Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 4, 27 January 1922 — Ka Alii Kalanianaole i Makemake Ai [ARTICLE]

Ka Alii Kalanianaole i Makemake Ai

* I na la i manao ole ia ai e hele e ana ie Alii Kalanianaole, ma kela ala hoi lolp mai, ua hoike moi oia i kona makeinake e hoi i iMolokai, a e npho pu me kanaka Ilawaii, e hoi aku ana ma- ■ Jana o kela mau aina. Uoko 0 keia ; Jnakeniake ona, ua hoiko mai oia i kona ! "tei;nao malia T«aha 0 lilo no hoi ka'na * ' Inau a 'o aua i mea e hoolohe mai ai «kekahi poe, a ma ia olanui e hiki ana fi loaa na pomai'kai i na kanaka Hagsrnii i mnkeinake e loaa na alna kahi ku ai ko lakou mau wawae. I « Hoko 0 ia mau la, aole no i maopo-1 lea loa ka loaa koke o ka wai ame | *ia dala 0 hoomaka ai na hana. Ua j iioike 0 mai nae kona manao ame kona: (hilinai nni ana, aia'no he mau manao-1 ana, ma ka aoao o ka lahui, ina ; Jakou e hoi ana maluna o na aina i iiookaawaleīa rj ho lakoŪ. A 'māmuH o keia hilinai, ua hoike e mai no oia i ! kona makemake e hoi maluna o kekahi 0 keia mau aina, a 0 lilo i mea a'o mai i'kona lahūi, mā na 'mea a lākou i inaJtemnke ai. Ua hala e aku l'a nae oia, • ke ku nei keia makomake ame keia «ini oua, a na kakou 0 ka lahūi e hoo-; aku ma ko kakou aoao. 1 Ua kamaaina kakou, 0 ka loaa ana .mai 0 keia .mau aina. ke alanui e hiki | fti e hoihoila na kanaka Ilawaii mnluna o na aina, a e kaawale mai ai mai keia | ana moloko 0 na hale hoolima- j iima ifa i 'hiki ole e he mau mea ia e hiki ai e 4oaa ko ola kino maikai. Iloko 0 ke kanawāi' aina 'hoekuonot)no 0 ku nei maluha 0 na ibuke kana--srai, ua hiki loa ia kakou ke iio iho, }na e mau ana ka haawiia ana .o na «ina aupuni elikē me ia, e lioea māi ka la e pau loa ai na aina, a e uelo ai na kanaka Hnwaii, na kanaka io, no lakou keia mau aina.. I keia ia £a ike kakou, ua nui na aina i haafwiia t£a ke ano hookuonoono, i lilo aku mai $:e aupuni aku, a ke paaia mai e Jia kanaka 0 ko na ainā 'e/ i hiki ole e •ioaa na aina malalo o keia kanawai. i ka loaa ana 0 ke 'kila i ka anea *ana i noi mai i ka aina, ua hoolilo »kn oia i ka mea ilala i hele mai o |:uai. Aolo nao 0 hiki e .loaa kela aina * kela dnla, ina aole i haāwi mua ia Jiku i kekahi «kanaka khpa Amenka. A no ia kumu, uk lilo keia kanawai homo i alanūi*e'lUb ai nā Il|ua aupuni iloko malu 0 nā kantwa o e, āme na ahahui nuaui. , Aolo no i poina ia kakou na moolelo g,!kB haawi aina o "Waiakea. I kēia la 300 hoomanno nei kakou 'i ka nul o m Itanska Hawaii i koho apana alna. I $fcia la. ua haalele mai kekāhi hapānui o- 'kela £ ua KJb aku kela Jdau api» i kekahi poe okoa aku. He uui na kumu 0 keia lilo ana. O kekahi •"9- ka lawa ole o na kanaka Hawaii i fefe dala, aole e hiki e uku aku i na uku hapa-makahi'ki. Aole e hiki e hooaku i ua dala' uku auhau. Aole wo hoi e hiki e hoohana i kela maU oina ,no ke kumu ua nui ka lilo no na kanaka 'hana.