Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 1, 6 January 1922 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

NA KOMISINA

W. R. Farrinton, Lunahoomalua

J. K. Kalanianaole, Lala;   Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala;          Geo. P. Cooke, Kakauolelo

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE

 

            Malalo o ka lokomaikau o ka ona o keia Nupepa Kuokoa. L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no na manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii. Nolaila e loaa ana he mau manao pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

            Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

            Ua hamama no hoi keia aoao no na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e ui i ke Komisina no na mea like ole i makemakeia e ninau mai.

 

Ka Moolelo o ka Halawai 15 a ke Komisina i Malamaia Dec. 27

 

            Mahope o ke aponoia ana o ka moolelo o ka halawai i hala, ua hoike mai ke kakauolelo, o ka mea nui i makemakeia e hapai mai e noonooia, o ia no ka hoike a Mr. J. Jorgensen, maluna o na mea i loaa iaia ma keia ana ana mai nei, ame na mea pili i ka ninau wai ma Molokai, a o ia iho keia:

            I ka lunahoomalu âme na Lala, Komisina Home o na Hawaii, Honolulu, T. H.  E na Keonimana:- Mahope o ka hoohana ana no elua pule maluna o ka noii ana ame ke ana ana i ke kulana wai no na aina ma Molokai, i hookaawaleia no na Hawaii, ke waiho aku nei au i ka'u hoike maluna o ia mau mea:

Wai no na Home

            O na aina o Makakupaia, Kamiloloa, Kapaakea, Kalamaula, Hoolehua ame Palaau, aole o lakou mau waikahe, a he mau wai mapuna uuku wale no, elike me Waihi ame Kapuna maluna o Kalamaula, a e emi ana a uuku loa i ka manawa maloo. I mea e loaa ai ka wai maikai kupono, a e lawa ai hoi, he mea kapono e kiiia ka wai mai kekahi mai o na kahawai e holo la ma ka aoao akau. O na kaha wai kupono wale no i kokoke mai elua, o ia no o Waihanau ame Waialeia, a o ka mua o keia, o ia ka mea kokoke iki mai, a o ia no hoi ka mea nui o ka waikahe mau, elike me na hoike e ku nei i ka manawa maloo loa he 100,00 galani i kela ame keia 24 hora, a o Waialeia hoi, ua emi mai i ka manawa maloo ahiki i ka 16,000 galani iloko o na hora he 24. I na manawa e ae nae, o ia hoi i ka manawa ua ua pii ne ka nui o ka wai o keia mao kahawai ahiki i ka 3 1/2 ame 1/2 miliona galani i na 24 hora apau.

            I ka'u mau hele ana aku nei e ike no elua manawa ia Waihanau ua hiki aku ka nui o ka wai i ka 4 miliona galani, he wahi ua nae ke haule ana ia manawa. Me ke kanalua ole he nui ka wai e kahe ana mai keia mau kahawai mai i ka manawa ua. O ke kiekiena o kahi i ana ia ai kela mau wai, aia no ia i ka 2200 me 2800 kpuai maluna o ka iliwai kai, a o ko laua waihona wai he uuku loa, he hookahi paha mile kuea pakahi. O ka haule ua ma keia mau wahi he 100 iniha i ka makahiki hookahi.

            No ka wai inu o Waihanau wale no ka mea noonooia. O kekahi laina paipu e kii ana i ka wai o keia kahawai i @000 kapuai ka loihi, a e kiiia aka he 1500 kapuai iloko aku i hiki ai e loaa ke kiekie kupono i hiki ai e loaa na wahi kiekie o keia aina a i kaa ai hoi ma kela aoao o ke kahawai mua. O keia laina paipuwai e hele mai ana ma ka aoao nihinihi o keia mau pali a e nui ana, a e pii ana no hoi na hoolilo ma keia hana.

            O ka hana oi aku paha o ka eli ana aku i ka luapao no 2000 kapuai, a komo aku malalo @ kela kele ma Kalamaula, a ma keia hana ana pela e loaa mahuahua aku ana ka wai.  O ka wai e loaa mai ana mamuli o keia eli ana he wai maikai a maemae no ka inu ana.  A mamuli no hoi a keia eli ana e loaa nui mai ana ka wai hookahekahe meakanu, elike me ka'u hoike ma keia hope iho.  Mai ke kumu mai o ka kuapao e mee ai ke paipu e hahai mai i ke kahawai o Kahapaakai, ma kekahi kiekie kupono e lilo, o@e ai i ka manawa waikahe nui, a e holo mai ana ma ka aina o Meyer no kekahi wahi loihi o 11,200 ka puai; a ma kekahi laina pololei mai ahiki i Puu Luahine, no 9200 kapuai ahiki i kekahi luawai hookio ma kekahi kiekiena o 1200 kapuai.

            O ka nui o keia luawai ame ka wai e piha @i, aole au i imi i keia manawa.  Mai keia lua hookio aku e iho pololei mawaena aku o ka aina o Kalamaula a i kekahi pahuwai o 20,000 galani a mailaila aku a i na home, a o ka wai e hu ana, e hookaheia no na wahi kanu meakanu, ma na aina haahaa pili kaha kai.

