Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 7, 17 February 1922 — Ka Haawina o ka Wiwoole [ARTICLE]

Ka Haawina o ka Wiwoole

Aol© paha kanaka wiwoole i lilo ole i mea hoonanUa e na kanaka o ka | iionua nei, me ka nana ole i kona | lahui, ame kona ano ma keia ao. O j keia haawina i loaa i ko kanaka, aole. no i na kanaka apau, no ke kumu he iaeia hiii ole i ka poe apau ke loaa la mea. 1 Aole mooielo o kela ame keia lakui |tanaka, i nele ka loaa ana he mau wiwoole. Ua ikeia iloko o na lakui apau. Ua piha na moolelo .0 k.ela ame .keia lahui i na kanaka 9 ia ano. Ike au o Napiliona'e noho poo ana maluna o Palani, ua hoike mai ka poe kakau moolelo o ia mau la, i ka wiwoole o kekahi o kona man Kenerala, o ia hoi o Ne. Pela mai no l ke au o iNelekona. Ua piha na buke moolelo o Beritania i na kaao PO ka wiwoole o keia kanaka. Maloko o na buke moolelo o Amenka, ua hoikeia mai ka wiwoole o Wakinekona, ame na Kenerala malalo pna. A pela aku ana no kela amo fteia lahui. He haawina keia i lilo i mea nia* kahehi nui ia e na kanaka Hawaii i ha ru koliuliu loa o keia lahui. Ua hoikeia kakou na kanaka o koia hanauna o Ike iho, i na hooia ana he lahui makauole keia o ka lahui Hawaii. O ,ka noho ana, ka imi ana'i na mea e 6la nna i na ino i ka hele ana mai o ko'kakou mau kupuna i keia mau pae'hioku; a he lehulehu na mea e hiki ana 'ia kakou ke hoomaopopo iho i keia la, { keia haawina i loaa pu i ko !kakou mau ljupu3# ) ~ahiki mai ia kakou o keia la. "Ma ka noho ana o keia mau paemoku, ua hiii ia kakou ke ike iho, jao!e 4 hiki e ola, a e hoopalahālaha aku koia lahul, ina he lahui i nele i keia haawina. Aole e hiki e ola ko kakou mau kupuna, a e hel© mai ma keia mau kai kupikipikio mai na aina i haaleleia aku e lakou, ina he poe i 'nele i ka ikaika o ko kino ame ka haawina o ka wiwoole.

He oiaio 110 nole i lilo i mea kuileahiia o lia manao ka hoomaopopo nna i 3tahi i hele moi ai ko kakou mau !kupuna. X© olelo mai nei kekahi mau kanaka haku moolelo, nmi na kapakai roai o Aaia lakou i hele mni ai. Ke olelo mai nei hoi kekahi poe, mai na kapakai mai o Amerika ka lakou hele attft niai. A ke olelo niai nei kekalii poe, aia he mau aina ma ka Akau aku nei, i ike ole ia paha i keia la, ko lakou wahi i hele mai ai. *He mea hiki nae ia kakou ke hoomaopopo iho na ike no ko kakou mau kupuna i keia mau aina apau e kamailioia nei i keia mau la. O na aina o Aaia, ua ikeia e leo kakou mau holowaa, a ua >apa aku lakou ia wahi o Kahikimoe. 