Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 2, 13 January 1922 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

Kabiko no ka Huli Xoor lau o Eallua ane WAim»nalo, ka Nanea o ke An o ka Manawa

'I ka hoi ana o na niea apau, eia no ua keiki nei ke hoi nei me kona mau hoa, ke ike n< \ keia i ka huihui o ka i'a i koiia i ke kaula. i ka lima o hela ome keia, amo ke eke i'a no hoi a kekohi p>oo, oa lilo ia i mea na keia keiki e hoi ai, a u*ua o kona kupunawahine ba&nui i ka nui o ka i'a a ko lakou poe i kele pu ai. I ki hiki ana o Kahikiula imua o kona kupunawahtno, nina» mai la ke tuK.u: "Ihea oe kalii i hel? ai i keia la ahiahi?" "I Kawainui aku nei makou i 'ke tnO'ku limu loko. makena ka i'a a Sko makou ipoe i hoi mai neil" "Hoaha hoi ka mea i loaa. ole mai ai i kau i'a?" • | "Heaha la, no ko'u uuku paha, aohe ! no o'u kaheaia mai." I I mai la ke kupunawāiiino: '' Heaha no kau o ka uh&i una aku neil" t4 \So ko.'u anakeioako no hoi i ka hele me ko'u mau hoa paani, ai mai nei no nao ntak(Ai a maona hoi «nai nei, 'kauoh&. mai nei no ke kahu loko. e hele hou akū i ka la apopo." I mai Ta ko kupunaiwahine, "mai hele ihou oe, he hiiaKila, i hoi na mea apau mo'ka i'a, a o oe koi, aohe wahi hoim." I ;uku l{i ka moopuna: "Anoai paha no iieia la ia, apopo hoi, tke hoa ia amai ioaa paha hoi ko'u ]iaa/wintu'r %6ta poeleele ana, haule no o Khiiikiula moe, i ka luhi i kn, wai, aia do ke &lrf ank i ke ikakahiaka, o ko kamalii raatf no, ai a m aona, hele i ka paani. laia nei a oiii iwaho, I ouii la ke kup«nivwahine: * 4 E hole hou ana no oe i Kawainui i koia la?" v e Jxele ana no au i ka paani, me ko'u mAU hoa, ina no ko lakou hole e hele ipu makou." •'Mai hele oe," wahi ā 'ke kupuna.wahine, "in» no lakou o helo hoi īUai »0 oe, aole i nelo ku halo i ka ai amo ka i'a." Aohe kooloiho niai 0 ka. moopiuna, ko anau la keia a hui ime na hoa paani, makaukaiu ka kuaka'i a kela pOf, hookalii ko ia nei hele pu ana, aia no ka pahuhopu o ka loko o Kawainmi, eli'ke no mo ka hana i ka la mua, pela no keia. Pau no ka haoa, ai a maona, haawi no, a nele no o Kahikiula, tmo la nele no a ke alo o ke tutu, o ka hana no a ka tnoo<puna o ka haanui 1 ka nui o Oea i'a a kona poe hoa, a koe oia no kona nuku. Pano mai la ke kupfimarwaihine: "Heaha no la kau i hele aku nei, uā olelo aku nei au ia oe, aole e holo, eia ka khl hele hou aku nel no oe, a <hoi mai i ka lakou la i'«L" Hakalia no a moe ke aihaahi, aia keia llolko 0 ke kuinakapa Ikahi i laipuu ai, 00 ae no ka po, paina a maona ,ka ke tutu no ika paipa, aole e hele, 0 ka ia nei no k& tao, 0 ka palamimo iho la no la, aia aku la i Maunawili, h.ui no me &a hoa, o ka pahu hopu no 0 Kaiwainul I keia la, ua koe iki ka liinu oloko o k-a loko, pau ka ai ana, h<aawi no 3xoi