^ - I keia la ke uwe hiai nei na kanaka i 'lawe i kela mau aina, no ka hiki olē ukuia aku na <koi like ole. O kekahi pilikia nui, ua hiki :no hoi e loaa. kē īknaka hana i ka htfi māhiko «Hea, a ke uku 'nei lf&ou"h(i $i.iO M 0 ka la hana. Aka, ika lawelawe i&a mai nrfe i 11 a apana 0 na kanaka e hbho ana maluna o ua mau aina 'la, tia taki mai la la'kou he $3.50 o ka la. Ina hoi o ia ka uku i na kanaka no lāl'pū ka aina, a 0 noho hana aku no hōi Mkou malalo o ka hūi, !nā 14 hoi ūa no hoi,kahi hana, aka, aole lakou #fae mai ana e ukn i ieia uku 0 na Jjsiāktytf ao, e hoohanaia ana e lakou, di>ka4iku, he $1.10 wale no. i-tMa keia kakou e iko ihio ai, aole he jhāu manao maikai iloko 0 ka poe 0 kela iiui mahiko, no kē kumu, ua like ole ka lākou uku ana no ka poe hana. I ka ana.: o ke kana'ka nonā.ka apama aina, & liana rfia,wāhD aku/ no ka uukii o kēīā ūkū, ua ole iho .la ia oē ko ālo āē, a o kā $opena e lilo 'anā kau diiā nb b .oaka hana- A aole nāe' o kā ūku Xti* yi&no a lakou e uku ana i !ko lakou poe

iho oo ua haopii loa ia ao la, a o ka 2>opena e noho aie mau ana oē, a aoīe loa 0 a'na l e hookaaia kou aie i kela hui mahiko, a o ka hope loa, o ka iilo a"ku na lakou e hoohana ko aina, a aole ioa e pau dha ka aie, o kau o ka uku 1 ke aūpuni i ke k'umukuai o ka-aina, a o ka ka hui mahiko o ka ohi i na po*; maikāi mailuna ae o kela inau aina.; 0 keia iīio ia ke kumu i ihiki ole v ai • i ka poe alakai e hui ana me ke Alii ko "kakoo aku i 'kela kanawai hooku-! onoono aina, no 'ke kumu o pau ana| na aina i ka lilo .i na kanakā e, a ts noho nelo mau ana na kanaka Hawaii. Oiai nae n6 lakou ka aiha, ua lilo aku la' nAe i ka poe e. " No keia kiiniu ua ulu ae na noonoo ana, i ke alanui o liiki oU ai o iilo' na aina, a e paa mau ai ilbko ona liini ona 'kanaka Uawaii. | Ma koia Kanawai Hoopulapula, ua ike kakou e ka laliui aole oe e uku ana i na dala nui hewahewa no kou apana aina. © ke kumukuai o kela mau aina o Waiakea, lie $200.00 a oi aku o ka eka hookahi. O keia mau apana aina hoopulapula ho hookahi walō nō elala, ! no kou apana; ina paha ho 20 eka, a i ht 500 paha. lTa like kou uku ana me ,he mea la aole no he uku. H'oko no hoi o keia uku uuku ua haawi ,pu mai ko aupuni he mau tausani dala no ko kokua ana ia o&, mji na mea a ke Komiaina i ike mai oi ua pilileia oe. Ala kahi o ka pau aku o kau dala, ua komo māi lā ke aupubi e kokua ia oe, a ua lilo kou noho ana, ma ko ano ua haku oe maluna o ke aupuni. j •Ma ke karifewai hookuonpono home, ua ike kakou, ua anaia ka alna, a ua haawiia mai ia oe, me ka loaa ole o ka wai, ame na alanui. Ma keia kanawai hoopulap\ila ua ike kakpu, aia a loaa ka •wai, a loaa nā alanui, alaiia haawiia mai ka aina no na kanaka e hoi a(ru ai e noho. Ua kouio pu mai' ke aupuni e Ikokua i ko ao ia oe no na mea i ku'pono e kanu āi, a d huli ana no hoi na Koaniaina i wahi e hiki ai e hoōlilo aku i kau mau meakanu. ' <0 ke koiia aku o na kanaka ma Wui 5 * akea e kanu ko, kekahi hana hoopilikia lpa a ke aupuni i hana>ai. Ua ike no ke aupuni, aole e hiki ana i fke kauaka home hookuonoono ke mahi i ke ko, me