0 ka uina hoi i ikeia i keia la o Amer<kn Akau ame Hema, ua ikeia no e ko kakou mau kupuna, a ua kapa aku lnkou o Aka, ia kakou o niina ae ai, e hiki ana no ia kakou -ke hoomnopopo iho. ina ua kamaaina ko mau kupuna i keia 'inau aina, r!ai)fl, ua holoia no e lakou, a i koi.n na. moku nunui, e hiki «na ia kaV.ou ke hooia iho, ua wiwoole io no lto kakou mau kupuna o ka au ana mai 1 keia tnau kai loa nialuna o ko lakou niau auwaa. Ke hoike mai noi na moolelo o Anierika ame Sepania, i ka makahiki 1500 1 komo mua ai na moAi o Sepania iloko o ka Pakipika, a o ia noika m(V kahiki o ka holo ana o na moku i Manila, a ikeia ai hoi o Aaia Hikina. tna tj keia ka oiaio, olaila, aolo »0 •kala loa aku ka īke ana o ,ko kakou mau kupuna i keia aina, a i !keia mau ikai loa. Ina kakou ē ae mdi Asia mai ko kakou niau kupuna i hele moi ai, alaila, ua hiki no ia kakon ike iho, ua loa maoli keia wahi a hele ana mai. Bia na moku nunui ko holo m!ii noi i kei& mau kai iloko o ua la he 21, 4 d lieia maa moku he mau aina lana no i ka moana. Aole piilu i ke maka'u ana i ka ino; aole no hoi e hiki o nele i ka wai amo ka ai. A ,i ko kakou mau kupuna hoi, maluna o na aawaa liilii ka holo ana.mai; aolo 0 ke po 'iia o kai 7 aole no* hoi e ik* nahaha o na wahi ipu pohue 4unē ka pulu pu o na wahi o i ke Kolaila, ina mailaila mai ka hele* ana o ko kakou mau kupuna, ua hoiko«

mai keia loa, ame kai' i ko lakou ikuika ame ko lakou -wiwoole. A ina hoi kakou e lawe ao i ka moolelo va leekahi poe e hooia mai nei, mai na kapakai o Amerika ko kakou mau kupuna i hele mai ai, aole no e hiki ia kakou ke hoole i ka ikaiktC ka wiwooie o kela niau kae 'ae 'a au kai. O na kanaka o knkou i ike 1 keia niau kai mai Hawaii aku nei ahiki i Kaleponi, c liiki ana ia lakou e hooia mai i ka loilii, anie ka ino o Hekahi manawa. A ina ua pilikia kekahi o keia mau moku nunui i ka ino o keia mali kai, pehea hoi na auwaa liilii i ko lakou manawa e au ana i keia kai hookalii no? Nolaila, aole e nele ana ka hooia anao na kanaka e ake ana e loaa !ka oiaio, lie kai loihi, a lie mau kai inoino keia,mo ka oiaio* maoli Aka, o ka mea apiki ua heleia e ko kakou mau kupu : na. TJa aloia e lakou keia mau ino nui. Alaila, ua hiki laleou e komo pu a*ku iloko o ka moolelo o na kanaka wiwoole o ke ao nei, E ike pu niai nae kakou i ka oiaio o keia. O ka wiwoole ma ke kah.ua kaua, am© ka wiwoolo maluna o kā moana kai ino, ua like 010 keia mau wiwoole. A o nana ao leakou i keia man kulana elua: Maluna o 'ke kah.ua kaua, aia oe i kahi poo; ua hapaiia mai kou naau o iko i kou hee ana ame kou make ana, e make pu ana kou mau hoa a e lilo ana kou aina i na enemi. l.Nolaila, e liooikaika ana ke kanaka koa, e loaa iaia ka lanakila, i -mau ai <kona ohana, a i niau ai kona noho aupuni ana. Pela pu riō hoi ka noonoo o ke kanaka e ku ana imua o kona mail! enemi, oiai kona mau wawae e hi'ki 1 ana e holo, no ka mea, ua hiki ia oe ke ike iho i kou pilikia, a i kou manaō ana aole oe e lanakila ana, ua hiki ia oe ke ku ao a holo liou iho. Ho liana! maamau keia i ka hoohanaia e na ka-j naka koa. A ku iho ai keia olelo, "Ao ke koa ao ka holo." I loaa keia mau olēlo no ka hiki ana i ke kanaka "ke holo i kona ike ana aolo he manaolana no kona pakole ma ko kaua aua. A pehea hoi kou kulana ma ka moana kai hohonu? TJa okoa loa. Ka