ka i a nele no keia, aohe wahi hoina o ka lima. 0 ia noho hoi ko ke kupunawahine ifie ka manao eia no ka anioopunia mAKaho kalii i noho ai, kahea aku lav 11 35 Kahikttilaouaikalani e!" Aohe o mai o k*. moopuna, palua a pakolu ke kār aoho no lfe, o mai, manao iho la i<jtia, ua hele hou no ua Aoopuna nei aku nei oia, aia, (paha ilalo 0 k| mapunam-ai, helo aku nei oia, a naaa ilalo, aole no; nolaila, onaopopo ilio la no iaia ua hele hou no ua moopuna nei -aua. Kakali iho la oia a ahi&hi, hoi mar la ka moopuna, ninau aku la ke kupunawahi ne: ' 'Ihee. oel" "I b hana aku ndi no hoi makou a ke konohiki, i ke liniu 0 Kawainua, ai mai nei a maona, ihoi mai nei, m»kena no hoi ka i 'a a ko makau j>oo 1 hqi mal noi.'' <4 Heaiha hoi ka mea loaa oie 0 kau i'al" "Aohe no ho haa,wiia māL" 1 '* A nole le hoi oe i ke kahiu loko, ikanaka makua hoi o ko ookōu: helo like. ana me kou mau hoa, ike iha hoi i kou ! nelo, haawi th<j hoi, e /p&u hol.ke. aho i kahi. i'a hookalii. Ka! ' Lokoino. uo hoiI" a kani iho la ke u a ke kupunawahine i ka nole- 0 kana mpoipuna. i ka • Ninau mai la ke kupunamalii&e: 1 11 U% pau nao ipa,ha ka limiu o ua loko nel a oukou?" ) " Aole," [wahi a ka wapano, "he waki moa iki koe alaila poūi^' 4 'X>lelo mai no ke kahu loko apopo hoosau loa." « y jja ihiki, apopo oe hele me k<? kupunarwahine, a nau hoi o ai ka i'a o na .lpko, a nole ihoi laikou, no. ka anea, i eAia hoi ou nele ana e pono ai; nolaila, oia a kakahiaka alaila akii au, koīhikuhi aku ia 00 i.na me% ajNaau'' 1 po ejia, hamlo no. fzia3n9&, a o tutu. koi kli aiku. la oia. i ua laau i?ei, ma kahi i wiai!ho ai a laiwo mai la, o ; ikahi i kajL ai o keia laatu aia no ia maluna ; ae o k& lcA.q]au, ma b,kai 0 Sfa %£s£ i ke kapa * nslflo so olaīl^ e 0109 4 ; ;.. -j

I Aole no 3ie mea i ike i keia laa.u, aolo ao hoi he tmau mea i hoomAogopo ia no kona • ano- kuipua, o keia- ahine wale no, a, ma ;ka moolelo hoi a sccVahi mea. i ha'i mai i ka meakakaū, Polapola mai i laAveia mai ai keia laau, a o ka k.ekaii luea hei i hai mai ai i kona mana, inai lv»hiki mai keia la«,u i laweia mai ai, a ina k.a inoa o ka mea nana i lawe mai ua kulLke ka inoa ame j)&a liana a keia laau. O ka mea nana i lawe mai i keia laao, o Haumea-nui a ke aiwaiwa, mairtko mai o Moaula-aui akea, ie aina i ka po'u kapu o K.ukulu o Kahiki, anoai o Polapola paha ia, ma keia mana a ka mea hope i imi ai ka meakakau elike ka mea i hoikeia iloiko o na mele ko'i hOaua ame na mookuauhau, kukumulipo, a- kumu honua Uoi. IHe ekolu anea ano nui iloko o keia la'au, He hoohapai keiki, he hoohanau keiki" ame ka kooJoli ana i ka helehelona, 2ie pololei paiia ia, aole $>aha, aka o ke 3<u o ka moolelo, o ia 'ka ka mea kakau e ipanee aku nei, a he mea pono no i ka meakakau ike holke aku i na loli