aka ma kekahi hana o keia ano, e koi mai ana i ka ike ame ka hoomanawanui o ke kanaka, aole lua ikeia.

            O ka upena olona e hoopaa ana i keia mau ahu kekahi mea hana nui a mikioi pu o ka hana ana. Ua hilo mua ia keia olona, a aia no a like kona miloia ana alaila hiki elike ka moe ana o ka hulu. Ua hanaia nae keia me ka mikioi, a he nani luaole ke nana iho na maka o keia ia. Ua olelo ae kekahi haole kaulana penei:

            "Ina o ka hana wale no keia i koe mai a na kanaka Hawaii o ka wa kahiko, ua lawa ia e hoike mai ana he lahui kaulana keia, a he lahui ike i ka lawelawe ana i na hana mikioi. A o ka lahui i hiki e lawelawe i kekahi mau hana o keia ano, ua lawa @ kau@a ma ka papa o na lahui nanuao o ke ao nei."

            Ua ike wale iho no keia haole i kekahi o na ahu i hanaia e keia lahui, a ua hooholo iho oia, me ka ike ole i kekahi kanaka Hawaii, he lahui naauao keia.

            O keia mau kumupale ae la maluna, ua hiki i'o paha ke paneia no ko kakou mau kupuna. Aole e hiki ana i na hanauna o keia la ke ku aku mahope o ke@a mau hana a ko kakou mau kupuna, a olelo iho o makou kekahi ike hana, no ke kumu, na kakou no e kupale no kakou iho. Nolaila, aia ma ko kakou aoao e na keiki o kela hanauna, ke ko'iko'i o ke kupale ana i na hailuku ia kakou. A heaha la ka pane ma ko kakou aoao! Hookahi no pane. Auhea na kulana hana e hiki @i ia kakou ke komo aku e hoike i ko kakou ike! Ma na kuaaina o keia la, ua hiki e loaa no na kanaka kalaiwaa, a ua like no ka nani o ko lakou mau waa me na mea i hanaia e ko lakou mau makua. E huli aku i na kanaka ma na kuaaina, eia no lakou ke mahi mai nei i ko lakou mau wahi kuleana. Ma keia mau hana, e hiki no e ikeia aku, eia no ka ike me na keiki o keia la, o ka pilikia wale no o ka loaa ole o ke kulana e hiki ai e hoike aku ia ike.

            Eia na aina ke haawiia mai nei, a i ka loaa, ana e ike mai ana na lahui a e loaa ana, ke kuokoa i keia lahui kanaka. Aole e ikeia ana ka ikaika o kekahi lahui, in a ua hoopiliia aku ko lakou kua i ka paia. Aole e ikeia ana ka ikaika ame ka wiwoole o kekahi lahui, in a ua haule lakou ilalo o kekahi lua. Aka, in a e hapaiia ae ana ia lahui, a ku maloeloe maluna o ke lakou mau wawae, e ike mai ana ka poe i manao he lahui maka'u wale, i ka loli ana ae lilo i poe aa @ hakaka. O ko kakou pilikia o keia mau la, ua hele kakou ma na ano apau. Ina @ loaa ana ia kakou ke kuokoa @ ano hou ae ana kakou, a e maloeloa ana ka hele ana.

            Mai maka'u kakou i ka lawe ana mai i na aina, a manao iho paha, he pohaku, a i ole he hiilii na apana. Aole aina pohaku ole; aole i ka nui o ka aina e kuonoono ai ke kanaka. O ke hooikaika ame ka hoomanawanui na alanui e loaa ai na pomaikai i kela ame keia kanaka.

            E lawe mai kakou i na hana a ka poe i hala aku, a e lilo ia mau hana i mau kiahoomanao na kakou e nana mau aku ai. E lawe mai kakou i ka oihana waa. Aia na kumulaau kupono no ke kalai ana i waa mauka lilo loa o ke kuahiwi. Aole mau pipi a lio paha o ia mau la e huki mai ai; aole mau k@a; hookahi wale no o ka ikaika ain@ ka hoomanawanui o ke kanaka. I ke kua ana@a hina ke kumulaau, i kekahi manawa o loaa ana, ua puha ka laau; e kiloi ana o@ ia kumulaau a e kua ana i la@u hou. He mau koi pohaku ko ia mau la. Me ka hana nui ame ka loihi o na la o @ua ai alaila, hina ka laau. He mau la okoa aku ka lawe ana ahiki i kahakai; a o ia hana nui aku o ke kalai ana aole wale no ia aho; aka, o ka eli ana aku ialoko ia hana oi aku o ka luhi. O ke ko'i pohaku, a o ke ahi na mea paahana e hoohanaia ai; aka, ua nui na waa i hanaia @ ko kakou mau kupuna; ua lilo ia luhi nui i mea hooi mai i ka malama ana ia mau waa. O na mea apau i hanaia me ka luhi nui, o ia na mea makamae loa, no ke kumu, ua loloaa mai me ka luhi. O na mea i maalahi ka loaa ana, aole e loihi ana kona mau ana.

