Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 7, 17 February 1922 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa

(Hoomauia mai kela pule mai.) Ia Xuhi ma i hoi mai ai, noho iho la 0 Paku'i, a ane kulu ke aumoe, lalau ; •. 'i aku la i na kipe luau, wehe ae la aloko o r k 0 po'i pohu6, ka'ika'i aku la ahiki 1 ka makaha, o ka loko; noho īho lā kio'e aku la i ka wai, a ninini iho lā iloko 0 ke po'i luāu, lomi iho lā i ka luau a wali, lu iho la i wahi huna paakai, nie kahi kukui ana i VP°makaukau ai, au ae la i keia mau mea a hui, wehe ae la i kahi malo, a waiho, iho aku la iloko 0 ka loko me ke po'i luau. Ke au la, ke kio'e la ka lima i ko po'i, ke pi la ma o maanei o kahi ana e au ana, a pau no hoi ka luau oloko o ke po'i, huli mai la oia lioi no ka makaha; ua kokoke no hoi oia 0 pili aku i ka makaha, pahee ana keia inea nui ma ka aoao o kona wawae hema, a oiai he hohonu ka wai o kā loko, a he po-ho no hoi kā lepo, ahiki 1 ka 010010 wawae. Nolaila, mai ka 010010 wawae ā' kaa maluna o ke kuli, pela ka nui o.ke kino 0 keia mea pahee, i ka wa o keia mea pah?e i pa mai ai iaia, auw'e ae la oia, a lele ae la oia ilūna, me kona mama, me ka manao e pili aku i ha'i 0 ka makaha, aka 0 kana mea i ike, ua kaupono aku la oja* iliinā 0 keia mea nui ilipakika, a no ka pahee o keia-mea ana i kau akū āi, ua pakika aku la kona mau wawae me ka pa ole iho i ka lepp oloko 0 kā loko, a kikii ana ke alo iluna o ka liookalakupua 0 ka po, me ka pulu.o kona wahi $auku kino mailuna alalP 1 ka wai o tJkeke, a lele' ana ke po'i pohue mai kona iima aku,-a pa ike aa o kuapa,'o ka loko, aohe nao ai i ke okaoka. laia i ea ae ai iluna, me ka hele a' ,pulu peno maoli, lele hou a'ku la oia imua a paa aku la kona mau lima i ka ha'i o ka loko, a i ke ku ana iho o kona mau wawae ilalo, hehi hou iho la no kona mau kapuai i ka papāhelo pakika pnhee 0 ka moku nautilo o Kapena Nimo, a oiai ua nohoalii ka maka'u weliweli maluna ona, kiikiki ne la kona mau wawae iluna mo ka pupu e ana i kahi a kona mau lima e paa la ike kuapa oka loko. ■* ' Hoopapa aku la kona wawae, a loaa ke kowa pohakn 0 ke kuapa, hehi iho la o ka lua hpi 0 ke kapuai, ke hoopapa la, aohe loaa o ke kowa pohaku. I ' Nolaila, hpu aku la oia i ka maiiamana nui, 0 kona wawae iloko 0 ka puu lepo, me ka hehi ana iho. laia i hoene ae ai i kona kino iiuna, me ka manao, e kau aku Aea umauma iluna o ka ha'i 0 ke kuapa, 0 ka wa ia i ha'i iho ai o ka puu lepa ana e hehi ana, a kapalulu hou ana no kona wawae iluna 0 ka oneki o kamoku nui akea 0 Hoopakika. Nolaila ke pupue la oia i ke kuap» 0 ka loko, hehi hou iho la kona kapuni maluna 0 ke kapuai, e paa ana \ kowa pohaku, hooikaika iho la ka hehi ana me ka nana ole, a kau ka umaumi iluna 0 ka īia'i 0 ke kuapa, hapāpaaku la na lima a loaa ke kia pohaku, o kela oni 0 keia oni, kau iluna 0 ke kaupa kapa olelo māi la ka wahine." wehe 0 Uwahi me he la 0 ka,hora elin.a ia o ke ahiahi, kuu ka pii o Mounaliha i kahi kahuloko, aia ka pono o ka hiki i ka hale, he kapalulu ana no ke paahu o ka puka, noho ana keia ilunā o ka nu'a moena kalukālu; - ma ke poo 0 ka wahiiie e moe ana:

Puiwa ae la ka wahine me'ka hikilele me ka hooho aua mai. Heahd keia?" aohe pano aka o Pfl* kuU, ke naka la oia me ka hele a haalulu. ' A oiai, ua puiwa ka \ynhino me kft maka'u pu, ninau hou mai la oia i ke kane. "Ea, heaha hoi keia ou9" o ka wa' ia o ke kane i hoopūka mai ai i keia mau olelo, ku i ka eptu ' - "Healia mai anei leau, pakele la au i ka lima/ a Iki (Luaaiole Ha'i» ha'i) ina i paa kuu puki ana i" kiW wahi malo i ka hope, ina ua ike 'ole J oe ia'u, o ke kaula o kalii pūaa ka; i lilo aku i ka lima Iki," a 6"ia-iaH ; | hoi mai la, aole kaula o' ka ' *- j "Auwe, no hoi ko pakele e! I moe ino. ko ka po, ina ua pilikia «e. E kii ak\i au i kakua (malo) maloo nou," <bu ae la ka wahine a kii aku la i ka malo a loaa, lawe mai la a haawi* i ke kane, i nana iho ka haHa i ke kane, me he mea la, mai loko mai no o ka lo'i a noho ana iluna o-ka nu'a. ''Ea," wahi a ka wahine, "Aohe nao o kaua i ka lepo! Pehea la hoi ike iho ai he poeleele, aia paha' kapono o ka .hiki i ka hale nei, kala ka.piko o ka pilikia," wahka ko>kano, "Mai nana oe ia, he ukaaia na ka' wai, he lepo pau ia i "ka bcfloi."V • Kii aku- la o Paku'i i jinini iho la i ke po'i, holoholoi ae la

ika lepo, a pau, noho { iho la mc ke kaupa kajftBli^ > mai*%"' i kft wālune. " E kii' 09 e hauhoa L 0 kaua ike kaula." •; * ; "I mea Aha?'-' wahi a kc::kanc:' I "Aole i ikeia aku, he alualu po, | lilo auanei kaua i ka hiamoe, o ka linake.-iho la np iaJ,' , .wahi a ka wahi- •; i '/•Aole'oia ,e kokoke imai J -kauhale nei,.o ai auanei kuu ihe ohia ku-ma-kua .i ke kikala ona,". i panai hoi no ke kaula, ana i limanui aku. la, nolaila mai iijoonoo hou nku; .i-kana .Haiia, he hiamoe Jho ko.u,. na'u no hoi f au e hoi aku e mpe," wahl a Paku 'i. noho nei o Paku'i' .me ka lia .0. ka ili,.me he mea la, aia no ka hu'ihu'i o ka iīi o kqla mea pahee ,0 ,ka ke pili la, i kona. kino, ,a aa .ko aijo makehiapioe, ? i hoopau ,ae ; i kona jiQonpo npa, no kōna kau iluna 0 Haiwahine, ka • ihupani. o; Kawainui me Kaelepulu. Q ke kpnohiki hoi keia, iaia i hiki ai i ka hale, ninau aku la oia i ka p66 0 kona nlo i hele i ke moku limu. *'Ea, ua ike i'o oukou i ka i'a 0 ka ltfko, i.keia la? "Hooho mai la