Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 1, 6 January 1922 — Ka Moolelo o ka Halawai 15 a ke Komisina i Malamaia Dec. 27 [ARTICLE]

Ka Moolelo o ka Halawai 15 a ke Komisina i Malamaia Dec. 27

(Mahoipo o aponoia ana oka moolelo o ka Jmlavrai i hala, ua hoi'ke rtiai io kakauolelo, o ka mea nui i makemakeia e hapai māi e noonooia, o ia no ka hoike a Mr. .1. Jorgensen, <m«luna o na mea i loaa iaia ina keia ana ana mai nei, ame na mea pili i ka ninau Wi ma Molokai, a o ia iho keia: I ka Lunahoomalu ame na Lala, Ko* misina Honje o, na 'Hawaii, Honolulu, T. lia lteoliimana:—Mkhope o 'ka ' hoohana ana no elua pule maluna o ka noii ana ame ana āna ike kulana| wai no na aina ana Molokai, i 'hookaa- v ■waleia no na Hawaii, ke /waiho .aku nei au i ka'u hoike maluna o ra mau.; mea: I Wai no na* Home ' 0 na aina o Makaku-paia, KamiloWa,' Kapaakea, Kalamaula, Hoolehua ame j Palaau, aole o lakou mau waikahe, 4he 1 mau wai. mapuna uuku wale . elike., md Waihi ame Kapuna maluna 0 KalA-.| anaula, a e emi ana a uuku loa i kk j manam'a maloo. I mea e loaa ai ka >wai' inaikai kupono, a e la"wa ai hoi, he mea' !k«ppno e kiiia ka wai mai kekaki mai o kahawai e holo, ma ika aoao O na kahawai kupono waīe no.i leokoke mai elua, o ia jio o ."Waihanau ame Waialeia, a o ka mua o keia, o ia ka mea kokoke iki mai/a o.'ia noi 'hoi ika <mea nui o fta "waik'ahe. mau, elike me na hoike e ku nei i ka manawa ma-j 100 loa he 100,000 galani i Kēla ame; keia 24 hora, a o Waiaīeia īoi, ua emi i ka manawa maloo ahiki i ka 16,000 gaJani iloko o na hora he 24. Xna manawa e ae nae, o ia hoi i ka m&nayra ua ua pii ae ka nui o ka "wai o keia i jnaa kahawai ahi'ki ika 3% *&»© imiliona galani i na 24 hora apau. . 1 ka'u <mau hele 'ana aku nei e ikp no elua manawa ia Waihanau ua 'hiki aku ka nui o ka wal i ika 4 miliooa galati, he wahi ua nae ke 'haule ana ia manawa, (Me ke -kanalua ole he nui ka rwai e kahe ana mai Ikeia mau kaha--wai mai i ka manawa ua. Oke kiekiena o ikahi i ana ia ai keia mau wai, aia no ia i ka 2200 me 2800 kpuai maluna 0 ka iliwai kai, a o ko laua <wai>hona | •wai he uuku loa, he hoekahi paha mile kuea ipakahi. O haule ua ma keia mau wahi he 100 iniha i ka imakahiki hookahL j Ko ka wai inu o Wsihanau wale no ka mea noonooia. O kekahi laina paipu e kii ana i 'ka wai o keia kahawai 1 WOOL k«ripua| ka loihi, a e kiiia -akn he 1500 ieapnal iloko aiku i hiki ai e loaa ke kiekie kupono i hiki ai « loaa j na wahi (kiekie o ikeia aina a i !kaa ai | hoi ma kela aoao o ke kahawai mua,) 0 ikeia laina paipuwai e helo mai ana • ma ka aoao nihinihi l o keia mau pali u e nui ana, a e pii ana oo hoi na hoolilo hanā. O ka hana oi aku .paha o (ka~eli ana aku i ka 2000 kapuaij a komo a3tu. &kela kele ma iKalamaula, a ma keia hana ana pela e loaa mahuahua aku ana 'ka wai. O ka wai e loaa mai ana mamuli o ikeia eli ana he wai maikai a no ; ka inu ana. A mamuli no hoi o keia; eli ana 6 loaa nui mai ana ka wai j hookahekahe meakanu, elike me ia 'u \ hoike ma