            No ka põe e no@o ana maluna o ka aian o Kalamaula, e hiki ana no e lo@a ka wai mai keia paipuwai mai.  Ua hiki loa no hoi e laweia keia wai no Palaau ame Hoolehua, i wai inu no na kanaka o ia wahi.  O na paipu wai i makemakeia i 3 iniha, 20,400 kapuai ahiki i ka luawai; 6000 kapuai 2 iniha mai ka luawai ahiki i ka pahuwai; 9000 kapuai 1 1/2 iniha ahiki i na home; 25,000 kapuai 3 iniha no ka aina o Palaau.

            Ma keia e ikeia, ua nui a lawa pno ka wai no na home.  O ka mea nui keia manawa o ka loaa o keia wai, a o ke koena aku i ka manawa e makemakeia ai.  O na lilo penei no ia:

            2000 ka puai luapao $24,000; 20,400 kapuai 3 iniha me ka hookomo ana, $13,464; 6000 kapuai paipu 2 iniha me ka hookomo ana, $2,820; 9,000 kapuai paipu 1 1/2 iniha me ka hookomo ana, $2,250; luawai konokilika, $15,000; pahuwai ulaula, $1,500; huina, $58,134.

            Me keia e paku 'iia aku ka hoolio no na paipuwai o l iniha ame 3/4 iniha e hiki aku ai i na home.

Wai no na Meakanu

            O na haneri  eka ma ka pili kahakai  i keia manawa, ua paa i ka laau kiawe, ua hoikeia mai ia'u e loaa ana ka wai mai na luawai mai, e eliia aku ana, a o keia iho ka'u hoike no na eka he 1000, a i ole 12,000 aina momona o ka lepo mawaena o ka 500 ame 1000 kapuai iliwai.  Mawaena o ka 500 kapuai ame kela mau aina pili kahakai, ua paa i  ka pohakua  ua maopopo no e nui ana na hoolilo, ke hookaawaleia na pohaku.  Aia nae he 1000 eka pohaku ole lepo momona, a in a he kanu ko ka mea i makemake alaila he 10,000,000 galani wai no ka la hookahi; aka, in a no ke kanu ana i kekahi mau mea e ae, ke manao nei au, e lawa ana no hookahi hapa o keia heluna.

            Elike me ka'u hoike mamua ae nei, aole he mau kahawai kahe o keia mau aina, o ka luapao nae no ka loaa ana o ka wai o Waihanau, e hiki ai e laweia mai ka wai a e hui pu ia hoi me ko Waialeia.  O keia mau kahawai elua, ua hiki e loaa 4 miliona galani i kela ame keia la, koe ekolu mahina o ka makahiki, a i na manawa ua, e oi aku ana ka nui o ka wai, a e pii ana ahiki aku i ka 20 miliona galani wai o ka la.  Ma kekahi mau wahi niauka ua nui na waikahe i ka manawa ua.  Mamuli o ka loaa ana o kekahi wahi e hookio ai i keia mau wai, e loaa ana a lawa kupono keia mau aina i wai hookahekahe meakanu.

            Maluna o ka aina o Kalamaula, he uuku loa na wahi hookio kupono, a o keia mau wahi aia mawaena o 900 ame 1000 kapuai, malalo iho o Puu Luahine, a ua hiki e loaa kahi e hookio ai he 50 miliona galani maanei.  O kahi hookio maikai loa aku nae, aia ma ka aina o Meyers ma, ma kahi he 1900 kapuai ke kiekie.  Aia he luawai malaila, i keia la he 10 kapuai ka hohonu a ua ha 'iia mai ia'u, aole manawa e maloo ai, a in a e hoopihaia aku maki nei no 20 kapuai ke kiekie, e hiki ana e hookioia maanei, he 150 miliona galani, a ke loaa he wahi hou aku e pili kokoke mai ana no, e hiki hou ana e hookioia he 300 miliona galani.

            Oiai no he mea maamau ka hiki ole e hilinaiia na luawai hookio o keia ano ma kekahi mau wahi, ke manao nei nae au e hiki ana ma keia mau wahi, no ke kumu, ua maikai ka lepo o keia mau wahi no na luawai o keia ano.  A in a e hoopihaia ana he mau kapuai uuku wale no he 25 a i ole 30 paha e loaa ana na luahookio kupono no na wai i makemakeia no keia mau hana a ke Komisina.