ke komo ole aku iloko ,o na hoolilo ko 'iko'i ame ka hoopilikia mai i ke kanaka noho aina, aka, ua hookikinaia aku la no nae oe, a o Ika hopona ua oi aku na hoolilo mamua 9 na loaa. Aole no hoi ko aupuni i komo niai e kōkua ia oe i kou manawa o ka <hotfpaapaa ana me ka hui maiiko. Ua hookatiia mai keia mau piiikia apaai māluna oū. ' | Aole pela keia mau dina. hoopulapula. j Ua limli mua ke Komiaina i na mea hooTiltt kupoho no kou apana ainā, a ua komo ināi e a'o ia 06, i ke ano o ke kanu ana i ua mau mea la- A i ka loaa anā ia oe ha mau meā hiki e hoolilo alku, ua komo *hou mai lakou a ua lawe | ae i ke k'o'iko'i o ka h6olilo ana āku i ua inau mea la. Ma k«ltt alanui e ike māi ana no o nā -piiikia apau i ikoia 'ma k) kanawai hookuonoond -home, ua lapāauia, ia o keia kanawai hoopulapula, ua hoopauia na pilikia i ikeia ittft kela kanawai niua. O ka hana naauao tk6ia, eiaWelāweianei maleeia knnāwai "hou. Okd alānoi keia e Hiki ai'i na kanaka Hatraii i makemake ma* ōli o 'loaU'iiā aina no lakoii iho, o loaa mo ka pilikiā ole. " Ua uiiku loa kk ttku o ka aina, ā ua komo pu mai k'e aupuni e nana i na piiikiā, ā ē (ho&pā'u ae ia maii pilikiā. f\ Ueia ihāu kūmu, ua āke nui ke Alii Kālāhianaole e hoi a e noTfo pu me | na kān£ka niāfuna o iiā' āina 0 Molokai. iHo mānāō maikai ā ho mau manao o ke kānakā i mākemāke e kokuā 1 kōna lihui. 1 keia mau la ke anaia mai nei ka wāi, āhiē na w'āhi *e Koom&ii no ka lāwe' āna niai'l "wāi no na hoihē. Ke ana j!ra ia māi ūei no fhoi kāhi e hiki ai e loaā ka wāi hoolkaKekāhe no riā meākanui 'Ua hiki e iōaa ka wai a oi aku maanUa 0 ka mea i makemākeiā- Ke lele wale la no' kā wai ma kela aoao o kā mpkupum o Molokai. Ua. "hiki e laweiā mai kela wai a J hoahuia maloko 0 na lua 'hookio. Aūā jhiki ie !hoolawāia : he ekā me kela | ū?au ni-ai: e loāa ātia i keia m4to mahina pokole e tieb mai; nei. t ka pau. 4 pdtto . aiia o keiamau'.'W'ai i !ka law6i4;&ii,"nd na h6mē v āme na ftia'h6t)k.ioj tia &£&aūkru na kānaka e koiia mai; e hbVkkū maluna o kela mau aina, Ika hiki ana

mai o ia mau Ja, e hooananao iho- oukou e ka lahui, ua ko na iini 0 ke .Alii Kalanianaole, a ua hookauia aiku kona inoa maluna o na kiekiena o kona aina hahau, no ke kumū ua hana oia i kekah; hana, i hiki ole i kona mau īnakūa Alii ke hana, i ko manawa e noho ana j maluna 0 ka noho kaiaunu 0 Hawaii ; noi. . j Ua hiki no hoi ia kakou eka lahui p: ike iho, aole Alii i hana mai i.!kekahi Ihana elike 1110 keia Alii, ka hope o na ! Alii kūmu ou e Hawaii. Ua l'ilp'o Kāmeihameha I i mea 'hoomanaoia e keia lahiii no kona na 'i āna i keia mau mokupuni, a hooliloia i hookahi. Ua lilo no hoi 0 Kamehameha 111 i mea nui i keia lahui, ke hoomanao ae, nana i haawi mai i na aina no na makaainana. | Aka, i ko kakou hoopilipu fina mai 1 ka laūa hana, me ka ke Aiii Kalanianaolē, e iko i'ho ana kakou, ua hāna mai laua i keia mau hana kaulana, māilūna mai [o ka noho alii, a 0 ke Alii Kalaniana* ole hoi, mai kona kulana mākaainana mai.

