Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 6, 10 February 1922 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana. He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana.

He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa

(Ilnomaoia anai leela pule mai.) ' Olel'.i okoa aku noi i «a ikanaka au o k»; lii. e l>oi mli, ame ia nvau-ba ia 0 noho a-ku la," pa'ipa'i iho la o Ahiki i ke ku:t o Paku'i, a hoopuku ;bo la i ka olelo ut • X-K mai no ia oe ika uiea ;vaiw.ni. «kiloa iho la au ka maukauka; ?r:ū ia oe, hiki ia'u ke haiiai aku 1 <a v :ilia o na .kanaka o ke ali'i e noli.. mni nei Lmua o 'ko "kauu alo; auoai ; :ih.a n.l anuu oe 5 Auwai-a-wao ; ka i|>o l:r»r.m;ihie o ke 'iahaiwai o Kahouia, in;i 7; j;ai)a ko kaua nele i keia la, alaila i.a pono ia ne-le ana ou, a mai aliewa aku ia ka'i, a ina no nm kekahi Mi.» e ae, ke ku'ia, aia no ia Ji(r\va ma 1 ~ia o kaua, aole maluna o lia'i «*iku, ■ o ka mea i loaa hanai aku i na oliai.'i ko'iki a kaua." Oiai na niea apau e lohe nei i na • '•vlo a ko lakou konohiki ai aina, ua iilu ia mau olelo i mea lioopa aku i • aloiia e oni i ko lakou' houpa, a e kauo aku i ko lakou manao e pili akn riif ia, a ua ikeia ka nui o kana mau liana maikai, i 'kona niau lioaaina apau, a mo he mea la, aole lakou he poe okoa, aīka, he ohana keko ponoi no keia konohiki, a ka lokomaikai nui «-ale, a mamuli phlia o ia oi kela o ka maikai o na hana a keia kanaka, pela paha i 'kapa a"ku ai na kanaika hoaaina 0 Kailua ame Waimanalo i kekahi walii oioi o kela kualapa pali e waha iho la ma ke kua o Kailua auie Waimanalo o Ahaki, a ua 'paa ia inoa ahiki loa mai ia kaua e ka anea heiuhelu i kēia la, a o ia ka Kalua olioli i haku ai i kana mele me ka noeau, e liollee ana na huaolelo o ia mele i ka mauao Itapai ae iluna i keia inoa Ahiiki, anie ikana mau mea i hana ai, a 'pknei na lalani o ua melo nei: ' Kiekie iluua ke ku a AĪiiki, Halo ana ke aka ilalo o Kiauainui, Nana ae oe oki ke alo o ka >poli ilaila, Jlr» maikai okoa no mailuua alaīo e. Ilaila no maua me ka Halanai, E wehe aku ana i ka pc»li o kn u*.ki, Uwi pu ane 'ka neTri o Meikulana, Me ka i 'a howpaili kanaka i ka e liaila^ A lie waiwai no ko ka hale o kuu .'loha, •Nou no ka hewa i ke kiipa ole aua i'iai. 0 e a-nei-o. 01010 hou mai la o Ahiki i kona hoaain.i: "[E, nele ae la kaua ika i'a, ><noai ua moa na vahi. ouo puaac>, he liuai aku, a ai tvku ikn'kou, oiai 'he loa Va lioina o ke ala," Kena ae la o Paku'i i koua iilau hoa: •'K Xuhi ame . iNiUiole, hole aku «ie kekahi mau kanaka e huai mai i. ka iiuu, a. o oukou no hoi e na wahi'ne haHi mai i ke pakankau, a hoonolio mai Ika ai,' ? a oiai ho nui na lima, he manawa ole ia ua imaikaukau, pau na puaa i ka okioki aloiko o na pa, koe ka lae pno na ke kalua puaa, hookahi no ia «i ana 'pau keia mlau