            O na mea e hoike mai ana me ka paupono o keia mau ana ana, ame ka nui o ka wai, e hiki e loaa mamuli o keia mau lua, e pono no e huli koke ia aku i keia manawa.  He kupono nae e loaa koke no ke Komisina kela mau lua hookio o Meyers ma ame kekahi mau eka o 60 a i ole 75 paha.  O kela mau wai o Waihanau ame Kahapaakai, ua hiki loa e laweia mai a hookioia iloko o ka luawai ma ka aina o Meyers ma, me ka hoolilo uuku loa, ame kekahi mau hoolilo uuku hou aku e hiki no e loaa kekahi auwaha e hiki ai e lawe mai i ka wai maluna o ka aina o Meyers @@ a hookio aku maloko o kekahi lua, a o keia mau wai e laweia aku no na aina o Kalamaula, a e hookioia ma kekahi lua malalo iho o Puu Luahine.  E pono no e komo koke ia aku e imi i na hoolilo o keia mau hana.  Ua hiki nae ia'u ke koho aku, aia ma kahi o $200,000 na hoolilo o ke kii ana i keia mau wai me ka eli ana i luapao a aole no paha e oi aku maluna o keia huahelu.

            Ke hanaia keia hana, ke manao nei au e loaa ana a lawa ka wai no kela mau aina ma Kalamaula, a o ua aina maluna aku o keia kiekiena, ua manao au ua hiki e hoohanaia ma kekahi mau hana kanu maloo ana.

Hoolehua âme Palaau

            No ka lawe ana mai i wai hookahekahe no keia mau aina, ke manao nei au, e kiiia na wai o na kahawai o Wailau, Pelekunu ame Waikolu, ma ka aoao akau o ka Mokupuni o Molokai ma ke kiekiena o 650 kapuai ma Wailau, a e lawe i ka wai no ke kiekiena o 450 kapuai, ahiki i ka 500 ma Palaau.  Aole i anaia keia mau wai ma ke ano hiki e hoomaopopo lea ia, aole no hoi he mau hoomaikeikena no ia mau wai.  He oiaio ua anaia e ka poe ana wai o ke Aupuni.  Federala, a ua waihoia mai he mau hoike piha i ka makahiki 1900, a ua koi mai e kiiia keia mau kahawai, e holo la ma ka aoao akau.  O ka lakou hoike ua pili no ia no ka eli ana i luapao no elua wahi i manaoia he 12,800 kapuai ma kekahi wahi a he 26,500 kapuai ma kekahi wahi.  Ua hoike mai nae lakou i ka hiki ole e laweia ka wai ma ka aoao o kela mau pali, a no ia kumu, ua nui a loa aku na hoolilo ma ka lakou hoike.  Ke manao nei nae au ua hiki loa e laweia keia wai ma ka lihi pali, a ma ia hana ana e uuku loa ana na hoolilo.  He mea pono nae, ma ko'u mano ana, e omo koke aku i na mahina maloo o keia makahiki no ke ana ana.  Ua hiki loa e loaa ekolu a eha paha poe ana malalo o kekahi mea hookahi, a e loaa ana na ana iliwai, a e malamaia no ka hoomaka koke ana o ka hana, a e hiki no e pau keia mau hana iloko o eha mahina, no kekahi hoolilo paha o $40,000.  O ka'u koho aia ma kahi o 100,000 kapuai ka loihi o ka luapao, a o na hoolilo o keia hana, aole e emi iho malalo o ekolu miliona dala.

            Maluna o ka ninau hoolilo e okoa ana na huahelu o keia la mamuli o ka lawa ole i na limahana, a e oi ae ana na hoolilo mamua o na makahiki i hala aku, a i keia la he ninau ano ko'iko'i keia.

            O ka manao ana e hiki e hanaia kekahi hana eli luapao me na kanaka Hawaii, i ole me na kupa makaainana paha, aole e hiki ana.  O na Kepani wale no na kanaka e hiki ana e lawelawe i keia hana, a he mea pono no e loaa ka aeia e hoohanaia lakou maluna o keia hana.  Me ka oiaio,

                                    J. JORGENSEN.

            Mahope o ka noonooia ana o keia mau mea, e pili ana i keia hoike maluna ae, ua noi mai o Mr. Duncan, a ua kokuaia e Mr. Akana, a ua hooholoia e hoopaueeia keia ninau ahiki i ka halawai hou o ka pule e hiki mai ana.

            Ua hoike mai ke kakauolelo, ua komo nui aku oia me Mr. Lyman maluna o na mea e pili ana i ka hauai moa ame ua hanai holoholona ma Honolulu nei,ame na wahi mawaho ae, ame na makeke, kahi e hiki ai e hoolilo aku ai i keia mau mea, a e haalele ana o Lyman no Hilo i ka la 28, no ka noii ana aku i kahi hanai moa o Fisher, ma Keaau.

            Ua hoike mai ke Kakauolelo ua noi mai o Jorgensen i ke Komisina e kuaiia i kaa laweukana Ford no ka hoohana ana aku ma Molokai, a ua manao oia he mea hiki ole ke alo ae.

            Ma ke noi a Mr. Duncan i kokuaia e Mr. Akana, ua kohoia e haawi aku i ka mana i ke Kakauolelo e kuai i keia kaa.

            Ua hoike mai ke Kakauolelo, ke manao nei oia e hele aku e hui me Mr. Birdseye, ke anawai o ke Aupuni Federala, oiai oia ma ke Teritore nei, no ke koi ana aku i mau kokua dala ana mai Wakinekona mai, oiai ua maopopo iaia ka lawelawe ana no na aina maloo ame ke koi kokua ana.