            Pela no kakou o keia mau la. E lilo keia mau hailuku ana i mau mea e koi mai ana i na koii iloko o kakou e hooikaika e kula'i aku i keia mau hoino, a e hoolilo kakou ia kakou iho i poe hana, hoomanawanui, hooikaika, a imi nui ma na mea e hoonaauao mai ana ia kakou, i mea e ike ai kakou i na mea e maalahi ai ka hookoia ana o ko kakou mau ii@i. I nui ke aho, a e ohi ana no oukou e ka lahui i na pomaikai. E hoopoina i na mea i hala a e kikoo aku i na mea maikai o@@a.

Ka Hanai Moa Ana Ma ke Ano Kuio

         Aole ke kanaka e ike ana i ka waiwai o ka oihana hanai moa, ahiki i kona lawe ana ia oihana, a lawelawe aku elike me na oihana e ae. O ka manao ana e hookuu aku i na moa, a e hanai aku ia lakou i ka manawa e loaa ai ka ai ia oe, a i ka manawa nele, na lakou no e hele e huli i ka lakou ai, aole ia he hanai moa ana ma ke ano kuio, aka, ma ke ano paani wale no.

         Ma kekahi mau wahi ua hookuula no ka moa na lakou no e huli i ko lakou wahi e moe ai. Ua hele wale mai na keiki, ahiki i ka nunui ana. Ua hanau mai na moa iloko o ka nahelehele, a ua manao kekahi poe o ka hanai moa ana ia. E ola io ana no kekahi mau moa. E hanau io mai ana no kekahi mau moa. Aka o ka manao ana e loaa ana ia oe ka waiwai ma ia hana ana pela, aole e hiki ke hooia ia mai.

         Ma na haawina e ao ia ana e Prof. F. G. Krauss, ma ke Kula Kiekie o Hawaii, a e hoomaka ana na haawina i ka la 9 o Ianuali, a e pau ana i ka la 22 o Mei, 1922, e loaa ana na hoomaikeike ana no ke ano o ka hoolilo ana i keia oihana i mea hoowaiwai mai i ke kanaka. Ma na wahi hanai moa, o Kaleponi ae nei, ua hiki aku ka nui o na moa wahine e malamaia ana i ka 10,000, e ke kanaka hookahi. A oia poe, ua lawe maoli i keia oihana i mea hoowaiwai mai ia lakou. Aole nae i loaa mai ka pii o ka moa malaila elike me keia wahi nei o Honolulu. A pela no hoi na muamoa, ua loaa no nae ka waiwai i keia poe e lawelawe mai nei i keia oihana.

         Ka mua, e loaa kahi kupono no ke kukulu ana i na halemoa, ame ka loaa ana he mau pa e holo ai lakou. Maloko o keia mau hale lakou e noho ai, a ua hoomakaukauia na pahu, kahi e hanau ai keia mau moa. He mea ano nui ka loaa ana o kahi kupono, no ka mea @ole e ola ana na moa ke ku na hale ma na wahi kawau. Auhea no na holoholona e ola ana ma kahi kawau@ Aole hookahi. O ka puaa ka holoholona moe iloko o ka lepo, e pilikia ana no lakou, ina aole e loaa kahi malumalu ame kahi kawau ole.

         A in a ua hiki ole i na puaa ke ola ma na wahi kawau, pehea hoi e hiki ai i na moa. Nolaila he mea nui ka loaa ana o kahi kupono. A mamua e ka hoomaka ana o ke kanaka e lawelawe i keia oihana e loaa mua iaia kahi maloo, malumalu kupono.