ano nui iloko o keia inoa, Haumea. O Kwwakailo ke 'kane, o Haumea ika wahine, 0 Holaniku ka ®ina, lianau o Namakaokahai (w) Pele Honuaanoā (w) na Hiiaka (w), Halulu (k) he manu ia, na Kama he poe. He nui jfceia hanamna, mailoOio o keia wakine i ikeia iloko o ka moolelo o NamaJcaokahai (<vr) ame Au-kelenui-aiku (k), noho iuka o Kalihi e heaia nei i keia la o Kalihālihi-o-Laumiiia ia, o Papa Ika inoa, a o Wakea ke 'kane, paa o Waikea i ka hopuia e na kiai a Kumuhonua, no ke 'kii ana i 'ka maia Ikua>»iwi (maia 'malianahele), laweia a hoopaaia i ke kuniu ulu, i ke kahuiwai 0 Waiikahalulu, e o nei i keia i ka hele ana- onai o Papa e ike i ke kane, maiouli o 'ka ao ana o kn ilamuku o Kumuhonua, ke 'lii, iaia i lioni «iku ai Ike kane, aku oia ike kumu ulu a hiamama ao la-me he ipuka hale la« a poholo aku la o Papa me Wa* kea iloko o ke kumu ulu, a nalo-waie, pela i maopopo ai o HaiuneA no keia, a o kekahi hoi ia o kona maiu kino lau manaimana, i ikeia ma ka ino«a o KamohaikaAKU

Nolaila o Haumea o no ia. I ka nui ana o Hoohokukalaui, kana kakkamahine, mo Wakea, a no ka hana kolohe ana o Kamoniwa ko 'kahuna, i kumu e ko ai o ka anakemake 0 Wakea i kana kaikamahine; i ka ike ana o Pap<a a o (Haumea hoi, uolaila ua piha oia i ika lili ame ka ukiuki ia Wakea, no keia hana. Kolaila hoi oia i Kahiki i kahi 0 keia laau i waiho ai, pa'ipa'i i na Waiu, a lilo i waiu no ka opuu hou, me he mea la aolo i kanau keiki. Hoololi i ke ano a okoa mai.kona ano mua i ikeia, mamuli o ka mana kupoDa 0 ikeia laau, u'i ho hoi, a u'i, opiopio no hoi a opiopio, me he opuu hou la. I kona ike ana, ua okoa kona ano, elike me kana i makoihake ai t nolalla ai i&o la oia i keia. laa>u i kumu nona e hapai ai, o. i ko hoi knna anaikaia i ke kane, amo ko kaikamohinei. 'hoolo-li ae la oia i kona inoa 0 Hinamanouluae, a hoi mai la i Hawaii nei; iaia i hikl mai ai ua mo'a. ka pulehu a Haloa (k), ke keiki a Hoohokukalani 010 Wakea, NoLnila i ka ike ana mai i keia kaikamahino emalihini u'i, ua ihikia iho la ka manao, a hopu, a kapai, a hanau, eliko ane, ia* i ikeia iloko o ke mele ha'i kupuna o Kualii, moi o Oahu nei; a ma kekahi' mau lialani 0 ia mele, e hoiko ana penei: O - Kaihakukelemoana ke kane, o Hinawaioki ka' 0 'Mulihana ka ieaae, 0. Hiipoi ka wahine; 0 Laumiha ke o Kekuka&uhalani ka waihine; 0 Kakakajunkoko ko kano, 0 Kuik&laniehu ka wahine, lianau o ©auanea, o Papa no ia; hanau 0 'Haloa, he lau. ni'onl'olo; !he huaololo ano nui iloko, o ka mookuauhan o Ulu, e loaa ana keia hoonohonoho aua penei: O Wafeea (k) ia Papa (w) loaa o Haohokukalani (w); o Waskea (<k) ia Haohokukalani, loaa o Haloa (k)> Haloa (k) ia Hinamanouluae, 0 Papa no ia, a 0 Haumea lu>i, loaa o Waia. Ke iko. nei. oe o 'ku/u anea heiuhelu 1 3ut inoa i heaia iluaa 