            Oiai aole he hana aku i koe, ua hoopaneeia ka halawai a noho hou i ka la 3 o Januari, 1922.

                                    GEORGE P. COOKE,

                                                            Kakauolelo a ke Komisina.

            Ua loaa mai na koi e hoomaka koke ia ka weheia ana o na apana aina ma Panaewa ame Keaukaha.  He mau koi keia i hiki e hoomaopopoia aku, i ka makemake nui o na kauaka Hawaii e hoi maluna o na aina no lakou iho.  Ke hoomaikai aku nei ko oukou meakakau i keia manao o na kanaka Hawaii.

He Pane Ia Joseph Makalei

            Ma ka Nupopa Kuokoa makou i ike iho ai i kekahi mau manao i kakauia e Joesph Makalei maluna o ka ninau, "Ua Pono Anei i na Wahine Hawaii i Mare i na Kane o ko na Aina E, e Hoi me ua Mau Kane la Maluna o na Aina Hoopulapula Hawaii@"

            He ninau ano nui a ko'iko'i keia; aole paha o hiki ana ia kakou ke pane me ka loaa ole he mau ku eia mai.  Ma ka aoao ua hiki no, e ku mai ana ka poe elike me Joseph Makalei, a hoole mai; a ma ka aoao hoi o ka poe elike me ka hooholo ana a ke Komisina, e pono ana no.  Aka e nana kakou e ka lahui me na maka oluolu, ame ka manao o ka pono ke hanaia uo keia lahui.

            Ka mua, nowai keia mau aina?  A heaha ke kumu i loaa ai he lauakila maluna o ke kanawai hoopulapula, oiai e ku-eia ana e kekahi poe Hawaii no@  No ka ninau mua, aole e hiki e hooleia ke kuleana o kela ame keia wahine a kane paha, in a he Hawaii piha, a i ole, he kekele uuku loa paha o ke koko Hawaii iloko on a.  A no ke kumu, ua ikeia e ke komite o ka Ahaolelo o Amerika, ua kuleana ko kakou mau makua Hawaii maluna o keia mau aina Leialii.

            Mamuli o keia kuleana e ike mai kakou, aole e nele ke keiki i komo mai kekahi koko okoa iloko o on a mau aa.  A no ia kumu, ua loaa mai ke kuleana e komo aku ka poe apau i hiki aku ko lakou koko Hawaii i ka hapa, 50% kekele.  Ua like paha me na hooilina o kekahi mea i waiho iho i kona waiwai, i mahele ole ia me kana poe keiki.  I ka noho ana o keia poe keiki, ua mare aku keia poe keiki elike me ka maamau, i ka lakou poe i aloha ai, a i ole, i makemake ai, a i ka loaa ana mai o na keiki, a i ole, moopuna hoi a ka mea mua nona mai ka waiwai, e manao ana anei kakou e hiki ana e hooleia na keiki i hanauia mai, mai ka poe mai o ko na aina e?  O ia hoi ua mare kekahi mau kaikamahine i ka Pake, a ua hiki anei e hooleia ke kuleana o kana mau keiki, iloko o ka waiwai o ke kupunakane?  Aole loa!  No laila ke ku mai nei kekahi poe e hoapono ana i ke kulana i laweia e ke Komisina, a e ae ana i na wahine i mare i na kane o ko na aina e.

            No ke kumu elua hoi ua lilo no i mea paneia maluna o keia mea mua ae la.  O ia hoi, na haawiia mai keia mau aina mamuli o ko kuleana o ko kakou mau makua iloko o na aina leialii.  Na aina i hookoeia no na makeainana, a i haawi ole ia mai iloko o ka mahele o 18048.  E ike mai oukou e ka lahui, ua kuahaua ae o Kamehameha III, he ekolu poe i kuleana iloko o na aina o keia Paeaina o Hawaii, ka mua, o na Alii ame na Konohiki; ka lua, o ke aupuni; ke kolu ,o na makaainaua.  Ua loaa aku i na Alii ame na konohiki he 1,600,000 eka; ua loaa aku i ke aupuni he 1,500000 eka; a ma kahi hoi o ka loaa mai i na makaainana o ,ko lakou hapa kolu, ua haawiia mai he 28,000 eka no 8,000 ohana Hawaii, a o ke koena o ko lakou hapa, ua haawiia no na Moi ma ke kalaunu, me ka mana ole nae e hoolilo aku.  Ma keia e ike iho ai kakou na kanaka o keia la, ua koe iho he 1,000,000 eka.  Hookahi miliona eka no na makaainana.  Maluna o keia koi i ku aku ai ke oukou meakakau e paio no ka pono o ka lahui o keia la, a ua hooholo mai ka ahaolelo o Amerika, ua kuleana i'o, a ua haawiia mai, aole o na mea apau i noiia aku, aka, o kekahi o ia mau mea.  A mai loaa ole no keia wahi mea uuku mamuli o ke ku-e no o kekahi hapa o ka lahui.  No keia kumu e ike mai ana oukou, aole e hiki kupono e hooleia kela ame keia kane a wahine paha i komo iloko on a he hapa o ke koko o kona mau kupuna, a i ole he Hawaii piha paha.

