Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 5, 3 February 1922 — "E Na'i Wale No Oukou i Kuu Pono Aole e Pau." [ARTICLE]

"E Na'i Wale No Oukou i Kuu Pono Aole e Pau."

I na hora hope loa o ke ola- ana o ILamehameha I, oial e "wili ana ka ma'i iaia, a c hiki ana no paha iaia fce ike, na kaioke mai kona make, a o hoi aiu ana kona uhane ino kona mau kupima, i hele aku mamua ona, ua hoopuka ae oia i kela mau ihuaolelo maiaua ae, Owai La o kakou e ola nei i "keia. ia, 9 hiki e ike i na manao ame na kuko iloko o ka n&au alii o kaia kanaka HaVaii, i pii ae a 'kau maluna o ka nohoalii, mamuli o iona ikaika ame kona wiwoole, i "kela mau hora hope o kona ola ana.f Aole kakou e kuhihew/i ko olelo ae, ua leha aku kona mau maka, a ike i kana imau hana mai ikona wa kamalii niai, ahiki i keia mau hora hope. He oiaio no ua uuku keia anau hora, aka, ua hiki iaia ke hoomaopopo i kana mau 'hana iloko o na la o kona ola ana. Ia kakou e Imli aku ai a nana io i kana mau hana, ua maalahi loa ko kakou ike ana, tia nui i'o kana mau hana e hoike mni ana i kona ikaika-me kona wiwoole. Aka, ma ka aoae o na hana e kmi ana i ka pono o kona lahui, ua aui a ]eh\xlehu na hana i hanaia eia. t;a make aku kona makuakane i kona mau la ie 10 a 12 piaha makahiki. C?a make oia i ke alo o ALapainui. O Kalaniopuu ame Keoiia ka makuakane 0 -Kainehameha bo mau hoahanau, ua like no hoi ko laua noho ana me ho la he mua ahe anuli. Ua manao v. a\o ia 1 make o Kooua ia Alapaiuui, a no ia bumu na kii aku o Kalaniopuu e kaili mai ia Kamehameha i ka manawa i make aku ai o Keeua. Mai kela la inai a Kalaniopuu i kaili ai ia Kamehameha mai ke alo mai o Alapainui, ua komo aku o Kamehameha malalo o ka malu o keia makuafkane, a ua lilo nan'a e a'o, a e imi i na mea e liio ai oia i alii nui no ka aina. E iko mai oukou, ua lilo o Kamehaaneha i hoakuka a i aliikoa malalo o Kalaniopuu, i na la o kona nohoalii ana ae. Hoko o na kaoa a Kalaniopuu o Kamehameha koihi hoa, a ua piha ko Kamehamelia makahiki i ke 48 a 50 no paha i ka maāawa i make ai o Kalaniopuu. TJa pili aku ke aloha o Kalahiopuu la Kamehameha, no ka mea ua piliia o laua aa la, o ke kaua aone na la o ia maluhia. Ua a'o aku o Kaianiopiiu i kona ike kaua apau i keia keiki a kona hoahanau, a ua a'o pu. aku i ka noho aupuni ana. Aole keiki e noho ana i ke alo o na, alii o ia mau la o fl waii nei, e nele i ka manao ana o na a'o e loaa ana iaia, he mau a'o pili kaiaiaina. Ua hele mai na kanaka imua o ke 010 o iia alii o ia au, ma ke ano he nmu hoa kuka, a he mau kokua ma na oihana kau. Aole alii kiekie i nele i ka ike i na hana like ole. E ike oe i ka mihiai, ka lawai'a, ka malaena kana3ca, ka ike ana i na kanaka aloha ia oe, ke kiio ana i ke ano o na alii e noho mai ana ma kou mau palena aina, a o ka oi aku paha o ka ike i ka hoolakaiaka kanaka. O keia mau i!ke ua loaa ia Kamehameha, a i kona pii ana ae <ma ka nohoalii o Hawaii, ua pii ae oia me ka nohoalii o Hawaii, ua pii ae oia ane ka lawa pono i keia mau ike, a mamuli o keia naauao i loaa iaia, pola oia i pii loa ae ai a lilo i Alii maluna o na paemoku o Hawaii nei. Nolaila i kela mau hora hope o kona otā ana, ua leha aku kona man maka ihope, a ua hoomanao ae i na la o k*ona hooikaika ana me kona makūaa3ii, a pela pu no hoi na la o kona uoho alii ana, Ua kaupaona oia iloko o ia mau hora i kana imau hana, a ua ike oia, ua oi ae ke ko'iko'i o na hana pono i hanaia eia mamua o na mea e ae. Pela oia i 'hoopuka mai ai i mau huaolelo poina ole, "E na'i wale no oukou i kuu pono aole e pau." £ ninau iho ana paha kakou, hoaha bina mau hana pono i hana'ai? Aole • hiki ia kakou e pane i keia ninau, lia »oie kakou e komo aku ana e nana no kakou iho, i na hana a Kaniehameba I.