laieou me ka leo hookahi, <4 ae, ua ike na mea apau, iloko ō ka loko i ka loku 0 ka i'a, me he pakaua la, a b ka apiki nui, o ka loaa ole ana i- Kookāhi wahi i 'a,' iloko 0 ieia nui, o na witwae ka i maopaopa 1 ka au i ke poho. "- Olelo mai s la o Ahiki: "fle moa kupanaha keia, a pahaohao no hoi, a o ia nae ka mea o ke kanaka e ike ai i ka mana 0 ia mea he akua, a ke-" kajji -poe e wāha-a ai ka olelo, i ke ( a!kua : hoppunipuni,. i .ke akua mana aia. uā mana .la, imua iho la no 0 ke alo 0 oukou, a 0 ka nalowale honua iho la no ia. Aloha ino kuu lani, kuu aikatie punana a kē onaona, 0 kou Hoho paha auanei ia a ono ae i ka q|i(ie aioalo lena .0 Kawainui, i hele ploko aipiha i ; ka momona, hoouna mai 1 ke kanaka, ua nele. iho la, māhea la auanei au e hapapa :ae ai? "Apopo, hiki aku au imuo 0 ko al oi me ke kahu loko ame na wahi hoa pn.a, i loaa ka mea hooia 1 i,. ka 'u olelo imua ou e ke alii.' - i V I ka uhi ana mai.o ka PP, aia na [ mea apāu ke liiolani la i ka hooniolo | a ka> hiamoe, a eia hoi kaua e kuu. ipo hoonanea, ke ike, nei .i na hana hPo* pauakā a Paku'i o-k« aumoe. , ■ I ke ao ana ae> ia« wa k&kahiaka nui wale, la. 0 Ahiki: i. kahi 6 ke 'pko/ iko- nmi la i ku bama' u io.-ka }"t»'<a, 'la kr»k o Uo, kahea mai la ka -waliine: J ,f m.ai, komo māi m»loko nei*" A lohe 0 Paku'i' i ka, leo kahoa o l;a wu'iine, hocJana loa ae la kona hiamoe, J(;hq aku la o)a i ka nehe o \e kap w. wawae. iluna 0 ka v io,?n ā, ia wa oia i lohe.hou aku ai i.'ka olelo a ka wahine. "Eiae no keia la ke moe. mai nei, i ka lbaa 0 ka hele ana i ka po hei, a mai pāu' i kaluaia." ' . J kā lohe !ona 'o Ahiki i kei'a inaU olelo, ninau. mai la 0 Ahiki: I' '."•Heaii •'keWl' :

•Olelo $kti la ka wahine: "Heaha anei h.oi kauj mai m'ake ia nei i ka lima ;iki ia i ka po nei, lilo aku kahi ū-au-a malo; i ka lima o ke kalohie, kae .mai o^— Ko ma'i'auka gula laa ke, Lilelile lua nei la a u. OHo paha i ka wai- lā a ke, nuu ke poo laa u. Inu nei a o holu. la a ke, Luhi a loha i ka wai.la a u. •Maluna ika wilina -iho-la a ke, Gni e a olalo la .a u. Hainaia. ko• ma'i. la & k.e, HolU ao nape i ka wai la a u — . ... ,Ko,W V; K. L?IOHDKU, '•' Auwe no ka hoi ka pilikia Ea, e ke aikane, e mōē nei, e ala auwe no ka lioi olua e«,'' walii a Ahl ki, ''ka, kauinnha iho la ka hoi au la olua e na aikaiie." Paprile ae/ la o ■••Paku 'i i 'ke kapa, a i3io mai" ia i ke konohiki e noho ana, minoaka iho la 'kona mau;- pa|)a». lina, ,no na olelo a ka wahine- mua o ke 'aikane konehiki, i wale iho la h<r oia ; iloko ona: * 4/ fAlua paha nei'"olu.i e hihia i ka' upena^iuu-a ka Lawakua," o ia ke kumu' l o ia minoaka. - ' * vl; ka ike ana rr.ai o tAlii'ki