mua, i ka mnnaWa o ka ino e pahola ana, nole e liiki ia oo ke ike oku iamua. O ua auwoo. oole i kakiaia a paa, aka, ua hauhoaia i ke kaitla, a i ka pulu ana 'o keia mau kaula i ko kai,a loihi keia pulu aaa, e popopo ana, a i kn ua helelei iho la, kou auwaa, a ua lilo oe i mea mako i kn moana. 0 keia holo kai ana, aolo no ka maka'u i kou mak£; adle no hoi no kou ake ana o pomaikai kou ohana i haaleleia aku e" oe. A heaha iho la ke kumu 0 koia mākemake ana o ko knnaka e holo mōaua? TJa iko kakou no ka makon>ake no elike me na kanaka o holo mai noi i Tco kakou mau kapakai nei i keia mau la, no ka'makemake o makaikai. No kein makemnke wale iho la no e ike aku ia mau' nina, o ia iho la ko kumu •o • 'k'ein 'holo moKnat •a.n'a. Aolo e'lilo !ina keia hele makai'kai i niea makahehi nui ia ina i māka'u i ka ino. Aka, ua ike no ko k.ikou mau kupuna 'i keia raau pi.Hkia, aka ua au mai la nō nao, n ua hooliloi'a 'keia mau pilikia i mnu rtio.') lo.«i)eaia. Aole «nlo no o ko 'kakou inau -kupuiia ka i nmnno, he mau hana loalea keift o ka holo moana. "Ua oleloia o nn Nolewai ame na kanaka x> Denemaka kekiihi poe i holo kai no ka make:.ial:c o ike i na aina e. Ak-a, ia lakou e b»'lf an?» o niakaikai i na mna e, uai leua .lto lakou mau moka;nun«i. ar'a«#,Sr.iamua o'„.kc'a mau auwaa. - r lJa leaki&ia ko kekou mau <moku kc na kui hao r». ua r>ria />no upau. A o 'Uāe nu'waa hoi o--?ko kakon mn i kupunn, un hauhoaia i'; ke kanla. K> manao nei "ui'. i loaa n(t eUke mo koia f-oe 'Nolevun i Heo kukmi niau kupuna, in.n -la tva holo ia n lakou a puni ka honnr; he mau hr.ne:i mqkah»ki J<Ki, - aku o kv'. k0 ino ana mai g na : wal'oko hei o ka K«v mfaūiO «ol' an, ina i loaa na oia nno i ko kakou mau kupuna i ka manawa i loaa ai i kela poe Sepania 'ame kela poe Xolowai, ke manao noi au, ina la ua leakauia ia ita inoa o ua 'Uapena holowaa, ko kakou mau hoi maloko ona mooWlo'o 'k'o neVo"UoOia ana i kn iko hoWwiiOki* o na knnakā Hawa ii, A ina 'hōi r man auwan^

o ko kakou mau kupuna na aumoku o 'kela poe Bepānia tune N-olewai, ina la i leeia ]a, ke noho naaupo nei no ko ke ao nei p<)e, me ka ike ole ia o Amerika ame iHawaii nei. Aka, ua loli ae ke kulana a o ko ikakou mau kupuua ka i holo maluna o na āuwaa li'ilii, a o kela poe hoi maluna o na mb>ku miuui. 