         A e loaa no hoi iaia ka ike ana i na mea e hana aku ai. E loaa iaia ka ike pono anu i kahi e loaa mai ai o ka ai. Ka hiki pono iaia e lawelawe me ka hoomau aku ia hana ana. E ike mua oia i kahi e hoomoe ai kana moa. Ina paha ma na moa kumulau no, a i ole ma na pahu hoomoe hua paha o keia manawa. A e ike oia i kahi e hoolilo aku ai o kana mau huamoa, ame na io moa.

         O ka mea nui loa aku paha, o ka ike ana i ke ano o na koko au i manao ai, he mau koko ia e hoowaiwai mai ana ia oe. No ke kumu o kekahi mau koko, ua lohi a ua uuku no hoi ka hanau ana aka, ua kaumaha nae na kino, a ua hikiwawe no hoi ka ulu ana. O ka poe e makemake ana @a ka huamoa ka lakou hooikaika ana, e koho ma ia mau koko. A o ka mea hoi i manao o ke kino kana makemake, e koho no hoi ma ia mau koko, no ka mea ua nui na koko like ole.

         I kou ike ana ame kou maopopo ana i ke ano o kau mau koko i makemake ai, o ka ike ana o ke kanaka i ke ano o na moa o ia koko, i hiki e loaa kana mea i makemake ai. I kekahi manawa e koho hewa ana oe, no ka nani o ke kuluna ke nana aku, a ina aole oe ike i ke koho ana, e lilo ana no oe i mea pulapuia mai e ka poo kuai moa. Nolaila, ina aole oe i ike i ke ano o na kumulau ame na kea maikai o ke koko au i makemake ai, e kii aku i kekahi mea i ike, ua oi aku ka lilo ana o kekahi mau @ala au, a loaa ka mea maikai, mamua o ke koho naaupo, a lilo kau mau @ala no na moa i makemake ole ia e oe. Eia kekahi mau moa ke hanau mai nei ahiki aku i ka 300 hua o ka makahiki. Aole nae e loaa keia mau moa i na @ala uuku, aia i ka $400 a pii aku na @ala o ke kumulau hookahi. Aka, ina e mikioi ana kau malama ana, e loaa nui ana ka pomaikai mai keia mau moa mai.

         O kekahi mea nui, o ke ano o ka hale e noho ai na moa, ame ua pa a lakou e moe ai a e holo ai. A iloko o keia mau hale, na pahu hoohanau hua. Aole e pono e noho huikau na moa. Aole e holo mau na moakane me na moa wahine. Aole e hui pu na koko like ole. O keia iho la paha kekahi mea nui loa, i ka lawelawe ana i keia oihana hanai moa. O na huamoa e makemakeia ana e oe e hoomoe, aole e waihoia me ka manao e huikau, aka, e ike oe i ka la o ka hanau ana, ame ka loihi o kou malama ana mamua o kou hoomoe ana. Aole e kiko kau mau hua, ina ua loihi loa ka waiho ana. A ina ua loihi loa ka waiho ana. A ina o na koko hanau nui kau e hanai ana, e ike ana oe aole e hoomoe keia mau moa, no kekahi mau mahina: A i ka poe ike ole i keia rula, e loihi loa ana ka malama ana i kau hua, a i ka moe ana aku aole e kiko mai. No ka poe hookiko pahu keia malama ana i mea maopopo ai ia oe, ka loihi o ka malama ana i na hua.

         O kekahi mea nui o ka hanai ana. Aole e pono e hookuuia na moa na lakou no e imi ka lakou ai. He oiaio no e huli ana no lakou i ka ai i ka manawa aole i loaa aku ia oe. Aku, o ia mau ai, a lakou e huli la, he mau mea ia e kokua mai ana i kau ai e hanai aku ana. E ike oe i ka ai hoonui a hoomau i ka hanau ana. E hoolawa aku oe me ka pohaku iliili ame na iwi opihi, no ka mea me keia mau mea e hiki ai e ola kau mau moa. O ka iliili no ka hoowali ana i ka ai, a o ka iwi opihi no ka hoolawa ana i na mea e loaa ai na iwi huamoa. O ka poe i ike ole i keia mau mea, manao no lakou na na moa no e huli keia mau mea. He oiaio no, aka, ina ua hoopau oo i kau mau moa maloko o ka pa, aole @ @@@@ ana keia mau mea, ina aole oe e haawi aku ana. O ka ai kupono e hoomaopopo oe, i mea e loaa ai ia oe ka waiwaiio o kau mau moa.