puaa elima, he hoiko ana mai no ia i ka nui o na kanakn o keia mau «wahi' ia manawa. A pau ka lakou ai ana, olelo hou mai la o Ahiki: '' Auhea oukou e na kan -ka o 'ko 'lii, na nele oukou i kahi hoina, o oiekou aku la no ka iloko o ka loko, a ike ipu i ka nele, aohe mea loaa i ka nele k? lalku ae, nolaila, ke hookuu aku_nci &u ia ou'kou e hoi, me ka waKnia no nae o kuu naau, aia hoi a ike au i ka "pono kahea aku au ia ou kou e hele mai i ka la pupu ■weuweu o ke 'lii, i alii no ia i ike kanaka. mai o'humu hoi i ka nel'e o aa lima i kahi ipuolo o ka lioiiia o ke ala." olowalu mai la ika leo o na mea apau: " Ileaha hoi !ta mea e ohumu ;»i. oiai ua ai a ono ka pUu i kau loaa, īo oe ae nei ai alii ia ka moAhona o Kailua nei, aole pela mai mua mai, i na Konohiki ai aina a Makou, i noho ai i kria aiua, ia oe iale ae nei no ke k'ohu ol t . paha ia ohumu iho, oiai ua ku kaula 'i a kekahi poe iloko o keia mau la, nolaila. e ke 'lu, mai kamnaha <ka manao, ahiki i ka la o ka hana, kahea ae." Ua pouo ia «niau olelo i ka. manao o ke Konohiki, nolaila hoi aku la na lioaaina me ka "wa. ana i !kc alanui no ke Konohiki puwwai makee kanaka ame '.<o lakou pomaikai, i ka hoonoha ana mai o.ke alii i kana punaihele, i ha*ku aiaa no Kailua anie Waimanalo. , T (lea hoi ana aku la o na kanaka, a koe iho la o A.'hiki ame tPaSku'i, uinau aku la o AĪiik.l ia lSaku 'i: '' E«, e Kane, pehea hoi keia epa o ka i 'a t> ka loko o 'kaua?" - . 1 mai la o Paiku'i: "Pehoa hoi, he i 'a anei keia u makou iiiā nei.-k o kana mai, ua like me kā paikalia il»na o ika ili o ka wai, .pela okoa iho la no ka loku ma o a miaanei, apuni ka loko. Ke hoolili .mai ua kōhu opēlu i >a oka u'la poepoo, o keiko'a o Heeia a kaua o nana aku ai, pela okoa iho la no ika ula o ke k'umu i'a ke pii mai, e niniu poe<poe ai iloko nei o ka loko, a makemake no hoi ka -makā i ka iiko aku; a no ta ike hoi o na mea n-olaila aohe manao e nele -ana.

! 'Mla ma'luni i au nn nie kti upe;:na a kuti,, ])». 'i uun np 'hoi ka poe anoku lhmi. a kau na au'kuku iuka, iKe aku | nei no makou'i ka. hoolili o ka i'a ilo ko'o ku uipena, o Jkft mea apiki, ia bu- ; ki ana mai nei i ka npen.i, aohe hei ; nku o ka i'a, ka hele ia a kokoke i | kula nei, o ka poe maliope o *ka upena, kahea mai-nei, aolie. i'a, o. ia nele ia aj pae i UuUi, no ia nele, a no ika ikemaka hoi i ka i'a hvaoiva, au aku nei me.na kanaka o kaua iwae-na e apoapo l ai,. o i noke a ma'uha ka wawao i ka aai, hoopau -okoa, hoi mai nei m« ka ncV, a ike i'ho la no hoi kaua lal" ] rnai la o Ahiki, " anoai pah,a, aohe ou hoomanao aku ;i ka. mea nona ka 10-'ko, o oo no-'paha kau i. manao." "Ka." walii a Paku'i, !' iawai »3cu auanei hoi au e mana'o ai, ia oe ivrale | no, i ke Konohiki.'' i 1 mai la o Ahiki, "ua ike no hoi oe e ko aikaue, aohe a'u map liinai i 'a. i ( ii'oohikihiki mai ai a lu i ka loko nei, nolako no o ka wai ka i'a, nolalla o ika .poe o ka «*ai, o ia kau e nana aku, a loaa mai ia laikou alaila loaa ka kaua. "Jle lohe ko'u i 'ka olelo a kahi poe, ina ka e ho'e.pa mai 3£eia mea o kn loko, alaila ua huhu ka poe no laikou ! ka loko, a o ka nele ka mea e loaa ana ia hakn aina, a ke manao nei au, ua oe, a no ia howā ou, 'huhu o Hau* wahine, ke alii nona keia mau lo3<o, a ipela kaua i nele ai i keia la. "O oe no ka mea i niaopopo i na' mea apau, no.laila, e hoomaemae oe. a e tiku hoi i ke Akua, nolaila o oe anie ou 'hoa lawai 'a o oukou apau, ke hui. Uoko o keiii, a o oe no 'ka waha mana j mai ia'u aku, nau ia e hoomaopO(po a, hana koke i kei'a ahiahi no, mai kau : | -ka v i oo a: ka la apopo.'' j Pane mai la o Paku'i: "Ua pono ] ia, a e 'hana i'o aku makou, anoai no-j JflUa i'o paha ke k\mnu o kei* nele, | iel.(? no hoi a nolaila, he keu 'keia | ka wahine apilki nui wale, ai no hoi au kaliea no .hoi inia. anoai palia-, no ka j lualii'no loa, olmili na rpepeiao.",\ Puka aku la o Paku'i iwaho, kahea j aku la: j 1 ' E N'uhi e, -kaliea aku oe ia Nihiole, j e kele niai olua ianei, a lohe aku. i ka j okio.'.' ' Ka'hea aku la o NuJii: 4< E iNihioie,j ko kaheīiia mai la ikaua ō Paku'i oj 3iole'aiku ilailn, elike no hoi nie k'e an.')j o keia ikanaka, ka' ho(Vpolmla, pela.' no j oia i hoopuka ae ai i ka olelo. j iho la la ia alaala ana e. | kahea niai nei? " j |. Pane. mai la ka -vv«une: " Aia ka j I a .kahea mai ko olua hoa*, anoai, he i ;bielo jioi ia ko Khno?iiki:,puuwui oluoln o «k«kōu, ia oe keia, pau e no ka alaala i uka n.el." • ' i j T3n jieaa. W,fcjute heie aku la a 1 • lii\i me .;Nilimle, laua nei 1 ll;l ' 3»ale x> Paku'i. m;a e noho ana, lilo mai i la ke kaliea ia Ahiki, me ka maliama'ha ' aua anai: " Afai,, maloko mai," a koI m6 laūi nei" iloko, pane mai la o Pa- : ku 'i: • " - ! | 41 1 kaliea 'aku noi au ia .olua . e pii <

ke'kahi o olua i laau no ka makaha o ka. loko, i wuimoe ka aho, a i k-u ma3ui?t ke ike'a, a o kekahi hoi o olua e hele aku i niu 1010 i elna niu me ona luau mai, a loaa hoi koke mai olnn, •; mai ulolohi wale aku, aia ka pono o ke kau o Kamaleamaka i <ka wa iluna k.i la." I ka pau ana o na olelo a Paku 'i, o ■ko laua la kaha aku Ja no ia hele, o keikahi i >ke kuahiwi, a o kekalii no sioi i ka manowai ,a loaa ua anea apau, ku ana. imua o ke alo o Paku'i. IĀ laua i hoi mai ai, ua hoi ke Konohiki, a o Paku 'i no ia e n'oho nei, ■nolnila, makaukau. tokou nei, na nie-n apau a laUa i kii ai, a ku i ka makaha, wawahi ka makaha mua, kukulu hou 'ka makaha a paa, alaila noho iho la o Paku'i ma ke <poo o ka niakaha, mo ka i namunamu o : ka waha, aole na'e hei lohe a'ku o laua nei i na olelo, a pau j kana namaiiiamu ana, ku-ae- la iluna me ke kioe aha iho o ka lima i ka