keia hope iho. Mai ko k\iimu ; e_ moe ai ke paipu, ai e hahai mai i ke kahawai o Kahaapa^-' kai, 9rtf 'kekahi kiekie leupono, « lild, -tffe ai i ka mVnawa waikahe ikhl, a e ■ holo mai ana ma 'ka aina o Meyeg no kekahi wahi loihi o 11,200 kaipuai; a ma kekahi laina pololei mai ahiki i i Pno Luahine, no 9200 kapuai ahiHi i! kekahi luawai hookio ma ke&ahi kie- . kiena o 1200 . ! O ka nui o keia luawai ame ka wai e : |»ha &i. aole an i imi i keia o|anawa.' Mai keia lua hookio aku o iho pololei mawaena aku o ka aina o Kalamaula % ; 1 kekahi pahuwai o 20,000 galani a mailaila aku a i na home, a o ka wai e hu ana. e hookaheia no na wahi !kanu meakanu, ma na aina haahaa piU kaha-' kai. ; iXo ka poe e noHo ana maluna o ka ' aina o IKalamaula, e hiki ana no e i ka wai mai keia paipofwai mai,' l?a liiki loa no hoi ē laweia keia wai, &0 Fala&ui ame Hoolehaa, i wai ino no na kanaka t> iawahi. O na paipii*tt I makemā'keia i 3 iniha, 20,400 kar

i - puai ahiki i ka luawai; 6000 ka<puai 2 iniha mai ka luawal ahiki i ka pahuwai; 9000 kapuai inlha ahiki i na home; 25,000 kapuai 3 iniha no ka aina o Palaau. Ala keia e ikeia, ua nui a lawa pono ka <wai no na home. O 'ka mea nui i I keia manawa o ka loaa o keia wai, a o ke koena aku i ka manawa e makemakeia ai. O na lilo penei no ia: 2000 kapuai luapao, $24,000; 20,400 kapuai 3 iniha me ka h'ookomo ana, ] $13,464; 6000 kapuai pai])U 2 iniha me ; ka hookomo ana, $1,820; 9,000 kapuai j pai>pu 1% iniha ane ka hookomo ana, j luawai konokilika, $15,000; pa- ! huwai ulauia, $1,500; huina, $58,134. i j Me keia e ipaku'iia aku 'ka hoolilo no na paipiuwai o 1 iniha ame % iniha , e hiki aku ai"i na home, ' ' | ; Wal no na Meakanu ' ■ j Ona haneri eka ma ka pili 'kahakai i keia inanawa, ua paa i ka laau kiawe, J ua hoikeia mai ia'u e loaa ana 'ka wai; | niai na lua'wai mai, e, eliia aku ana, a | o keia iho ka'u hoike no na eka he 1 j 1000, a i ole 12,000, aina momona o ka i'īepo' mawaena o ka 500 ame 1000 ka- ' j puai iliwai. iMawaena o ka 500 kapuai ame kela mau aina pili kahakai, ua ! paa i ka pohaku a ua maopopo no e nui ana na hoolilo, ke hookaawaleia na, pohaku. Aia nae he 1000 eka pohaku i ole .lepo momona, a ina he kanu iko : 'ka. mela. v i makemake alaila he 10,000, : i 000 galani wai no ka la hookahi; aka, j ina no ke kanu ana i kekahi man mea i ke manao nei.au, e lawa ana no i | hopkahi hapa o keia heluna. | | Elike me ka'u hoike mamua ae nei, aole he mau kahawai knho o keia mau aina, o ka luapao nae no ka loaa ana o ka vrai o Waihanau, e hiki ai e lawe- _ ia mai ka wai a e hui pu ia hoi me ko ! Waialeia. 0 keia mau kahawai elua, ua hiki e loaa 4 miliona galani i kela koia la, koe tekolu mahina o ka makahiki, a i na manawa ua, p oi aku ana ka nui o ka wai, a e pii aria ahiki aku i ka 20 miliona galani wai o ka la. Ma kekahi mau walii niauka ua nui na waikahe i ka mnnawa ua. Mamuli o ka loaa ana o kekahi wahi! e hookio ai i ,keia mau wai, e loaa [ ana a lawa kupono keia mau aina i irai hookahekahe meakanu. 