Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 1, 6 January 1922 — E Ae Anei Kakou e Make ka Olelo Hawaii? [ARTICLE]

E Ae Anei Kakou e Make ka Olelo Hawaii?

Ile ninau ano nui keia, a e pono 0 panein, oiai e ola ana ikekahi mau kanaka Hnwaii 1 ike i keia olelo, aole me ka namu hapa Hawaii ,aka iloko o kona "maemao ame kona nani lua 010. I r a kuhihewa kakou ma o ikekahi kanawai la, e hiki ai e loaa ia kakou ho a'oia ana o ka kakou mau koiki, a ua kuhihewa kakou, ina e manao ana, na ke aupuni e a'o mau i koia olelo. TJn kamaaitta knkou, 0 ka olelo Boritania t Jk|i frl?lo lahui i keja la, no k,e ikumu, o ia 'ka olelo n ke kanawai a kauohn mai j noi. A aole e hiki i ka ahaololo e koJ mo mni, a kauoha e a'oia ka olelo Ha* j waii-maloko o na aupuni, elike me ko knkou makemnke. Ile oinio e hiki ana no e a'oia ma keknhi*mau pnpn, elike me olelo Pnlani ame ltaha, 0 ,a 'oia mai ,nei; aka, aole 0 ia nno n'o | ka kakou i makemako ai, no ke kumu, laole 0 lona ana ika iko i niakomaikeia ' e kakou. | O ia a'o ana no hookahi walo no ' hora o ka la, lie a'o olelo wale no ia, ! aole no e loaa nna i na keiki a kakou ka ike e ola ai ka olelo makunhine a keia lahui. Ua hana kn nhaolelo i haln aku i kanawai, e a'oia ka 01010 nm ko Killa Kiekie o kakou, a eia paha ko a'oia mni nei malaila; aka, aole 0 ia ko a'o nna i makemakeia. 1 < O ka loaa ana i na keiki o keia hauauna ame ka hanauna o hiki mai ana, 0 ia ka olelo Ilawaii maoli, i piha mo | ka maemae ame ka nani o ka olelo t ana. Aole. e hiki ana e loaa kela mae mae ame kela nani, ina aolo e hoomn- ' ka ke a'oia ana mai ka manawa keiki inai. Ua hiki ia oukou e ka poe helu e iike i ka manao o koia man olo : • 10. I keia la <ke oleloia nei no ka , olelo llawaii, nole nae me ka maikai n pololei, elike ®ne ka ike i loua i na j kanaka Hawaii o ka hanaunn i hala nku. I keia la, ua huileau, ;i i poe o lohe aku ana 00 ua like me ka ka ana; a i kekahi manawn. e lohe aku ana 00 ua kohu Kepani. O keia man namu ia ana o ka olelo makuahi.ue a lttia lahui, kekahi men hnehaeha puuwal, i ka poo i ike i kein olelo. Aolp palia he olelō nani a mae* , | mae e Waa olalo Hawaii. Uahiki e oleloia māi ma ka nane, a ua hiki e oleloia mai nna na melo, 0 lilo ai kou nanu, mamuli 0 ka nani ame ka loaa pono 0 ka manao,- me na, 'huaolelo pokole wale no. O ka olelo Hawaii un like ia me ikekahi kii I hiki e ikeia, n e loaa na kahakaha o kon.a kulana. 1 ka hoopukaia ana mai'O kekahi mnmalaolelo, e hiki ana ia oe e ike koko i ke ikulana 0 na mea apau, me lie kii 1« ' 0 hoololoia mni ann kona aka i nua on. : Mo koia nani lim ole o kein olelo, e ae ' ana anei kakou e na kanaka 0 keia'ha--1 nanna e mnke keia 01010l Ke manao nei au, elike me ke ikoo ana hooknhi kanaka Kawaii maluna 0 keia Paenina, pela no e mau ai ka iini ana 0 keia la- . hui e hoomauia keia olelo. 