         O ke kanaka e kaukai wale ana no ma ke kuai kana mau menai @a kana mau moa, @ol@ no pia e ike ana i ka waiwai o keia oihana. I mea e loaa ai iaia na pomaikai apau, e hooulu oia i kekahi mau meaai. O ka ike ana heaha la na meaai e hiki e loaa iaia ke hooulu, a o na ai hea la ia, kekahi mau ninau ano nui o keia oihana. He nui na mea i hiki e hoouluia e ke kanaka, a ina ua uuku kahi pa, e ike oia heaha la na mea e hooulu ai i loaa nui na pomaikai. Ua hiki e loaa ia oe kekahi mau meaai ma ke kuai, aka, o ka hapanui, ina e hiki ana ia oe ke hooulu, ua oi aku ka wai wai o ia mea i hoouluia e oe.

         O kekahi mea nui o ka hiki ana ia oe e malama, a e hooulu i @@ moa i loaa ia oe, ahiki i ka loaa ana ia oe o @@ koko maikai ae. Aole na koko maikai i loaa wale mai, aka, i loaa mamuli o ka ike i ka malama ana ame ka hookaawale ana i na moa like ole, ame ka imi ana me ka hoomanawanui, i ka like ole o na moa iloko o kau pa. I kekahi manawa, e loaa ana ia oe ke kumulau hanau nui, mamuli o ka ikemaka ana o ka moa hea la ia. A i kou ike maka ana, e hookaawale i kana mau hua, a e hookiko ia mau hua, a e hookaawale ia mau keiki, a e kilo, ina paha ua oi ae ka lakou hanau ana mamua o ka makuahine. A pela aku ana, ahiki i ka maopopo ana ia oe o ke ano o na moa apau iloko o kau pa. He hana i hiki wale no i ka poe hoomanawanui, a ina ua lawa ole ia oe keia mea, alaila aole no oe e pomaikai ana maluna o keia oihana.

         I kou ike ana i na kumulau hanau nui, aole oe e hoohui pu aku aku me na kaue i ikeia e oe, aole nui o ka hanau a ka lakou mau keiki, aka, e imi oe i kane i maopopo ia oe he nui ka hanau ana a kana mau keiki. Aole keia ike e loaa ana ia oe, ina na ha'i e hanai kau mau moa, a i ole e ike paha, auhea la na moa hanau nui. E ikemaka oe i keia mau mea, a mamuli o keia kumu, aole no e hiki ana e loaa ka pomaikai, in a e hoolimalima ana oe i kanaka okoa aku, ka mea nana e hanai kau mau moa, a o kau o ka hele i kou hana, a hoi @ai ninau aku. Aole e hiki pela. O kou komo okoa aku no, a lawelawe i keia mau moa apau, ke alanui hookahi e loaa ai ia oe ka pomaikai maluna o keia oihana. Ua hoike mai nae ka poe i lawelawe kino i keia oihana i ko lakou waiwai, ame ka loaa ana o ka noho kuokoa ana, mamuli o keia oihana. A o keia mau a'o, i ka poe wale no e @a ana e komo okoa aku iloko o keia oihana.

         (E hoomauia aku ana keia manao.)

        

         Ma ka halawai o keia pule aku nei, e ike iho ai kakou, ua makemake na Komisina e wehe koko ia na aina o Panaewa ame Keaukaha. O ka mea e ulolohi ai, o ia no ka uuku o ka waihona dala. E nui aku ana nae keia waihona i ka manawa e komo mai ai na uku hoolimalima aina ame wai o keia makahiki e ne@ mai nei, a i ka loaa ana, e hiki ana ia kakou e manaolana e weheia mai ana ia mau aina.