1 i iMaluna o 'ka aina o Kalamaula, h% uuku loa na wahi hookio kupono, a o ' keia man wahi aia mawaena o 900 ame 1000 kapuai, malalo iho o Puu Luaj hine, & ua 'hiki e loaa kahi e hookio ai he 50 .miliona galani maanei. O kahi hookip mai'kai loa aku nae, aia imn ika aina o Meyers ma, ma kahi he 1900 . kapuai ke kiokie. >Aia he luawai ma- ■ ; lalla, i kpia la he 10 kaipuai ka hohonu j j ā Ua 'ha'iia mai ia'.u, aole manawa Oj maloo ai, a ina e hoopihaia aku makai. | nei no 20 kapuai ke kiekie, e hiki ana j '• e hookioia maanei, he 150 miliona galani, a ke loaa he wahi liou aku e pili kokoike mai ana no, e Aiki hou ana e hookioia he 300 aniliona galani. Oiai no ihe mea maamau ka hiki ole e hilinaii&lla luawai hookio o keia ano kekahi mau wahi r ke manao nei nae au o hi'ki ana ma keia mau wahi, no ke kumu,.ua maikai ka lepo o keia mau iwahi no na lua/wai o keia ano. A i ina e 'hoopi'haia ana he mau kaipuai ; iiuku -wale no he 25 a i ole 30 paha e ; loaa ana na luahookio kupono no na ! wai i makemakeia no keia mau hana Ja ke Komiaina. i Ona mea e hoike mai ana me ka pau- ; pono o .keia mau ana ana, ame ka n,ui I. , o ka wai, e hiki e loaa mamuli o keia| :man lua, e pono no e huli koke ia aku| 1 keia manawa. He kupono nae e loaa i koke no ke Komisina kela mau lua hoo- j i'kio o Aleyera ma, ame ikekahi mau eka! i o 60- a i 010 75 paha. O kela mau wai ; | o Waihanau ame Kihapaakai, ua hiki: I loa e laweia mai a hookioia iloko o ka j : luawai ma ka aina o Meyers ma, me j •ka ihoolilo uuku loa, ame kekahi mau • hoolilo uuku hou aku e hiki no. e loaa ' ; kekahi auwaha e hiki ai e la.Tro mai i ka wai maluna o ka aina o Meyers 6in a hookio aku maloko o 'kekahi lua, a o keia mau wai e laweia aku no na 'aina o Kalamiaula, a e hookioia ma ke- • kahi lua malalo iho o Puu Luahine. E': ' pono no e komo koke ia aku e imi i na ; ihoolilo o keia mau hana. Ua hiki nae • ia 'u ko koho aku, aia ma kahi o $200,-!. . 000 ua hoolilo o ke kii ana i keia mau wai me ka eli ana i luapa& a aole no paha e oi aku maluna o keia hua'helu. ! • K(3 hanaia keia hana, ke manao nei - ' I - :■ \ n>,. • ;

au e loaa ana a lawa ka -wai no kela man aina ina Kalamaula, a o na aina maluna aku o keia ikiekiena, ua manao au ua hiki e ma kekahi mau hana kanu maloo ana. Hoolehua ame Palaau (N T o ka lawe ana mai i -wai hookahekahe no ikeia mau aina, ke manao noi au, e kiiia na svai o na kahawai o Wailau, Pelekunu ame Wnikolu, ma ka aoao akau o ka Mokupuni o Molokai ma ke (kiekiena o 650 kapuai oi:i Wailau, . a e lawe i ka wai no ke kiekiena o 450 kapuai, aliiki i-ka 500 ma Palaau. Aole | i anaia keia mau wai ma ke ano hiki j e hoomaopopo lea ia, aole no hoi he j mau hoomaikeikena no ia mau wai. He j oiaio ua anaia e ka poe ana wai o ke Aupuni .Federala, a ua iwaihoia mai he | mau hoike piha i ka makahiki 1900, a ua koi mai ,e kiiia keia mau kahawai, e holo la ma ka aoao akau. O ka lakou hoike ua pili no ia no ika eli ana i luapao no elua wahi i imanaōia he 12,800 