i ka minoaka o iPakn'*} 01010 mni la oia: 4 *Kai o kaaka mai ka kau, ina paba noi kou /loaa pōno- rnai i 'na l.imn o ke aloha pl e 4 ; ka ; pp noi. p. kou hala np. ia ma kelii aoao e npau au', a ku ibo iiei in'oku 'niii i ka awa o Mahaulepi\ aohe iiapeaa, W c a loaa ke ka--pēha ip6 ;o?ke: kahuliLuli loloa ka limii Iwikaehe,' *' . , - mal li *'o *i,'" o. ka laftci hanaUlio ia'ka' hoi 'ia o l:a liele- an?. mar ;o ks^saknnfii, r "d kn hooheneheno'i'kaM'wahii'e.'' 'Pane ākp o' A'vil i aol-' paha l.eir •1® fioohenehene 'f 'fra kaua wahine, e )te Srkaiio, ho. kaun'ahn 'kp'n rou" i l:uii lohē ?antL 1 na-olelp wahi'ae' a | kaua, eia hov ia -huli tik:« ne; a 'u o iana ia 00, ilve aku 1a iiu, e a";a niai "ana oe, x iti inavta, aolii' ō;i noonoo he pilikia, no ia ,iIK3 ji;n' npi ke kumu o ka'u ia pe ]>ela, inrJ pfeha oe i -make.-o kp'u lapn jr.ai no paha ia ia'u, a 'hoho • liol ka wuhino a kaua me ka u, i ke aloTia nou/a pa» a'e *ia mttu !a • o -ke' kaumahā, halakaū np keia" me ma hui hitt l o lo«a iio.-kā- ka mea' oJa>ā : -o'-oe'-ke aikane, aohe 'mea' i ike' ia wahi au i hēlo ~ai, hoōkaha olelo a ko hopo nei o'e m« Milu, i ka po'ii*o'i pu!etchtfa, i ka po anā iho hoomaka ka

māW'u o ka poe ola> i puka aku hōi "īao Tta hoopaii' o* Ijfa .nnkeke hoi Va keia mea naieke, o-.ia pooleele iho, o ka maka 'u mua, nui ko ia; la wab& i ke kuhea. Lspuia au e Paku'i e, auwe ka lapu e! A o ia Iho la ka hope e loaā i ka p<je o ke ao. aiei. . . " ra'u. e hele ai i ke alaipui, a ikeia jnai e ka pqe 9 kauhale, o ko'u aia ia mai: Ja ia,. mp. na olelo hoowaia, aia ke aikane a ua wahi kanaka lapu n?i, ke h«?le ae la, a pooko'i au nie he kahunā anaana la, aka, laki nao oe e ke aiknne, i ka nui v ūloha o.ke akua ia op." . Ia wa i nee ae ai o Paku 'i i ka aka, no keia huaoielo ākua, a ke aikane. .'iO ka aka. mai kā kau, M wahi aj Ahiki. ' . j 4 ' E . aku ana hoi paha āu ia 6e e ke nlkano, i kau oleio i ka nui aloha o ke akua ia'u, no ke aloha ole hoi .0 ke akua, mai make au i ka pō liei, ina paha h e aloha ko ua akua la, aole hoi e huna i ka i'a i ka loko, a no ia nele hoi o kaua i ka i'a, ke kumu o, ko'u hele i ka po e hanai i ka luau, a owau mai nae ka luahi a ke akua lima iki." Mamuli o keia mau olelo a Paku'i, ku nana iho la ke aikane, a i nlai la " He mau h'oa hoi kou, a o oukou pu no hoi ka'u i haalele iho ai, ua ike jio hoi oe he poeleele, heaha no ka mea hele pu ole me ona kokoolua, akāhi mai no oe e ko aikane, heaha no ka mea waiho ole a ao, ikeia ka laan maka, me ka laau maloo, hele oe i ka pocJeele, waiho ke ap, ka malamalaīna, na ka makole e hele." Hilu no oe e ke aikane.*' . Pane in'ai la o Paku'i: "Ua ike no hoi pāha oe, a lohe no hoi i ka "olelo ia, 0 ka po ka wa hele o ke akua, o ko'u mea ia i nolio ai a kulu ke aumoe, hele, ia hiki ana aku a kahea, h6 akua wawae elua kd i hoea mai me ka linia huluhulu, i hopu mai ka hana, 0 ke kaula o kahi puaa uhauha ka i paa aku iaia, e ole ka nui o ikuu mama, poholo 1 ka poli o ka wahine, a