0 kekahi hoi, ina p£iha o keia holowaa ana aiie holo wale no ma ke ano,. ua'puhiia e ka makani ino, a ua hiki mai i 'keia mau aiha 'inā ke aao he mau«6iu|o\pae hewa, ina la, aole -kakt>u na haiiauna o keia la/ e maaao nui ia niau hana a ko kakou mau kupvwiia; aka, • atile poia ke ano 6 ka hxiti ana -mai 1 o ko Ikakou mau k&puna. *"■ Ua heie mai 'lakou me ka ike mua, aia ke mau mokupuhi ma keia mau kai, a ua holomai nae me ke panaha ole. Iā kakou e huli aku ai a na»a i i ka moolelo-o -kb "Paao kolo ana mai, ua hiki ia kakou ke ike ilio, tie mau lianeri makahi'ki" ka loihi ō ke kowa o kona liolo ana nioi i H&waii n&, amo ke au 0 ' Kamehameha, ; ke au boi o ke ku mua ana mai o na v m6ku amc ua haole 1 Hawaii nei. J ko Paft6 holo ana mai, ua kukulu «.e t>ia i ika hōiau o Hōo* kini ma a i ko ieakou nana pono ana i kela heiau, v e ike ana kakou he mau hancri makahiki kona ku ana. tla ike pu aku no hoi- kakou i kanunui o na poliaku : i lioOhanaia malunA o kela heiau. Ua ike pu aku ka-, kou'he mau pohaku he iauaōni paona ke kaumaha e \kau ana roa 'kahi 0 umi a oi aku kapuai-'lke' kiekie. A e uniau iho aha kakOU, elike m© ka ninau ana a ikekahi<niau i iko i,ke ko'iko'i o kā hapat*ari& v 1 Jin pohaku īliinui me ka mikini ole, pehea la i hiki ai keia haiia? Ua holo mai nae o Paao mai Bamoa mai, he 1800 mile mai Hawaii nei aku a ua holo mai mahopo o kona lohe ana, ame kona ike ana i kekahi poe Hawaii i pae aku i Samoa, me ka moolelo o keia mau raemoku. Ua holo mai aia m» kona kilo, kapen» paha hoi i keia mau la, -a ua pae ma Hawaii nei. Aole panana a keia poe i holo mai ai, aka, o ko lakou iko holo moana wale no, a ua malama pu hoi i na moolelo 0 ka hoio ana mai o na Hawaii, mamua a'ku o lakou. Ua hiki ia kakou ke ike iho, o k'eia holo ana mai, ua hoio mai me ka hoomaopopo mau ana i na poiho o keia aiahele. Aka, heaha ia mea i na kanaka Hawaii o ia mau laf Ua lilo ka ino nui imea ole ia lakou. a ua liio pu keia mau kai loa i mea ole ia lakou, mamuli o keia haawina o ka wiwoole. 1 keia la, aole kapeua holo moku e aa ana e holo mai -i Hawaii nei. mai Bamoa mai, ina .aole ana panana. Aka, ia mau la ua aaia keia mau hana e ko kakou mau kupuna, a o keia hana he hana paani wale no i kela kao'ae'a o ia mau la. Ke jnakemake nei nae au o i'ke njai kakou, o ka wiwoole ma ko kahua kaua, a o ka wiwoolo ma keia mau huakai aumoana ana, ua like ole, a o ka wiwoole ma ke kahua kaua he helu elua ia oka wiwoole, a o. ka holo in.oana me ka ike ole i kou.poino omua, ua 'oi aku ia, a o ia ka )dwoole o na wiwoole. O kekahi no hoi, aole" ke kanaka wiwoole o haawipio ana i kona oni ana no ke ola una o kōna kino. O ka poe l Hawaii i ike i ka ana 1 na auwaa o ke au kahiko, ka poe i ike i ka noeau ame ku makaukau .o ko kakou mau kupuna i ka ' rta ia lakou «iho. A<»le 3ceia mea i loaa ' trale tnai : ia aka,- ua' lc?a mai, -mai na haawina mai ho leh'lcftu i a'oia mai ia lrfkou, i ko la r ou h(ilo waa ana. Ua loaa mai mamvU o ko lakou poino mau -ana; ua lof>{» mamUli ikeamaka ana i na pi.itf:ia, a ua iwi aku k* kanlka naanao i ke kumu e hoopakeloia ai kona poino hou ana. Ua aoia ua keiki hōlo moku o ra i> anav-n, i ka *u ame -hoOla-na kino nna. Ina aole e loaa keia ike e pilikia ann mo. A o ke 4canaka maka'u wale e ike ana kakou i ka puliki i ka waa me ka haawi ole aku i manawa no ka poe ike e hodlana mai ai i kola waa. Nolaila, ma na ano opau e <i&e mai ana leakou, aōle lahui kanaka wa ka honna. 