            Ma keia manao hoi i hoouluia mai e keia kanaka Hawaii, pehea la oia i hooulu ole mai ai i keia ninau.  Pehea hoi in a na kane Hawaii e mare ana i mau wahine o ko na aina e?  Aole anei e lilo ana no hoi na kane i poe hoopili kia mai i keia ninau hoopulapula?  Ke manao nei ko oukou meakakau, e uku like mai ana no keia mau pilikia apau i hoouluia mai nei e Joseph Makalei.  Ina e hewa ana ke komo ana mai o na kane o na aina e, pela ana no na wahine a na kane Hawaii i mare aku ai mawaho o ko lakou lahui.

            A ma ka aoao hoi o ka poe i'o i makemake e hoopulapula hou ia keia lahui, e lilo i'o ana anei i ninau hoopilikia mai?  Ke manao nei ko oukou meakakau, aole.  Aole makua keiki, a o ko oukou meakakau kekahi, e hiki e paa mai i ka lakou mau kaikamahine, a i ole keikikane paha, mai ka mare ana i ka lakou mea i makemake ai.

            Ua hoohanauia mai e, ka'u wahine aloha he eono mau kaikamahine, a ua a'o pinepine aku au ia lakou, o ko'u makemake e ike aku ia lakou me na kane Hawaii, a in a aole o ke koko piha o na hapa mai no hoi.  Ua ikaika ka'u a'o ana, aka, iloko no i ia mau a'o ua lele aku hookahi o ekolu kaikamahine i mare kane, a mare i ke kanaka o ko na aina e.  Ma keia kanawai ua hooneleia kana mau keiki, no ke kumu he hapa oia, a he koko piha o na aina e kana kane, nolaila he ekolu hapaha koko o ko na aina e iloko o kana mau keiki.  Aka, auhea la ka makua mea keiki i lilo kana mau olelo a'o i mea hooloheia mai?

            Aole au i kamaaina i keia hoa Hawaii o Joseph Makalei.  Aole au i ike he mau kaikamahine paha kana a aole paha.  Aole au i ike ua hoolohe mai paha kana mau kaikamahine iaia aole paha?  O ka'u no ka'u i ike maka.  Ua hoohauoliia mai nae hoi ko'u naau i ka ike ana elua iloko o ekolu i mare i na kanaka he koko Hawaii ko laua.  A iloko o na kaikamahine he ekolu i koe, malaila no ka'u hooikaika hou ana aku.  Ina no hoi e hoolohe mai ana, ua pomaikai au ame ka poe e makee ana e hooulu hou ia keia lahui.  Ina no hoi e paakiki mai ana, alaila o ko lakou kuleana no ia, no ka mea, aole owau ke noho aku ana me ka lakou mau kane, o lakou uo; a aole o'u manao he kuleana kekahi ma ka aoao o na makua, e hoole aku ai i ka makemake o ke keiki.  O ke a'o ko kakou kuleana, a in a e lohe mai ana ua pono; in a no e hoolohe ole mai ana, ua pau ae la no ko kakou kuleana.

            Nolaila e ike mai kakou, aole paha e hiki ana ia kakou e ku-e aku i ka wahine Hawaii, i mare i kana kane o ko na aina e.  Ina o ua makuhine la he koko piha kona, ua loaa ke kuleana i kana mau keiki.  Ina aole he koko piha, aole e kuleana ana kana mau keiki; a o na keiki i loaa mai mamuli o keia mau makua, a ole e loaa ana na pomaikai i hoouluia e ko lakou mau makua; aka, ma ka aoao o na wahine Hawaii i piha ko lakou koko, ua hiki loa e loaa na opmaikai ma ke kauawai.

            Mawaho ae o na mea apau, e ike mai kakou, eia he ekolu poe Hawaii maluna o keia Komisina.  A in a e ike mai ana lakou, ua nui loa na wahine i mare i na kane o ko na aina e, e koi aku ana i keia mau aina, a ua uuku loa ka poe koko piha, heaha ka lakou e hana mai ai?  A in a hoi ua nui loa ua kanaka Hawaii koko piha, e koi aku ana i na aina, heaha ka lakou e hana mai ai?  Ke ku aku nei au ma ko'u aoao e hioke aku, o na kanaka koko piha, ame na wahine a lakou i koko piha ka poe kuleana mua e loaa na aina.