0 keīa keiiki o Waia, !ho. hoo'waia. i ke Ikapu o ke akua, a Kamoawa amo Wakea i maaao ai e nalo ka laua mea ino, i <hana ai; he hoowiaaa. i ika inoa o laua, na makua, mamuli o ka hana ana o Wakea i kana ponoi f Cāi!ke paihamo IKeaiwo i ninau iko ai, V kawai kaikamahine oe? .0 ka Keawo, a paopaoa mai au i ko makua; a o keia Wlaia (]k) ka. mea i ikaulana iloko o kona imoolelo i iko. ino 0 kana -mau. hana, a penoi Qtoikaihi mele: O Haloa lani, o ka Houpo, O ka houpo o Kane la i ke one lau, I Kanoa kapa ka piko ka iewe, O ka iewe ia i noho ai ulu kalina, A lina ai Waia i ke oki lima, A na hoa no ia o Mokuhinia, Kunikunihia ka ihu o na elemakule, Okia ka lima o na ipo; O na wahine i ka aneane, Na kuʻekuʻe la pa-ka lia oe ia, O kana hei (puni) o ka lawai'a, Ae i ke kuko a na punahele, I kohokoho a na aikane, O ka'u ipo (ono) o Opule, O ka'u wahine (ono) o Manini. Maloko o keia ma/u lalani, e maopo» p0,,-ai ; '<ke o kela keiki, o hooko i 'kn amo 0 Pāpa, •;« fcoik«, «.n» hoi : ke.anonui o anikmuli : o ka pipili pi/ ka&pi 0 Ikā i % ma kona 'wiahi x

1 snai-'jboi na hana a keia l%att i kaulana a hoopiliia iho i ke kino o ke kane <paha, a wahine paha, elike me kekahi mau lalani hoou'i kino, o keia mele: Nana ae au a o Ahiki, Kuu lei hiehie o Mokulana, O ka holu a ka lau o ke kalukalu, I ka hoonioni a ka malanai, Eia mai au o Makalei, O ka laau pii ona a ka i'a, Ke lani kuu pio hone i ke kula, Ka'i auna i ke ano ahiahi. Aole i maopopo ka wa a Haumea, a i ole a Papa i lawe mai ai i keia laau i Hawaii nei, anoai paha, ua lawe pu mai oia ia laau i ka ira ana i ho'i mai ai a noho imo Huloa, no ka mea, mai ia manawa moi kona hoololiloli mau ana i kona ano, ahiki i ka ike ole ia o Hau> mea no ikeia, <i manuuli o ka hana a keia laau i hiki ai ia Haumea ke moe i kana mau moopuim aoie kana mau keiki, iloko o nu kanaAina lehulehu, i puka mailoko mai o Wakea ame Hoohokukalani, a i ikeia hoi Uoko o ke mele ko'iihonua o iKawnuaiii, moi o 'Kauai, peneia kekahi mau lalani e hoike ana i na hana a Haumea, a o Papa hoi: O uliuli wahine o Nuumeha, Ka mehameha o Kamehaikana, Kamehaikana akua o Kauakahi, Akua wahine o Kuihewa ke aka, I ke oki nuu o Kalani o Haiuli, Wahine akua o Ma-kea (Wakea), O Haumea wahine ouka o Kalihi, Noho i Kalihi hele i kai, Komo iloko o ka ulu he uu ka inoa, Loaa ia kino hou ona he ulu, O ke kino ulu a pahu ulu ia nei, O ka lala ulu o Kamehaikana, O Kamehaikana ia o ko inoa lau, O laua kini na kino o Haumea, O Hamnea nui a ke aiwaiwa, I ka hoi iho no noho i na moopuna, I ka moe hou ae no i na keiki, Moe moopuna kualima aku no ilaila, Moe moapuna kuaono mai no ia nei, Moe moopuna kuahiku aku no ilaila, Moe moopuna kuawalu mai no ianei, Moo moopuna kuaiwa aku no ilaila, Moe moopuna kuapuni (umi) mai