hoea mai la oe o kakahiakanui poniponi.'* ' kii mai %a no ia oe,'' wahi a Ahiki "o ame nā hoa lawai'a ou, e hele kakou, i kahi o ke aikane alii a kaua, a ha'i aku.au i'aia, i na mea apau o pfli ana, i ka loko a oukou i ike pu iho ,la i ka nele, a na oukou hoi ia e hooia āku imūa o ke'lii'i ka'u muu 6lelcf, 0 noho ānei ke alii a ono ao i ka ihomona o Kailua nei, ua nelo ia kauā, mana'o ia mai e ke a|ii ke ai alii nei au 1 ka momona o kd aina onn, oiai nae o keia ka mea oiaio a kaua ē ike nei, a" no ia nele, mai loaa o t»o ka mōepuu." Olelo hou māi la o lAhiki: *' Anoai no hoi paha, ua hele oe e hanai i ke akua 0. kahi loko o Amikiaola, ike ke kahu o ia loko i kou kalohe, i»ko iā ia makaha, ālualuia oe, nui nae ko ,i ka, walaau hoepa.i ka wahipe, •%$. lima ' iki,"-a o ka wahine mai nei hoi.a a ia'u papapau pu maua ia oe.'' ''Aoie pelā, e ke aikane, he noonoo honua wale iho no ia ou," wahi a Paku'i, a e ike aku ana no oe i ka meā oiaio, aole he hoopiinipuni, a hoēpa hpi, a no kau olelo i kahi loko 0 Amikiaola, na ka nele hoi paha ia, alaila noonooia aku kahi kuuna aku'ikū 'i, a hoauāu hoi o ke ano ahiahi, 1 ko ike iho no ka hoi e ke kane, ua ipukai Oahu, ku ma ke alo, lawelawe iho ka lima puu ka auwae, o kau nae 'ia e hoomaoe mai ai, a kuhihewa ae ka manao o ka "kaua u 'i; t ua hele au i ka lala." •Nana pono mai la ka wahine me na maka ano hoohuoi, me kona i ana iho ilok'o' "'He ane oiaio paha ka olelo a kuu kane konohiki, i ke aikane, o ke kamailio aku ka ke aikane me k'a' manāP 'kaumaha, o ka aka mai hoi ka keia wahi pupUka."i I ka ike ana mai o Paku'i i ke ano hoohuoi o ka wahine, a e ane manao I ana paha ua pololei ke kane konohiki, la oia i ka wahine: ".Mai hoanoe i kou noonoo n'o na olelo koho hewa a.ko kane, aole ilaila

ka anoi aia no ia me 00,' f nolaila ho,hola"'māi la o Faku'i i kona mau linia imua me ka hoopuka ann mai i_ na olelo: wale ana oe, Kuu liko lei ohia. Kuu pua lei "kohu oe, Lawa pono kuu makemake. Makemake au o ka nani, Laula' o ka aina. I ka olu o Kailun, ' * Ka noho o Kawainui. kuhihewa mai oe, - I Eia au i ka lala, 1 'Eia nb hoi au, I ka iki pono a ke kino. MamuJi o nei mau hua mele a Paku'i ua aka ae la 0 Ahiki, i ua lmna a kana aikane a hookahi ka aka pu ana o lakou apau, n hui ae la ka ahn, ha'iha'i olelo 0 ia kakahiaka. 1 v (Aole i pau.) '