 

         Ka Hoomana Akua Ana o ko Kakou Mau Kupuna

         Ma na moolelo o ko kakou mau kupuna o na la i kahiko loa, ua ikeia he lahui malama Akua ko kakou. Ma ka moolelo o ka hanaia ana o ka honua, ua hoike mai ko kakou moolelo, na Kane, Ku ame Lono i hana ka honua, a na lakou i hana ke kanaka niua. Ke ku nei ia moolelo me ka moakaka loa. No ka pomaikai o ka poe o keia au i ike ole a i lohe ole i keia moolelo ke hoike aku nei au i kekahi mau hunahuna:

         "I ka hanaia ana o ka honua nei na Akua, Kane, Ku ame Lono, ua hanaia iloko o na wa he ehiku. Aole hoi i kuliko me ka ka Baibala e olelo nei, iloko o na la ehiku i hanaia ai. O ka wehewehe ana nae o na mea i hanaia, ua kulike ma ka hapanui; e uhi paapu ana ka poeleele, a e hoopunana ana ka uhane o ke Akua maluna o ka wai.

         "Ua hookaawaleia ka wai, a ua hookaawaleia ka aina; ua hanaia ka malamalama, o ka mahina ka mua, a mahope mai ka la ame na hoku. Maanei ua paewa hou ae la, no ka mea, o ka la ka mua @na ka hoike a ka Baibala. Ua hanaia @@ i @, a o na launahelehele mai, a o @@ holoholona kolo, a o na holoholona, nunui mai. O ke kanaka ka hope loa, a penei kona hanaia ana:

         " Ua lawe ae na Akua i ka lepo palolo ulaula a hana iho la i ke kino o ke kanaka; o ka palolo keokeo, o ia ka mea hanaia ai ai o ke poo. I ka pau ana, ua ha iho la na Akua i ko lakou ea iloko o ka ihu o ke kii lepo palolo, a ua ola mai la ke kanaka, a no kona ulaula, ua kapaia kona inoa o Akamu. E ku ana nae o Kanaloa, me na Akua i keia hanaia ana o ke kanaka mua. Ua lawe pu ae no oia i ka lepo palolo, a hana iho la i kii kanaka nana, aka, i ka ha ana iho i kona ea, me ka manao e ola ae ana kana kii, aole i ola, a no kona huhu, ua huli ae la oia i ke kanaka i hanaia e na Akua ekolu, a olelo aku i keia mau huaolelo: "Mai keia la aku e lilo no oe i enemi no'u ahiki i ka manawa mau loa."

         Ma keia mau hunahuna kakou e ike iho ai, ua kamawaina ko kakou mau kupuna i na Akua oi@io, a ua ike lakou he Akua kekahi nana i hana ka honua ame na kanaka mua. Ua hiki pu ia kakou e ike iho ua ike lakou ia Kanaloa e ike iho ua ike lakou ia Kanaloa, ma ke ano he akua ino. A ia kakou e hoopili aku ai i keia mau akua me na akua i laweia mai e na haole, e hoouluia mai ana kakou mau manao i ke kupaianaha o kekahikolu maloko o ka Baibala, e olelo ana, o ka Makua, ka Uhane Hemolele ame ke Keiki. O keia na Akua oleloia nei maloko o ka Baibala. O Kanaloa, ua kapaia oia ke akua ino, a ua olelo mai hoi ka Baibala o Satana ke akua hoowalewale.

         Iloko o na moolelo hoomanao ana a na kupuna o kakou ua manaoio lakou e hiki mai ana o Lono. Ua neepapa mai keia manaoio no kekahi mau kenekulia loihi, a i ke au ia Kalaniopuu, e hoomanaoia ana no ia moolelo. Nolaila i ka ike mua ana o ko kakou mau kupuna i na moku o Kapena Kuke, ua manao lakou o Lono keia ua hoi mai. Ina o ke Akua @@@@ oia ke Keiki ma ka moolelo o ka Baibala, alaila o ka inoa wale no ka i like ole, aka, o ka moolelo ua like no. Ma keia kakou e ike mai ai, aole ko kakou mau kupuna i nele loa i ka ike ana i na akua oiaio.

         Ma na makahiki mua loa o ka noho ana mai o ko kakou kupuna maluna o keia mau paemoku, ua hiki ia kakou ke ike aku, na hele mai lakou me ka ike ame ka hoomana ana i keia mau Akua. Ma keia mau mea paha kakou e ike iho ai, i kahi i hiki mai ai ko kakou kupuna mua loa. Ua hiki ia kakou ke hooiaio iho i keia la, ua noho mua lakou ma ka aina e hoomanaoia ana keia mau mea, a aia ihea ia mau aina e kamaaina ana, i ka hanaia ana o ka honua nei ame na kanaka mua. Hookahi wale no wahi, o ia no na aina ma ka hikina iho, a e pili pu ana me ke Kaiwaenahonua; a o ia no ka aina o na Iseraela i noho ai, ka lahui kanaka hoi i kohoia e ke Akua hookahi, o Kona lahui kanaka ia.