'ho>otdioa i»i t i lihi iki aku 'ko la:kou tnffka'tt ole i 'ko 'kakou mau' kupuna. O ka ninau, tta mele anei ko

kakoja.inau -Ouno i keia wiwoole i loaa' i ko kakou mau kupuna? Ke manao nei au aole, aole loa. Aka eia no iloko o kela ame keia Hawaii kel.a anoanō o ka wiwoole, a eia aku no he la e ike-a-maka ai kakou i ka oiaio e keia, o ia hoi ina ua manao kekahi poe kanaka !Hawaii, ua nele ia kakou. He -mau mahina wale no i hala aku, ua puiwa kakou i ka lohe ana, ua lilo aku kekahi waapa Kepani i ka moana mawaho aku o Mahukona, m e kekahi kanaka Hawaii hookahi maluna o kona oneki. Aole ai, aole wai, a mamuli 0 ka pilikia o kona enekini, ua lawe aku kona kokoolua i kahi waapa uuku e koloia ana e laua. He mau pule lehulohu mahope mai, ua puiwa hou kakou i ka lohe ana, ua lona aku ua wahi wāapa Kepani nei, e lana ana i Nihoa, h e mōkupuni ho 600 mile ma ika Akau Komohana aku o Kauai, a o ka meā .o«i aku k-a hoopuiwa amo ka haolele manao, o ia no ka lohe pu ana e ola ana no kela kanoka Hawaii 1 !ik> aku, a i nalowale no kekahi mau pule ioihi. Kela kanaka i manaoia e kona ohana, ua make i ka moana. Makemake au e "nUiau aku la oukou ka poe heluhelu, o ka lahui liea iwaHEna o ka honua nei, ke hiki e lawe i kekahi kanaka hookalii maiwae-" ina ae o iakou, a e haawi aku ia l'lakou .i- makahiiki holookoa e imi-ai I i kela kanaka, e hiki e 'ola elike me | k« ola'ana o keia kanaka iHawaii? Ina no kakou e haawi ana i miliona makahlki a lakou o iini ai i' kekahi 'kanaka hookahi. aole no e loaa ana. O fce k kumu, aole e kolo ana iloko o ko lakou mau aakoko ke koko o ke kanaka Hawuii, ka mea i ike i ka imi an£ i kahi e loaa ai o ko ola. Ka wiwoole e ku ana me ka haawipio ole. me ka ike aku no, aole palekana omua e-hrki >e ikeia aku. Aole ai, aole wai, aole ma na ano apau. O ka mea maamau, o na lahui e aku, o' ka moo me ka haawipio ana, me ka moe a make. 'Aole pela ke kanaka Hawaiii aole pela ka hooi3ina o na kanaka mua loa •* liele mai ai i keia mau paemoku . Ua hiki mai lakou, mahope o ka hooikaika ana ame ka hoomanawanui, are e ke ku ana me ka wiwoole, ahiki i ko Ukou iko ana mai i na ao opua, e lele ana maluna o keia mau mokupuni. A o \a koleo no o holo ana iloko o ke kino, o ia mau kanaka, oift/no ke koko e holo ana |