0 kn ninau pohea la e hiki ai ia kaI kou e hoomau i keia. olelo, oiai ke 'ku 1 J nei ko kanawai olele Beritania ka olelo kumu o keia Tetitore? O ka ma nao 0 ia, aolo olelo e ae e hiki e laweia mai ma k'e ano 'he olelo e a'oia mni kona imua mai, mawaho ae 0 ka olelo i kauohaia e 'ko knnawai, iloko o na I kula aupuni 0 kakou. Mamuli 0 keia j kanawai, ,ua iko kakou ua kxikulu ae i kekalii mau lahui e i mau halekula no I la'koū ilio, malailn e a'oia ai ka lakou l mau keiki ia niau olelo. Ua ike pu ! ka- j ! kou i ka hakaka maloko o «a ahaolelo amo na nnpepa no keia mau halekuln, a 0 ka hopena, ua hoihoiia mai kela mnu !kula mnlnlo .o kn malu o fca pnpn lioonaauao 0 ke Teritore, a ua ai'ia o a'o no 'hookahi wale no hora o kn ln, i ma ua mau olelo e la. I «Ma keia, e ike mni ai kakou, na kela I poe no i kukulu ko lakou mnu hnlekula, a na lakou ponoi no hoi i uku nn kumulelila o ia mau kula. -Aole e hiki e haawi mni ko Teritore mailoko mni 0 1 1 kona iwaihona dala, i na dala no ke ku-) | kulu ame kfl uku ann i na kumukuln j |o ia mau kula, a i 010 i kekalii kuln Ipnha e a'o ana i kekahi olelo mawaho ! ae 0 ka olelo Beritania. Nolnila, nia' 1 ka aoao o ke aupuni, aole e lona ann in ! knkou na kokua ana no keknhi kula n 'o i ka olelo .'Hawaii. Ina nole 0 lonn | nnā mai 'ke aupuni anai na kokua ana, i | nlaila nawai 0 kokua mai l iHo^kahi ; 1110 pane na kakou ponoi no e ka lahui j nawaii e haha i keia mau mea; na kn- j kou no e kukulu i na halekula, a na kakou no e uku na kumukula. O ko'ia! no ka na 'Kepani e hana mai nei, n. 0 keia no hoi ka na Pake i hana ai no! kokahi mau makahiki loihi, I Ma keia wahi e ku hou ka ninau, ua hiki anei ia kakou e hana i keia mau! hana? Ko manao nei au, ua hiki no. | Aolo kakou i m\le loa. Aole kakou i' haule hope i ka, makee ftna e maū ak\J ke 0 ana 0 ka olelo makuahine a koia [ Jahui, Alaila pehea kakou e hann ai? 1 keia la, eia ka kakou anau keiki ke hele nei i ke 'kula i ka hora 9 o ke kakahiaka, a e pau ana i ka hora 2 o ka auwina la. Aole e hiki ia kakou e komo aku e a'o i ka kakou mau keikiilo* ko 0 keia piau hora, ua mao-

pop'o lea koia. 'Akh, oia iho na hor.i .i ke ahiahi. Ina e loaa nna hc mau ho-.i i kela amo keia ahiahi, ipa pnha el n hora, 'ko manao nei :m, e *lawa loa nn kola, a i 010 o koi aiu l;akou o hoihoi a mai kokahi kula hanai malalo o ka innlu o kokahi tnati kanak.a lluwaii k\iD:uknlft, a o a'oia. na koiki ma ia mmu kula lianai i kola ame keia ahlalii raa j ka 01010 a ko hikou mau makuiu O koia nn alanui au o manno uoi e hiki ai. 0 ka mua, ua hiki- ia 1.1 kou o kukulu, a i 010, 0 |awo ao xo i kekahi mau home o knkon, a e weh.