         Ma keia mau hunahuna kakou e ike iho ai, me he mea la e hooia mai ana, ua pili a o ko kakou mau kupuna kekahi i komo aku iloko o ke koko o kela lahui kaulana, o ka lahui Iseraela. Aole lahui kanaka e ae e ola nei i kulike ko lakou mau moolelo kahiko elike me ko kakou ame ko ka lahui Iseraela. O na kapu ua like no; o na hale puuhonua, aole i okoa ae; o ke oki poepoe ana, o ia no ka i hookoia e ko kakou mau kupuna; o ke kapu o Kane i hoomanaoia e ko kakou mau kupuna, o ia no ke kapu Sabati a kakou e ike nei i keia mau la. He oiaio mahope o ke kaawale ana mai kela kikowaena o ka hookumu ana o ia mau aupuni, pela no ko kakou mau kupuna i paewa iki ae ai mai na mea i kamaaina iloko o na hoomanao ana o na hana i kahiko loa; a mamuli o ia kaawale loihi ana, ua hiki ia kakou e ike iho ua loli ae na mea i maamau. Aka, o ia mau loli nae, ua uuku loa, ke hoomanao iho kakou i ka loihi o ke kaawale ana mai, mai ia mau kaiaulu mai.

         Aole nae au i kii aku nei i keia mau hunahuna moolelo kahiko i mau mea e alakai aku ai ia kakou, e ike i ka like o ko kakou mau moolelo me ko ka Baibala, aka, i mea e ike mai ai oukou e ka poe heluhelu, ua kamaaina ko kakou mau kupuna i na Akua oiaio, a ua hoomanaia ia mau akua no kekahi mau makahiki loihi. Ua komo pu mai nae ka hoomanaia ana o Kanaloa. O keia hoomanaia ana o Kanaloa, ua laweia mai ia e na kahuna o ka hema mai, i ke au ia Paao ma ame Maweke ame Paumakua ma. He poe keia i komo mai iloko o keia mau paemoku he mau kenekulia loihi i hala aku, me he mea la mahope mai o ko Laamaikahiki hoi ana mai i Hawaii nei, e ike i kona makuakane hanai, ia Moikeha. Na keia mau kanaka mai o ka hema i lawe mai i ka hoomanakii a mai ia manawa mai, ua laha ae keia hoomanakii ahiki mai i ka lilo ana, o ia ka hoomana o ko kakou mau kupuna i ka loaa ana mai ia Kapena Kuke. Aka, mamua aku o keia manawa, e hoomana ana no ko kakou mau kupuna i na akua ekolu; a aole no i poina ia keia mau akua ahiki i ke komo ana mai o ka Baibala a na haole.

         Aole e hiki ia kakou e na hanauna o keia la e manao he mau hunahuna oiaio ole keia i waihoia mai e ko kakou mau kupuna no na mea e pili ana i na akua i kamaaina ia lakou, a i hoomanaia e lakou; a ua hiki no hoi ia kakou e koho iho o kakou kekahi i kuleana i keia mau Akua; a ina ua kuleana kakou ia lakou, alaila o lakou kekahi o na mamo o ka Iseraela. Ke ku nei ma ko lakou mau moolelo, ka nal@wale ana o na mamo he @@i, a koe aku he elua wale no mau mamo ma kela mau aina i hookumuia ai ko lakou aupuni kahi hoi a ua Akua la i waiho aku ai i hoolina no lakou. Ina ua kuleana kakou i keia akua, a ua kuleana hoi oia ia kakou, e ike iho ana kakou, i ka pahola ana mai o na wanana i hoihoia mai no kakou, a aole e hiki ana ia kakou ke alo ae mai na haawe ko'iko'i o ia mau wanana. No kakou ke Akua, a elike me ka wanana, a i ole ka hoomaikai a Noa i kana poe keiki, e ike ana kakou ina kakou e huli aku ana ma kela mau pauku no ia hoomaikai a Noa, ua hooilina mai oia i ke Akua no Sema, aka, ua olelo pu mai no hoi oia, e lilo ana ke kua ia Iapeka mamuli o ka malama ole o Sena. Ua lilo i'o no ke akua i ka poe e keia mau la, a o kakou na hooilina oiaio o keia akua, ua lilo kakou i poe piliwale aku.