' Ka lia Ihanauna 0 keia mua aku 0 ka lahui llawaii e ike pono, a e kaupaona i na hana a na kanaka nui q Hawaii nei, a ke ole an e kōho hewa, 0 aku aha no kakou i ko Kalanianaoie kiiia aku e na hanauna e hiki māi ana, a na lakou e haawi aku iaia i kona ūku kupono, no kana mau haua oi kelakela : ao mamna 0 na alii, i noho maluna 0 ka nohoalii o Hawaii nei. Nak hanāūha 0 keia mua aku e hoomaopopo ko ko'i ; j ko'i 0 na liana i lawelaweia e keiā Alii. Na nā hānauua o !keia muā aku e hoomaikai mai i kē Alii Kalanianaole. O ke kino 0 keia Alii aloha lahui, ua kaawalo aku mai ia kakoiL'aku, aka, 0 kana niau hana, e ku inau mai ana he māu kiahoomanao e' hiki ole ai e lioopoinaiā, e kanaka Hāwaii e hiki mai ana- O ka Kamohameha Ii j haha ai, ua lilo i mea kaulana, nona iho' nei nae. O ikā Kamehamelia 111 'hoi i hana ai, ua hoopomaikai ho oia i kona 'lāhui, kekahi liāpa ūuk'u wale no naē. »No ke kumu, ua 'oi āku na aina i ioaa i na • ālii, ā ūa uuku loa ha aina i loaa 1 na'makaainana. O ka ke Alii Ktflaniānaole ihoi i haha ai, -ua haawiia mai ia oe e ke knnaka Hāwaii na aina, a ua kauohaia ke aupuni e ku kiai ma kou kua i hanaia na hana!!kokua ia Ua ike'no kaleou, aole i loaa na hoomaileāi kupopo iaia, aka, na na hanauna o keia mua akU, e haawi inai i kela māu hoomaikai, a ke ike 0 aku noi ko omkou meakakau i kēia niea.

He oialo hp, 'uā kāu aku kona anāu maka 0 ka loaa mai 0 na 'hoomaikai iaia i kona mau la' 0 ola aka, ua hala aku oia me ke kakaikahi loaona kanaka Ha%vaii, i ike i keia mau hana J maikāi ana, a no ia kumu, ua kaniuhn j ilio no 'koua naāu ho keia mau hana. X_ I kēia la, na nūi na hoomaikai. Ua ike ; aku kakou o ka poe no i ku-e mai i j kēiā a i hanaino mai, a i hoao t .© ihoino iaia, ua'komo pu māi nei e hoo* maikai, a e kokua pu. O na hana no ia a na kanaka 'kalaiaina lawa ol'e. O ko knnaka kalaiaina i e ike e, imua loa i na pomaikai o. kekahi kanawai, j oia ke kalaiaina e ola ai na kajiaka Hawaii- I keia mau la o ka hiki ana e iko iho i kekahi o keia niau pomaikai, ke ku mai nei ka poe ku-e a 'hoike mai e kokua ana ka lakou. Ea, e ka lāhui, ua ko kākou ike anā i aa ālnalu 'haloka. 0 keia mau la. Aole.o hiki e hoololiia ka manao o ke kanaka i ku-e māi me kona ikaika apau. E akahele loa kakou i na kanaka o ia ano. iMa ka aoao hoi 0 ke Alii Kalanianaole, ua hiki loa iaia aku i kela | mau 01010 kaukau a Kamehameha I i | kona manawa e hann ana i kona hanu lope" loa, a .e hoopili āe i.kelamaū olelo no keia Alii a kakou. Ua ot&lo ae 0 Kāme-hamēha 1, na'i walē no oukou i kuu pono, aoie e .pau. " O na olelo keia'e hiki e hoopiliia aku me kd Alii Kālanianaole! Uā iiūi oia i pono no kona lahūi, a ua 'liiki e ikeia ākū; āolo kēkahi hapa o kā lahui i : kakoo'l keia mau haiia a kē Alii, aka, ke ku noi kēia pono, a e na 1 wale>po' kēia lahui a āole e pau. Aole paha kekahi hapa 0 (fa lahui e ike mai ana i ka manāo 0 «keia man olelo, aka, e ike aku ana nā kanaka Hawāii o 'keia miua aku, 1 ,ka 0 koii mau olēlo.. A ke kū nel ko ookpu mdikakāu ā ōlelo aku ia oukoū, iE nā ūo oukou ē ka lahūi Hawaii, aole e pan hā pono a ke Alif kālaiiia9Mle.'i.>āAa v ai ''no '' J