0 ke kaua .paha ka hana oi aku o ka hoopilikia i na makaainana o ia mau Isl Aole e hiki ia oe e liooiaio iho nau kau mau mea i luhi a.i. I ka mana-wa 0 ke kaua, ua hao -wale ia kau mau | mea apau. I ka lilo ana o Kameha- . moha ka Moi, maluna o keia mau pae- 1 moku, ua hoopauia ia mea he kaua, a ; ua ike iho ke kanaka mak'aainana i : kona ohi i na loaa a kona imau lima i lawelawe ai. la mau ia, aole i maluhia ke kanaika i kona hele ana ma na alaloa o na mokupuni o keia mau paemoku. E noho mai ana nn povra ma iia wahi ulunahele o lia alaloa; e noho ana ma na kipapapali; e pee anā ma na kuono poeleele, a ina nā wahi leianika ole. Ua iike o Kamehameha i keia pilikia, a i kona IHo aha i alii no kekahi hapa o Hawaii, ua hoopuka ae oia 1 keia kanawai nani luaole a kakou o keia la e ike iho ai i k& ko'iko'i, "Maanalahoa kanawai." .Ua hiki ika e]e« makule ame ka luahinē, ike keiki liilii, ame ka poe apau, ke hele nia na aialoa me ka H'oopilikia ole ia; ua hiki ia l&kou >ke moe ma ua man wahi maluhia ole, i na la i hala aku. 1 keia mau la o ka maliiiia, e kiaiia ana kou mau aoao apau e na kanaka i ukuia no ia hanā, aolo kakou e tke ana i ka "waiwai o keia kiinawai a. Kamehaanehia. I keia la, ua lilo 'lea m'ea hana hewa i mea hoōpa'iiā e ke kana■wāi, a mannili o ike ko , iko f i'o keia hoopa'i, pela ke kanaka-inakemake hana he>-vra i maka'u ai, a hiki ole e'hana i na hana hoopilikia 'walo dku i kona hoa kanaka. Ia mau la, owai ka mēa nana e kuli aku a e hoopa'i i ke kaaaka iana hewa? Aolo hookahi. O kou helo me kou makaukau 1 na manawā āpaU, o ia ■waie nō kou pa3ek«cria, o ia hoi me ha hoa lehuleku e ke!& pu ai, a e hoī» i ka manawu ma'āmaamā. Uā hōololiia keia kulana kupilikii, i ka manawa a keia kanawai a Khmehahieha i haawi mai ai. Ua pāu kela maka'u iwne kelā weliweli i ka poe powa. Ua maluhia kou •hele ānā. • Mamuli o kā noho nole dna o na makaaināua i ka ainā, pela i loaa'ai he manao hoopii wale i keia lahui. O ka nele ainā pāh, ka nele ol āku." t*a hiki oe e nele i na meaai, a © Kiki ona no ē loaa ia oe, niāmuli o kā huli aua aku ia mea, aka,'O ka ne!o ainā, aole nele elike me keia. 0 kou : ikalka e hana āna inālunā o ko hā'i āinā, lie mea ia e a'o mai anā i ke kanaka e hoomoloa. -

I ike au ia JfCamehāmeha amo na hānauna mamua akh ōna, he au : noho j pilikiāf o na anakaainan. Māmuli o ka ikeia he mea ka paa" 'āna i nā āiiiā, pelā hā alii i leomīoi- niāu aku ! āi ē kaua, i ka hialee ana o ka Moi. j Ua ulu infii ia inamuli 'o ka haāwi ana 0 nā Aliiaimoku i ka aina i konā mau | 4 I alii, a ma ia haawi ana, ua lawe wale I ia mai l.a aina mai na alii e "paa ana,! ā i loaa mai h'oi i