            Mai kuhihewa mai nae oukou e na makamaka heluhelu, e kakoo aku ana au i ka poe i hoike e mai no i ko lakou kupono ole, e hoi maluna o keia mau aina.  Aole loa!  E kokua aku ana au i na kanaka Hawaii i ikeia he poe i hoike mai me ka moakaka, he nui ko lakou mau ohana, a ua makemake e loaa kaai e noho ai.  E kokua aku ana au i na kanaka ilihune i makemake e loaa kahi e noho ai.  E kokua aku ana au i na kanaka ilihune i makemake e loaa ko lakou wahi e noho ai.  E kakoo aku ana au i na kanaka Hawaii apau, e makemake ana e loaa na aina.  Aole kanaka e nele ke hele mai e noi i na kokua ana, no ke kumu, nou e Hawaii oiwi i paioia ai keia pomaikai.  Nou e Hawaii aloha i aloia ai na hoino he nui; nou e ka lahui aloha o ko'u lahui mauahine, ko'u hooikaika ana, ame na kokua ana mai a na Lani, ke manaolana ae nei au e loaa i'u ana no ka aina i na kanaka Hawaii apau.

            A in a e pau e ana na aina i haawiia mai mamua o ka lawa ana o na kanaka Hawaii, e hele hou aku no kakou e koi i ka Ahaolelo o Amerkia e haawi hou mai i mau aina no kakou.  O ka'u pule wale no e a@ mai oia e ola au ahiki i ka manawa e lawa ai na kanaka Hawaii apau @oa i na aina e hoopulapula hou ia ai keia lahui.

            Ua hoike ma o Lyman, ka mea i hoolimalimaia no ke Komisina, i kona hele ana aku nei i Hilo, ua ike oia he mau haole hanai moa, a ua oi aku ka noeau o ka laua malama aua ame ka laua hanai moa ana mamua o ka ka poe o Honolulu nei.  Ina ua hiki e loaa ka pomaikai i keia mau haole mamuli o keia oihana, no keaha hoi e hiki ole ai i na kanaka Hawaii e loaa like ia pomaikai?  O ka loaa mai o ka aina, a ke kanalua ole nei makou i ka hoike aku, e loaa ana no keia holopono i keia lahui.

            O ko makou makemake o ka hoike mai o ka lahui i na mea makemakeia.  Ua ike no hoi oukou i ka poe na lakou i imi keia pomaikai, a no keaha i hamau ai, aole e ninau mai i na mea i makemakeia?  E hoike mai ,no ke kumu, o ia wale no ke alanui e ikeia aku ai o na mea i makemakeia e kalahui.  Ua makaukau au e kokua aku i ka poe e ninau mai nei, aka, o ko'u makemake o ka nui aku o keia poe ninau.

            Mamuli o ke ano nawaliwali o ke Alii aole oia i hiki ae ma ka halawai a ke Komisina o ka pule i hala aku.  Aole no paha oia e hiki koke ana no kona hoi aku ma Wakinekona, no ka hoomau ana i kana hana.  O ka kakou e kalahui o na leo pule e hoomauia kona ola kino maikai, no ke kumu, aole i pau na mea i makemakeia e kona lahui ma kona ku@ma.  Ua nui i'o no na la o kona hooluhiia ana, aka, he hooluhi maikai no ke kumu no ka pomaikai o kona lahui.

            E Ae Anei Kakou e Make ka Olelo Hawaii?

            He ninau ano nui keia, a e pono e paneia, oiai e ola ana kekahi mau kanaka Hawaii i ike i keia olelo, aole me ka namu hapa Hawaii ,aka iloko o kona maemae ame kona nani lua ole.

            Ua kuhihewa kakou ma o kekahi kanawai la, e hiki ai e loaa ia kakou he a'oia ana o ka kakou mau keiki, a ua kuhihewa kakou, in a e manao ana, na ke aupuni e a'o mau i keia olelo.  Ua kamaaina kakou, o ka olelo Beritania ka olelo lahui i keia la, no ke kumu, o ia ka olelo a ke kanawai e kauoha mai nei.  A aole e hiki i ka ahaolelo e komo mai, a kauoha e a'oia ka olelo Hawaii maloko o na kula aupuni, elike me ko kakou makemake.  He oiaio e hiki ana no e a'oia ma kekahi mau papa, elike me ka olelo Palani ame Italia, e a'oia mai nei; aka, aole o ia ano a'o ka kakou i makemake ai, no ke kumu, aole e loaa ana ka ike i makemakeia e kakou.

            O ia a'o ana no hookahi wale no hora o ka la, he a'o olelo wale no ia, aole no e loaa ana i na keiki a kakou ka ike e ola ai ka olelo makuahine a keia lahui.  Ua hana ka ahaolelo i haha aku i kanawai, e a'oia ka olelo ma ke Kula Kiekie o kakou, a eia paha ke a'oia mai ne malaila; aka, aole o ia ke a'o ana i makemakeia.

            O ka loaa ana i na keiki o keia hauauna ame ka hanauna e hiki mai ana, o ia ka olelo Hawaii maoli, i piha me ka maemae ame ka nani o ka olelo ana.  Aole e hiki ana e loaa kela maemae ame kela nani, in a aole e hoomaka ke a'oia ana mai ka mauawa keiki mai.  Ua hiki ia oukou e ka poe helhelu e ike i ka manao o keia mau olelo.  I keia la ke oleloia nei no ka olelo Hawaii, aole nae me ka maikai a pololei, elike me ka ike i loaa i na kanaka Hawaii o ka hanauna i hala aku.  I keia la, ua hui kau, a i kekahi poe e lohe aku ana oe ua like me ka ka Pake namu ana; a i kekahi manwa e lohe aku ana oe ua kohu Kepani.