kapuai ma kekahi >wahi a he 26,500 ma kekahi <wahi. Ua 'hoike ma.i na« lakou i ka liiki ole e iaweia, kh, wai ma ka aoao o kela mau pali> a no ia kumu, ua nui loa aku.na hoolilo ma ka lakou hoike. Ke manao nei nae au ua hiki loa e laweia keia iwai nia ka lihi; pali, a ma ia hana <ana e uuku loa ana na hoolilo. iJTe mea pono nae, ma ko 'u manao ana, e koano koke;aku ,i na ma : hina maloo o keia makahi'ki-no ke ana ana. Ua hiki loa e loaa ekolu a paha <poe ana malalo o kekahi m?a hookahi, a e loaa ana na ana iliwai,.a e malamaia no ka ho6maka. koke ana o ka hana, a e hiki no e pau ikeia mau hana iloko o eha mahina, no kekahi [ hoolilp paha o $40,000. O ka'u kolio, | aia ma kahi o 100,000 kapuai ka loihi ; o ka luapao, a o na hoolilo o keia ha-; na, aole e emi iho malalo t) ekolu anili- j ona. dala. [ Maluna o ka ninau hoolilo e okoa' ana J na huahelu o koia la mamuli o ka lawa I ole i na limahana, a e oi ae ana na [ hoolilo mamua o na makahiki i hal*i i aku, a i keia la he ninau ano ko'iko'i keia. O ka manao ana e hiki ē hanaia >kekahi hana eli lua<pao me na ikanaka Hawaii, i ole me na kupa makaainana paha, aole e hiki ana. O no, Kepani wiale no na kanaka o hiki ana e lawelawe i keia hana, a mea ipono no e loaa : ka aeia e hoohanaia lakou on'aluna o j •keia hona. Me ka olaio, J. JORGENSEN. [ Mahope o ka noonooia ana o keia mau mea, e pili ana i ikeia hoiko maluna ae, na noi mai o Mr. Dunean, a ua kokuaia e Mr. Akana, a uā hooho- 1 loia e hoopaneeia keia ninau ahiki i ka ihalawai hou o ka pule e hiki mai | ana. j Ua hoike mai ke Kakauolelo, ua kor j mo'nui aku oia me Mr. Lyman maluna ' 0 na mea e "pili jufa i ka hanai moa ame | na hanai holoholpna ma Honolulu nei, ] ame na wahi marwaho ae, ame na make- i ke, kahi e hiki ai e hoolilo aku ai i j keia mau mea, a o haalele aha o Ly I man no īlilo i ka la 28, no ka noii ana ! aku i kahi hanai moa o .I , isher, ma j Keaau. Ua hoike mai ke Kakauolelo ua noi : mai o Jorgensen i ke fi[omisina e kuai- [ ia i kaa laweukana Ford no ka hoohana ! ana aku ma Molokai, a ua manao oia' he mea hi'ki ole ke alo ae. | Ma ke noi a Mr. Dunean i kokuaia e;, Mr. Akana, ua kohoia e haawi aku i ' ■ ka i ke {Kakauolelo e kuai i ieia ; : kaa. v j Ua hoike mai ke Kakauolelo, ke ma- j nao nei oia e helo aku e hui me Mr. < Birdseye, ke anawai o ko Aupuni Fe- •. derala, oiai oia ma ke Teritoro nei, i no ike ikoi ana aku i mau kokua dala' ana mai Wakinekona mai, oigi ua maopopo iaia kd la,welawe ana no na ain^ r oialoo anje 'ke koi kokup, ana, i' Oiai aole he hana.aku i koe, u.a hoo-' : paneeia ka halawai a noho bou i ka la i 1 o lanuan, 1922. CrEOKGE P. eOOKE, Kakauoleio a ke Koani&ina. +++. " Ua loaa ittai na koi e hoomaka koke : ia ka •weheia ana o na apana aina ima : Panaewa ame Keaukaha. Ho mau koi : keia i hiki e hoomaopopoia aku, i ka ! maikemake nui o ua kanaka Ha-waii e i boi maluna o na aina no lakou iho. Ko hoomaikai a/ku nei-3to oukon taea- ! kakau i keia manao o na kanaka Ha-. waii. - , • ... I