no ia nei. Umi ka ani ia Hikawao-opuaianea, I ua wahine la no o Haumea, Ho hookahi no ke kino, he lehu ka inoa, Lehu ka lani mili e hulu kupu ke aka Ka manao imua i ke kapu, Pau ka hanau moku ana a Papa, Na laua o Wakea. Ma keia mau lalani mele maluna ae e haaia oiai ana ia i ka hiki ana i keia laau ko hoololi i ke ano, ko hoohapai, a hoohanau hoi, elike me ka makepnalke o ka mea o manao ana e hana pela, -a o keia laaiu i (kaulana ai o Haumea nui a ke aiwaiwa. Nolaila, e hoi ae kaua i kauhale kamaaina. o Makawao, kahi hoi a Kahikiula e hiolani la i ka uluna ame koaa kupunawahine 'koi e wehe nei i na ope< ope hunakai a ka Lawakua. Ke kapi la i ka pueono, Pua haakea pua kaieulu, Mai hopuko'a no a Papalakailiu Liua iho nei i ka leo eO ko aloha o-le —. Na Hilalko. 1 ka hemo ana ae o ke kapa Makuna i iwa-hi ia ai o Makaiel, lalani iho la oia a kauikau xho la i Ikeia mau olelo: O onoe a hauna o Milipo, anea, 0 hookuluk-ulua lani a. haula ka •Ka perwa o ka i'a maiaanah» ihal^ lena, Unoo ka paha i ke kapuhili o 'Kohe, Ke Ihuhe moe wai o ka manonano, Ka mano hili kaipu onionio na Lolomu 1 nwiia ka lani, la'ola 'o pu/u, nonolaa honua, O (ka honua a ke aiwaiwa, Eia o Paakonia la ko ihoa noL 2 ka pau ana o kana mau olelo kaukau lalau iho la oia ka laau a paa ao la. iloko o kona lima, me ka koopoika ana iho i ka olelo: <# E hele ana oe mo ko pulapula i ka auwo aina o ke kahu loko o Kawumui, me ka Elepule. E iho kaua ilalo o Halau'wai, i iike tmai ka ula i ka

wai, ka koololohe wai o akea, he manio kou, he manao ko'u, a ihoi ia e hōoko aku, akahi k» hoi ua ndo i ke hoa kamaliL" I ka pau ana 0 kana mau olelo, puka aku la oia iwaho, i'ho poeleele aku la ahiki i ka mapunawai, kukulu iho la i ka laau ma kahi o ka mapuna wai e hua'i mai aan, me ka olelo ana iho: * 4 B Knmaka lei 0 Ni-ula 0, wahia ka maika-ha, i pii ka i'a, na Kahikiula na Nakolawahilani, na 'u Nakolokolohia, Homai i ola nui,' a kau i ika mamo." Hoi aku la oia ahiki i ka hale, hoopulupulu iho la i kaihi kuina pa-u, i ka hu'ihai'i 0 (keia ala i kfi po; i ka ipumeana, O ka lilo aku la no i& i ke ko a ke au (hiamoo),-i Halaea; i puoho oia i ka hoala a ka moopuna e ai. īnia i ala ae ai, olelo ak» la i' ka moopuna: "/Hoomanaiwannii ka pololi," ala ae la oia, kii i ka umeke, kaii kulilau, kahl popo, ananu, paina iho la mē ka moopuna; ia laua e ai ana, olēlo aku la ke kupainawahine, '' ai <kaua a maona, mai a<wiwi oe i ka hele, aia a mahana ka la, alaila, iho kaua a lalo o Oia maipuna, alaila haawi aiku au i ko iioa e ihele pu ai, me kou hoolohe loa i na mea apau a'u 0 kukiikuhi ai ia oe, a elike hoi me kou nele ana i ika i'a, pela hoi lakou e nole ai, i kena la, £ mau a'ku, aia no a i'ke ia oe, ola, ike ole no, nele aehe mea e kawai ai. (Aole i <pau.)