            O keia mau namu ia ana o ka olelo mauahine a keia lahui, kekahi mea hoehaeha puuwai, i ka poe i ike i keia olelo.  Aole paha he olelo nani a maemae e loaa mai ka olelo Hawaii.  Uahiki e oleloia mai ma ka nane, a ua hiki e oleloia mai ma na mele, e lilo ai kou naau, mamuli o ka nani ame ka loaa pono o ka manao, me na, huaolelo polole wale no.  O ka olelo Hawaii ua like ia me kekahi kii i hiki e ikeia, a e loaa na kahakaha o kona kulana.  I ka hoopukaia ana mai o kekahi mamalaolelo, e hiki ana ia oe e ike koke i ke kulana o na mea a pau, me he kii la e hooleleia mai ana kona aka imua o@.  Me keia nani lua ole o keia olelo, e ae ana anei kakou e na kanaka o keia hanauna e make keia olelo?  Ke manao nei au, elike me ke koe ana hookahi kanaka Hawaii maluna o keia Paeaina, pela no e mau ai ka iini ana o keia lahui e hoomauia keia olelo.

            O ka ninau pehea la e hiki ai ia kakou e hoomau i keia olelo, oiai ke ku nei ke kanawai he olelo Beritania  ka olelo kumu o keia Teritore?  O ka manao o ia, aole olelo e ae e hiki e laweia mai ma ke ano he olelo e a'oia mai kona mua mai, mawaho ae o ka olelo i kauohaia e ke kanawai, iloko o na kula aupuni o kakou.  Mamuli o keia kanawai, ua ike kakou ua kukulu ae kekahi mau lahui e i mau halekula no lakou iho, malaila e a'oia ai ka lakou mau keiki ia mau olelo.  Ua ike pukakou i ka haka maloko o ka ahaolello ame na nupepa no keia mau hale kula, a oka hopena, ua hoihoiia mai kela mau kula malalo o ka malu o ka papa hoonaauao o ke Teritore, a ua aeia e a'o no hookahi wale no hora o ka la, ma ua mau olelo e la.

            Ma keia, e ike mai ai kakou, na kela poe no i kukulu ko lakou mau halekula, a na lakou ponoi no hoi i uku na kumu kula o ia mau kula.  Aole e hiki e haawi mai ke Teritore mailoko mai o kona waihona dala, i na dala no ke kukulu ame ka uku ana i na kumukula o ia mau kula, a i ole i kekahi kula paha e a'o ana i kekahi olelo mawaho ae o ka olelo Beritania.  Nolaila, ma ka aoao o ke aupuni, aole e loaa ana ia kakou na kokua ana no kekahi kula a'o i ka olelo Hawaii.  Ina aole e loaa ana mai ke aupuni mai na kokua ana, alaila nawai e kokua mai!  Hookahi no pane na kakou ponoi no e ka lahui Hawaii e hana i keia mau mea; na kakou no e kukulu i na kumukula.  O keia no ka na Kepani e hana mai nei, a o keia no hoi ka na Pake i hana ai no kekahi mau makahiki loihi.

            Ma keia wahi e ku hou ka ninau, ua hiki anei ia kakou e hana i keia mau hana?  Ke manao nei au, ua hiki no.  Aole kakou i nole loa.  Aole kakou i haule hope i ka makee ana e mau aku ke o ana o ka olelo makuahine a keia lahui.  Alaila peha kakou e hana ai?

            I keia la, eia kakou mau keiki ke hele nei i ke kula i ka hora 9 o ke kakahiaka, a e pau ana i ka hora 2 o ka auwina la.  Aole e hiki ia kakou e komo aku e a'o i ka kakou mau keiki iloko o kekahi o keia mau hora, ua maopopo lea keia.  Aka, eia iho na hora @ ke ahiahi.  Ina e loaa ana he mau h@@a i kela ame keia ahiahi, ipa paha el@@ hora, ke manao nei au, e lawa loa @@@ kela, a i ole e koi aku kakou e hiohoiia mai kekahi kula hanai malalo o ka malu o kekahi mau kanaka Hawaii kumukula, a e a'oia na keiki ma ia mau kula hanai i kela ame keia ahiahi ma ka olelo a ko lakou mau makua.

            O keia na alanui au e manao @@@ e hiki ai.  O ka mua, ua hiki ia kou e kukulu, a i ole, e lawe ae @@ i kekahi mau home o kakou, a e weh@ i mau kula Hawaii, no kekahi mau hau mana helu wale no.  Ua hiki loa ia kakou e uku mai kekahi uku kupono i kekahi mau kanaka Hawaii i kupono e a'o i keia olelo.  Ina he mau keiki uuku wale no, ua ahona ia mamua o ka make loa ana keia olelo.