« i mau kula Ilawaii, no kekahi mnu <hnu helu ■•walo' no. Vr liiki Jon i.i !t k,akqu e uku muii 3ce9tnjii uku .kupon.-» i kokahi imau kanaka H.'iuaii kupoua e a'o i keia olelo. Ina. he mau koi'.ū uuku -vvalo no, ua ahona ia mamua <> ka auaike loa ana o kei* olelo. 0 ka lua o na «lanui, 0 ia ne, ko komo ana u'kn o na alakai, a 0 no 0 i hoihoiia mai ko Kula 0 Lahainuluiui, malalo o kokahi kanaka llawaii. E a'o ana i ka olelo Horitania i ke :io, a i ke ahiahi e kaawiia mu» i mau h«»ra no ka ol<*lo Hawaii. A ina o 4iolopr.no ona keia, nlaila. e koi aku i kaknhi kula 'hanai hou aku, a i oie e kukuln i kula hanai hou. Kia iho na 'kanakn o hoi ana maluna o na aina hoopuiapnla, aolo i loihi loa, a 0 piha ana keia mat\ nina me na koiki Ilawaii. lAolo anei e hiki nnn ia 0 koi ! aku i ka paa ana 0 na halokula malai |ln, 0 aoia e hoohaimainaia no kc n'o nwi , ia mau keiki i ika olelo Hkwaii i k.i pof Ke manao nei au e lii&l ana 110. A'ka, aole hou aku he manawa e h >o j paneeia ai kein makeinake. o knk )ii. i Ile moa .pono e kukulu koke ia 4,. ia 1 manao iwaena 0 kakou, a e lilo kakou i poe e hooikaika aua me*toa iokahi « I hanaia keia hana. 1 keio, la, ua hiiki i ka papa ho(tffa«' | auao ke ike iho, nole ho «alnai 0 ke aupuni o 'hpomau ni i ko kula o L:.ha- ; inaluna ma kona kulann e. neo nei i keia la. Nolnila o pono no'e lianwiia mai 'kola kula i na »kanakA liawaii. K kohoia i poo malnila omiwa enn mai q n:i knnaka Hawaii 0 noho •kumukula nt>i i keia mnnawa. e lioohaummaia no na keiki |liw» i j no. 11«, hiki loa koia e hookoin, j ina e loaa ana ka aeia mai 0 na Komi Bina Kula. A aole no in e lilo. nnn i I mea hooknumahn, no ka moa ukn • nel ke aupuni he mau tausaAi <l*\n m •kola laila i koia ln. Ma kekah} 01010 ana, he kula aypujii no keia, .* kakou e hoopau nna i kona kul;i nupnni, nka, o wne aaa iknkou i p?e kupono no ke k&mo ana nku iloito 0 i t 'kuln, a ko manao nei Ikakou, 0 iia koiki HeLWaii ke kulenjyi malnila .Ua hann |ho nei iio ke kula kinkie O 'Moaoluln noi i keia mea, o ia hoi na iwaeia kokahi mnu keiki n hookomoia iloieo o k»v Ikahi kuln, me kn hooleia o kekahi poo keiki. *Ina \ia hanaia keia tnea e ka Pffpa Hoonnhuno, alnila ke 'manao n< i nii e hVki ann 110 ke hnnain no na Hawaii. A'ole nae keia luuia e hiki ana i ko kanaka hookahi waJe no, £ no j 0 komo like jnai e kokua, a ko man:io noi au, ua hiki e hanhia. Inn Jho moa nui keia ia knkotf; nlailn, <• hooiknika like mni kakou. Ina *ia inakoo kakou o hoomauia ka olelo makua- t liine a keia lahui, ano fca manawa, n " ! 0 alu liko knkou. Hc »«a «ui keia, » o na mon nui npau, me ka nni o na k<> kua e liiki ai. Aolo e hiki e hoopauoo ia 'keia kumuhana, 110 ke kunui ke 71111 ! uku nei na kanakn knpono l ke a'o, i jkn mnlie. MjpUA 0 Q<a pau io.i 1 nna 0 na knnaka kupono, 0 ha*m Unko lin koia. hnnn.