ko' aliiāianoku i make i aku. 2s T o keia'Kumu ua hui īia kaua, a o ka poe .ihoopilikin loa itt o na , makaāananā. . | I ke-au ia s Kanic*ham<-ha, ha paa niau , ia na āina e koha rman hooilina, a ma | ia pāa ia ana pela, ua maluhia aole ' kaua. I ke aii mai fioi iā' Kamehameha m, ua hauwiia mai ka ainā i hā'kaliaka Hawaii, a iia lilo* i waiwai hoō- , ilina, o kela anie !kēia kānaka e pa.i j ana i kona" aiha 'nie ke ano Weana. Ua nui loa nae ka mee i hr.a . i!a i ; alii, a ua' uūku' īōa nc> hoi I;a raeai-'-i loaa i ha makanihāha. t*a wa ; I:o u-ei kela mau mea m'e kekahi uiau manao- ! lana i na knaka, >.e kumu, iia h >! mau dala kan, t» Hi/.i'ana »a oe 'e* '* aa': 1 aina. nou, a i "k.i h . a 'ana 'o "r mer. ; ia oe, uā li'.o lōa, 'a'o]»» e lr.k> ē kifia mai e ka : !i aku n.ai ia aku. G keia haawi unku in ena rai* o iia a'na 5 ;n makaainana, ke la;mu i i lu eiui ni ka māhāo iiōko o k>italii mnu' k'anaha Eta-' "waii, e liii a e hoi r!<vi i l:a ahaolrfi| 0 'Amenka, e mai kekali! u.a-i i aina e koe U Ti - no'nn k3ual:a Hawaii, | a ino lakou r, āle no. | Ma keia manno kii airta, ua >.omo l ikaika aku ko a' ūa lilo i .mea kakooia imai e ka Elele <Alii Kuhio. A māinuli ō na hoaloha' i loaa 1 ke A3ii ma ka AEaōlelo Laiui, i hlo ai keia mēa i a~ka lahui i keia la. Ua lotfā keia ihāu mea i ke Alii Kuhio. A i ko kakou hvfli!

ana aku a nana i keia hana, ua hiki ia kakou ke ike iho, o ia kekahi hana oi kelakela aku i hanaia no keia lahui kanaka, ' lua ua !hiki ia Kamehameha i I ke oielo mai i kona mau hova o ke ola . hope loa ana, "JZ. na'i wale 110 oUikou i kuu pono aole e pau," ua hiki ! no ia Kuhio ke olelo i keia anau olelo. jNo ke kumu ua imi aiku oia i keia pono nou e ke kanaka Hawaii mai kona kulana makaāinallh aku . Ke ku nei keia olelo kaulana i hoopukaia e kekahi o na Moi pu e ke ka--1 naka Hawaii,. Ke iku mai taae na 'hana a ke Alii Kuliio a hoike mai me ke hoopuka leo oie, aka, me ka oiaio nae, ua lik) kana mau hana no ka pono 0 kona lahui, i kiahoomanao nona, ā : ina aoie ka hanauna o keia la i ike j i keia mea, & hoea oiai ana he hanauna [ hou, a na ia hanauha e hoomaikai ; māi iaia. j He oiaio aole ka lāhui i' lilo i me« ! lokahi maluna o keia hana i hanaia e ke AJii Kuhio, aka, i keia la ko ku mai nei kekahi poe i ku-e, a ke ioola mai nei i ka pomaikai o ka lahui, mamuli ! o keia mau hana. Iloko o keia mau 1 makahiki e nee mai nei, a iloko o inni-kuma'maiima makaliiki mai keia la aku, o huli mai* ana ka hanauna o ia mau la e hoomaikai mai i ka mea nana i hana 'keia hana nani, a manao aloha lahui. • Eia ke paaia mai nei e na mahiko kekahi mau tausani eka aina, i kanuia i ke