            O ka lua o na alanui, o ia no ke komo ana aku o na alakai, a e no e hoihoiia mai ke Kula o Lahainaluna, malalo o kekahi kanaka Hawaii.  E a'o ana i ka olelo Beritania i ke ao, a i ke ahiahi e haawiia mai i mau hora no ka olelo Hawaii.  A in a e holopono ana keia, alaila e koi aku i kekahi kula hanai hou aku, a i ole e kukulu i kula hanai hou.  Eia iho na kanaka e hoi ana maluna o na aina hoopukapula aole i loihi loa, a e piha ana keia @a@ aina me na keiki Hawaii.

            Aole anei e hiki ana ia kakou e koi aku i ka paa ana o na halekula malaila, e aeia e hoohamamaia no ke a'o ana ia mau keia i ka olelo Hawaii i ka po!  Ke manao nei au e hiki ana @@ Aka, aole hou aku he manawa e @@@ paneeia ai keia makemake o kakou.  He mea pono e kukulu koke ia @@ia manao iwaena o kakou, a e lilo kakou i poe e hooikaika ana me ka lokahi e hanaia keia hana.

            I keia la, ua hiki i ka papa @o@@aauao ke ike iho, aole he waiwai o ke aupuni e hoomau ai i ke kula o L@hainaluna ma kona kulana e n@@ nei i keia la.  Nolaila e pono no e haawiia mai kela kula i na kanaka Hawaii.  E kohoia i kumukula poo malaila maiwa ena mai o na kanaka Hawaii e noho kumukula nei i keia manawa.  Alaila e hoohamamaia no na keiki Hawaii wale no.  Ua hiki loa keia e hookoia, in a e loa ana ka aeia mai e na Komosina Kula.  A aole no ia e lilo ana i mea hooka@@aha, no ka moa ke uku nei ke aupuni he mau tausani dala no kela kula i keia la.  Ma kekahi olelo ana, he kula aupuni no kela, @ aole kakou e hoopau ana i kona kulana kula aupuni, aka, e wae ana kakou i poe kupono no ke komo ana aku i loko o ia kula, a ke manao nei kakou, o na keiki Hawaii ke kuleana malaila  . Ua haha iho nei ao ke kula kiekie o Honolulu nei i keia mea, o ia hoi na waeia kek@ hi mau keiki a hookomoia iloko o kekahi kula, me ka hooloia o kekahi poe keiki.  Ina ua hanaia keia mea e ka Papa Hoonauao, alaila ke manao nei au e hiki ana no ke hanaia no na Hawaii.

            Aole nae keia haha e hiki ana i ke kanaka hookahi wale no.  E pono no kakou e komo like mai e kokua, a ko manao nei au, ua hiki e hanaia.  Ina he mea nui keia ia kakou, alaila, hooikaika like mai kakou.  Ina ua mak@@ kakou o koomauia ka olelo makuahine a keia lahui, ano ka manawa, a e alu like kakou.  He mea nui keia, @ o na mea nui apau, me ka nui o na k@kua e hiki ai.  Aole e hiki e hoopaueeia keia kumuhana, no ke kumu ke pu@ aku nei na kanaka kupono i ke a'o, i ka make.  Mamua o ka hele pau loa ana o na kanaka kupono, e hana kok@ ia keia hana.

Na Anoai

            Ma keia mau koi e wehe koke ia na aina, ua hiki i ka poe e ku-e mau nei i ka makemake ole o na kanaka Hawaii i keia mau aina, e iko iho, ua hewa lakou.  O ka oiaio maoli, aole @ lawa ana na aina no na kauaka Hawaii.  Ma ka nana aku he mau aina pohaku i'o no kela, aka, o ka makemake aina ame ka iini nui ana e loaa ka aina, ka mea nana e hoole aku ka pohaku.

            Eia mai ka hoike a Jorgen@@, ka mea anawai a ke Komisina , e hoike mai ana he nui ka wai ma Molokai, a o ka hana o ke kii aku.  He @@@@ me ka nui o ko dala e hiki, ai, aka, @ka loaa o ia ka mea nui.  Ua @@@@@oliia mai ko kakou @@u i ka ike iho i ka hiki ana e loaa ka wai, aole wale no no na home aka no ke kanu ana i na mea kanu.

            Ma ka nana aku, ua nui na mea e hiki ai e hoowaiwai i na kanaka @@ keia mau aina.  O ka hanai moa ame ka hanai puaa ame ka lawai'a na oihana pookela.  He mau oihana e alakai ana i ke kanaka e kuokoa.  A in a e hiki ana o wehe koke ia keia mau ain, e nui ana na kanaka e hoi uku ana maluna olaila, me ka @ini e loaa kahi e ku ai o ka wawae.  mai hoopau i ko oukou makemake ana e wehe kokeia keia mau aina.  Ina o hiki, e komo aku ana ko oukou meaka@@u e koi no ko oukou pono.