wa.i 0 ka loko, a pi ae la iluiia, olelo mai la o Paiku'i' ia laua: " Hoi aku kakou i ka. hale, o keia luau .apau, pulehu olua a mo'a, aia hoi h poeleole, na'u i'a'e ha.na aiku." Hoi aiku la lakou ahiki i ika hale, ho oko aku la o Niiki ame elike sne ka olelo a 'Paku'i, a mo 'a ka luAu, ho'iho'i aku la a haowi ia ] Paiku'i, a huli 'mai la laba hoi no ko laya. liale. . | Olelo aku la o -N'ihiole ia Nuhi: '' I maopopo no ka hoi ka huaolelo i ka nui ao o ka leo o 'ka nauiunamu o ka pwaha ka mea ikeia aleu, aohe loheia o ! ka leo, 'pehea īa o lohe mai ai ke akua, poia e pule ai." j l ' 'Heaha kau kamailio, i- ka p-nle a ka haku aina o •kaua., o i hoi o kaua na | mea nana ka i'a o ka ioko, i hiki ai | ia kaua 'ke hoohalahala iho, a no ko ikaua lohe ole i na olelo o kana pulo, pela kaua o hoonele ai i ka loko i ka 1 'a, lie pepeiao lohe ko ke akua, a ua , I loho mai la no oia i na olelo apau a; i Paku r i, ua jvu> 'a aiku I& hoi ka luau, a o ko ke akua ai kahiu ia o keia mea o t 'ka luau, a o ka maunu pakali hoi a ika poe po'i uhane, o ia lea hana a e hana aku āi i keia po, a na ka. la i i kakahiaka hoike mai ua puua ka waha i kia ai i ka luau o Kaliimahu'i, o ua poe la, a hoo'kahi no « lakou uku, o ia ka hooku'u mai i ka i'a o ka loko." īa lau'a' e hoi kamailio nei, ahiki i [ ko 'Xuhi halo," olelo hou ak'u la o Nihiole: "O oe hoi ika lmle kokoke aku o ka.ua i ika-hi o ka hoa aina o knuā, nolaila ea, moe no oe hoololie i ke kahtA mai i keia ahiahi, ahoai pah'a, he hana hoū aku no koe. a ua wa!hi 'haku* loko i 'a ole hei o kaua, nau'hoi ia e hoolohe aku. " | .• Huli. akū Ja o Nihiole hoi np kona | halcv e noho mai. ana iio ka wahine, i maī Ia ka wahine; "Po no'hoi 'ka la o ka heie and, hōaha keia hana nui a Pakoi'i i kahea niai uei ia.olua!" j "O na hauā no' h6T paha a na 'lii, o ia ka maua i liana aku la a makaukou, hoi mai la; " |

"Aluila o hele liou ana no oukou e (kuu-loko i keia ]>o?" 4, A01e," wahi a ke kano. MHeaha ka hoi ia inoa a olua i liana 'aku nei a maikaukau. I'' "I keaha la kau ninau ;" wahi a l<e ika nfe. maopopo hoi paha ka han'a o ka po alia oka la!" '' Ae,'' wahi ake kaue, 4< eia ka ma* -ua hana i hana nei, i hoomakauka.u mai uei maua i papaaina na ke aik.iia, a īiiakaukau aku nei i ke'ia -pr>, e hiki niai ai 'ke a.kua I o kakou nei, a o -ia ka- maiia hana la, i po ai keia la." '' TJ, hhna nui i'o no'. " ''Ae, " wahi a ke kane, "maumli o •ka nele o ka loko i ka i'a, nolaila, īmi mākou i ka. mea e ola ai ka loko." "Alaila, ua kalna puaa hou mai nei iou'kou?" j "Aoh," wahi ake kane. i "A heaha ka ka i'a e puku ni ka ai . a ke akua, e .pan ai !ka anulemule o ka Waha o' ke kahu akuat" "Ka, he luo-U ka i'a." •'Ahe,' wahi a tka wahine, "he luaiu: ka i 'a, ikapo e ai ai, lio po'i uhane ka 'hana, aole e ola ka loko!" (Aole 'i pau.)