.iloko o na aakokō o kela kanaka Hawaii, e kuulana nei, o Joltii Koilapa, 0 Kawaihae, Ilawaii. Oia wale anei ke kanaka Hav,aii i lilo aku i kA mQana, .a i manaoia ua make? Aole, he mau kanaka Hawaii aku no he lehulehu. Ho mau makahiki i UrJa aku, ua.lilo aku kekahi waa lawai'a aku, mawaho ae o Kawaihae, .a ua puhi ka niakani, ame ka iiio no kekahi mau la loihi. (No kokahi mau la, ua haawipio ka ohana o kela mau kanaka me ka manao tia make iakou. Aka, me ka puiwa o ka manao, ua pae hou aieu la kela -mau kanaka, ma kekalii moku ,i holo aku i Kawaihae. Ua laweia keia poo -kanaka o kela ino, he mau.la i ka moana, a me ka noeau ame ka ike ame ka wiwoole lakou 1 hoolana ai i kela waa ahiki i ko lakou pae ana i Kahoolawe. O Linia ke kapena o kela waa n. ke ola noi no kana mau keiki ahiki i koia la, ame kana mau moopuna pu no hoi. O keia wale anei na moolelo liooni puuwai e hoike mai ana i ka wiwoole 0 ke kanaka Aole, .he mau makahiki pokole wale no i hala aku, ua piholo kekahi fiiokukuna i hooku 'iia e ka moku Amerika malama i ua pono kukui o Ilawaii noi. I ka piholo ana o kela inokukuna, ua manaoia ua make na mea apau loa, aole hookalii 1 koe. Aka, he mau pule mahope mai, ua puiwa na kanaka o Hawaii nei, i ka lohe nna ua pae aku o Kapena Sam, ma Lanai, a ua helewawae me ke kamaa ole o kona mau wawa no >7 mile, ahiki i ka loaa ana aku iaia o kauhale me ke ikanaka, a ai ihe la, mahope o ka au ana he 35 mile ame ka ai ole ana no ekolu la.

| Uā makemake hou au e rtinau ia oukou e na kanaka e hiki ana anei i na laliui e aku, e hoike mai i hookahi kanaka maiwaena iual o lakou i hiki o hnna i keia mau hana, a e kekalii kanaka lioi i oi aku amluna 0 70 makahiki? Aole e loaa nna ia oo, aole no hoi e loaa ana i kekahi kanaka okoa aku, no ke kumu, ua like no me kela maluna ae, aole e kahe ana iloko o ko lakon nmu aakoko ke koko o na kanaka mua i hiki mai ai 1 Hawaii nei. \ O keia haa\rina o ka wiwool*\ he haawina i loaa i kela ame kein kanaka Hawaii, a e nmu ana ahiki nku ii ke kanaka hope loa, Aolo vralc no maluna o ka umauma lnhnlaha o ka moana, kahi e hiki ai e ikeia aku .keia haaw.iua kamahao i loaa i 3to kakoa

inau kupuna, a i hooilinaia mai hoi iloko o keia hanauna e noht> nei, aka, ma na kahua mokomōko o keia mau la pn no hoi. Ma kA aU, eia no iwaena o na kanaka Hawaii keia ikaika ame keia wiwoole. M:i na mokomoko e ae, ua hiki ia kakou ko ike i kela ame keia la i na koiki Hawaii, e lawtf ana i ka lanakila, mamua o na keiki okoa ae e ulu ae nei iwaena o kōkoil. He "haawina maikai, a he haawina e *nau ana ahiki i ke kanaka Hawaii hop© loa. Aole, e lriki e laweia keia wiwoole mailoko ae o keia lahui, no ke ikumu ua kanuia iloko o ke koko, aole e hiki e nalowale. Aol© e hiki e kailiia. He haawina nou e ka makuahine Hawaii e haaheo Aiau ai, no ke kumu mai kou puhaka aku i hemo aku ai ua kanaka Hawaii wiwoole la. Ina ua laweia na me-a ou e ke kanaka Hawaii apau, nolo nae e hiki e laweia keia niea o ka wiwoole mai ia oe aku, aole, aole loal v