ko. Ina aole keia kanawai hoopulapula i hanaia, ina la i keia la, u.a pau kela mau aina iloko o ka lima o kekahi poe okoa akn, aole hoi iloko oka liana oke aupuni. Oka paāia ana 0 keia mau aina iloko o ka lima o k» i poe kanu ko, o ka mau ana no ia o keia j mau aina'iloko o ka lima o ke aupuni, ' | a i ka paaia ana o keia mau aiaa e ke 'aupuni, o ka paa ana no ia o ua mau aina la nou e Hawaii. O ka hoomanawanui ka hana kupono ma ka aoao o ka lahui i keia mau la, a e huli a e hoomakaukau no ka lawe ana mai i kekahi o keia mau aina, nou ame kou ohana. I ke au o Kamehameha 111, ua hiki ia oe ke hoolilo i j kou aina, a mamuli o ia haawiia ana j mai o ia kuleana, pela i pau ai na ainā 1 ke kuaiia, a nele ka lahui i keia la. | Ma Nukilani, ua papāia na Maori, kou i'o e ke kanaka Hawaii, aole e knai i iko lakou mau aina, a mamuli o kela i hanaia, ke wailio la no kela mau aina no na Maori, a o ia no thoi ke kumu i Hlo ai kela lahui lahui waiwai i keia la. O ia mau haawina i loaa i ka laliui o ia keia i haawiia mai ia ia oe e ka Hawaii. EHke me ka loihi o ka paa ānā ā ke aupuhi i keia anau aina, pela no *ka loihi o 'ka hiki ana e nialāmaia ūa mau ainā la nou e ke , kanaka 'Hawaii. j Ma ko ke Alii Kukio aoao, ke ku | mai nei oia malūna o ke kahua a Ka* ' mehāmeha I i ku ai, a o ko laua moto, ! hoōkalii, keiā a kakou e ike a'ku nei, e kau ae la malunā o keia mau manaō. i - —- _ l.a komo mai kekahi mau ninau, pej hea la e ola ai ke kanaka e hoi ana !ma keia anau aina, ina ua pau ae la ; keia mau dala he $3000 no na holoholo- j 'na, ka hale ame kek;ahi mau meā e ae? | O ka pane ma keia mau ninan, o ia; |U0 keia: Ua hiki no i (kela ame kela j kanaka e imakemake ana e hoi ma keia "!na, e wniho mai i ka lakou nrau j hooiilo no h.i ! n»ea i makemakeia. Oj hoi keia: E ike ia ka .iuina | uiala ō kou hale, kou mau holoholona, j •ke'i mau pa, ame na mea hana. A ina ! e i,r;avao~ an3 ke kanaka, e hookoe ana ! oia i kf';ahi niaa da!a na ka ai no na f hok»ho:ona ame*<»e pu iho no. Aole ke ' Kojc.isina e hooie njmi ana i keia. Aka, j o lta Moa > hooleia ana e ke Komi-1 o in hMna 'ole i h.ile, a i; 'man h<Vltiri'olnna paiia, a. na manao oe j •ō keia mau dala, i"m?a ai nau. Aole e | ihlki ana peln. ao ke Jtumu, i kou m'o- j . lo%va ana aole ou'hana, ua p«u'ae la ' |kf-ih maii'dala ia oe i ka'aiia, a" o 'ke! Komisina na ne*e, a ua poho ma keial mau hana. ,Aka," ina ua im'akemake i'o ! ke kanaka e hoi e hana, a e ihoike āku j ana i ke Komiaina e hookoe iwale ana i no oe i kekahi' mau da!a uuku no kaj bia3aiha aim ia oe, amo kau mau hōloholona o kekahi mau mahina h'elu wale jno, 4 loaa ana kou mau kokua ana.