         Aole lahui kanaka i loaa na moolelo oi kelakela ae o ka nani mamua o ka lahui Hawaii. He lahui kaulana, ma na mea he lehulehu. Ua oi aku ka nani o na moolelo hookumu honua o Hawaii nei, mamua o ia mau moolelo o na lahui e ae. He mau moolelo ke kakou e haaheo ai, a e hiki ai ia kakou ke keha imua o na lahui e aku. He mau moolelo oiaio: he mau moolelo hooni puuwai.

         Mamuli o keia pili ana o kakou me keia mau akua na lakou i hana ka honua, a mamuli o ko kakou lilo ana i mau hooilina no ua mau akua la, pela kakou i lilo ai i poe hooilina no na hoopa'i apau a na mau akua la i hookau mai ai maluna o ka lahui Iseraela; a ma keia wahi kakou e ka lahui e ike iho ai, i ke kumu nui o ka holomoku ana o keia lahui i ka make. Ina, wahi a kahiko, no loaa ka ma'i he ma'i ola ia, no ka mea aole ma'i i loaa ole kona laau. O ka laau o ka huli aku o keia lahui e ike i ua mau hoohiki la i hooleia e kakou, a e mihi aku keia lahui me ka walania ame ka ehaeha.

         No keaha ke kanaka i make ai mamua o kona mau la. He ninau keia i paneia no e ka mea nana ka ninau. Wahi ana, no ka mihi ole. Ina o keia kekahi o na pilikia o ko kakou noho lahui ana, e pono no kakou e huli aku, a e lilo i'o i poe mihi; aole ia he hana nui; aole no hoi he hana hilahila. E lilo na kahunapule e ku ana maulna o ko lakou mau awai i poe e huli ana, a e mihi aku no ko lakou mau anaina, a e ike aku ana no kaou i ka pau ana o keia haawina ehaeha maluna o keia loihi, a ua make lakou maluna o ko lakou mau hikiee, aole hoi maluna o ke kahua kaua; aole paha he moi malama lahui kanaka.

         Ma ka nana ana maloko o ko kakou mau moolelo o na moi i lilo i poe malama akua, ua lilo lakou i poe moi ola akua e loaa aku o Umi; ua make elemakule keia moi; ua waiho iho oia he mau olelo kaulana; pela no kona makuakane o Liloa. O kela mau olelo kauoha ana ia Umi, e olelo ana, 'e malama makua ole, kekahi mau olelo e loaa ana ia kakou maloko o ka Baibala, ka olelo a ke Akua. Ina o keia wale uo na olelo maloko o kekahi buke, a i ole i waihoia iho e kekahi makua i kana keiki, e lilo ana ia mau olelo i kiahoomanao no ia kanaka. Auhea la na olelo a na alii o na noho kalaunnu o

 

         Halawai Umi-kumamakolu a ke Komisina, Poalua, Dek. 20, 1921

         Mahope o ka heluhelu ana i ka @@@ lelo o ka halawai i hala, a @@@@@@. @@ hoike mai ke kakauolelo, ua hele oia i Maui a ua hui me ka Papa Lunakiai o laila, a ua kuka pu maluna o ka @@@ loli o ke alanui makai o Kalama@@@ @@ aponoia kela hoololi, a ua hoike pu maina lunakiai i ko lakou makemake o hana pu me na komisina.

         Ua hoike mai no hoi ke kakauolelo, ua kipa ae oia ma Molokai, a na loaa aku iaia o Mr. Jorgenaen, ka wiliki, ma ka halekula o Kalae me na kanaka kupono no ka hooko ana aku i ke ana ana i ka lain@ paipuwai.

         No ka ninau o ke kumuhana i @@@@@ia mai imua o ke Komisina e Mr. A. F. Span no ka haawiia aku @ @@ @@@ no kekahi wahi hoao mahi e kokoka ana i Hilo, elike me kana i hoomaikai ike mai ai i ke Komisina ma ka Poakolu, Dekemaba 14, 1921, ua hooholo na lala apau e waiho malie i kela ninau no keia manawa.

         No ka hoomaka ana hoi @ @@ hana ma Panaewa ame Keaukaha,