Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 8, 24 February 1922 — Kuli'u ka Haiolelo a S. L. Desha no ke Keikialii Kuhio Kalanianaole Pihaku'i ka Luakini o Kawaiahao ma ke Sabati i Hala ma ke Anaina Haipule Hoalohaloha no ke Keikialii i na Ahahui Hawaii [ARTICLE]

Kuli'u ka Haiolelo a S. L. Desha no ke Keikialii Kuhio Kalanianaole

Pihaku'i ka Luakini o Kawaiahao ma ke Sabati i Hala ma ke Anaina Haipule Hoalohaloha no ke Keikialii i na Ahahui Hawaii

o na haiolelo .kuliu loa a .-v 1.. I)i'sha, a i kupona hoi" oia .. aku o kc £hakespeare o Ha- •. : keiu la, o ia ka hoioielo i haa- . :..ai!uuu mai o ka awai o Kawai:i;u ki- kakakiaka o ke «ba-bati iinua o kekahi anaina nui o :-': ;.hui ilawaii o ka akoakou ana ia kakuhiaka no ka hoomano . i Keikialii Jonah Kuhio Kala- :. \ , iualalo o na hooponopono ana ' a uhahui o ka Home Hoohanau, i i : v iVresidena'ia e ke KmnaliiwahiK.ūauianaole i keia la. ii • lehulehu na ano maikai iloko o j; Miianaole, wahi a|ia, o ia kona la- • a i na hana kalaiaina ma ke ano •...•iiiai a kaulike a pela hoi me kuna nn a lawelaw<? hana ana me na . kuna niakemake ia Hawaii no iHawaii, koua malama i kona kulaim . a kt* ano he Keikialii a ma ke auo : -i he kannka maikai mawaeaa o na : kotia IUo i hoaloha no na :*.a apau, kona hookae ole, oiai iloko na waiiahiki lehulehu a laua o ke i aabtJe like una ma na hana kalaiaina : a na nioAupuni like ole ua hookipaia ; ku laua maluko o na home o ka poe •• .-.iwai a uialoko o na hale o ka poe ili- : une, ua ai like laua i ka umeke poi 1 -kahi u ua Hawaii ilihuue, a ua hou- : .■ ».*i u aku luua uialoko % o na home o ka . kuonoono a maloko o na homē o ■' - poe ilihune, eia nae, aole ke Keiki,.i i hookae a olelo iho liealii oia a i'.upono ole iaia # kc moe maloko o . niau hale, a wahi a Mr. Desha, ua iiuaaina oia ia Kalanianaole īuai ko- : i.- wa kamalii mai a ua hele pu me .■■i. h. pela i loaa ai iaia ka iko uo na no apau o ke Keikiajii Kaliinianaole, . maiuna ae o ua mea apau, walii a , *[r. Desha, iloko o na" inakahiki lehu•hu a laua i pili ai ma na huna kalaiiua, hookahi mea uui iloko o. ka noo- . o o ke Keikialii o ia no ke aloha ; ;!ic ka pili o kon)a uoouoo no kaua e noho aku ana malo,.u o ko laua home a e kakali aku ana 0 kuua hoi mai, me ka hoao ole e .:ina aku i kahi mea e ku-e ai i ko ..iua berita mare. Ua kukulu ka Rev. Dcsha i ke kahua i krina. haiolelo maluna o ka olelo noe■j. :i Solomona i kakauia itia ka Moku- •: X a ma ka hapa mua o ka l'auku 7; "O ka hoomanao ana i ka hoopono, he mea hauoli ia." Ma ka hoomaka aua' o kana haiok-Io kukuiu mai oia i na kan&ka l<au 'ana o Amerika, ( elike irue Keoki Wa-'-.inekona, kona mau ano nnaikai apau, ' ona mau hana aloha ki'ekie i kona .ina ame kona lahui a i HIo ai hoi i : ;e;i hooni'anao nui ia e ka laiiui A.merii a i keia la a e ke ao holookoa pu. .r< o kona hoopakele ana ae i ka lahui .\merika a loaa ke kuokoa i keia? la. l'a kukuJu pu mai oia ia Abetahama Linekouu ame - kana niau hana maikai i hana ai ma & ka hoomau ana i ka hoekauua kuapaa ana i na Paele, a ua lilo keia mau kanaka Amerika koikoi i :j-.hu kanaka hoomanao mau ia iloko « k?' puuwai o na kanaka Amerika oiaie keia la. Pela pu no hoi ma Hawaii '."i. u;i hoomanao ua kanaka Hawaii fa KeMnehameha uo kana mau hana kau!ana, ka moi nana i hoohui i na mo''Kupuui ap&u malalo o ke aupuni hoo- - ahi a malalo lioi o ka hoomaiu ana e \ *a n\oi hookahi. Ua hoomaikai pu na j k.-»naka Hawaii ia Kaahumanu, Keopuf!ani amo Kapiolani, ka moiwahine ma ka'u ole i hele faku ai e paio me Pele k • akuawahiue o ka ltfa, he akua hoi i niaka'u ia a i hoomuuaia e na Hav aii i kela au i hala, Eia hou keie alii Ilawaii kaolana oia ka Moi Kaui k«-aouli (Kamehameha III), ka Moi' I-'ikomaikai i oleloia, ka men nana i 1 a:,wi niai i ke KumuV.fi nawai ia Hav ; ii a i kux ila mai hoi ? haawiin uku • a aina i na Hawaii 4t ua maheleia aku :.a aiaa i na Hawaii maloko o kona Ua hoakaka ph mai oia i kekahi inau 1 anaka kaulana i kela au kahiko i ho ;kakaia maloko o ka baibala. • O ?fose, wahi ana, oia kekahi o na ka naka kauJana, ka-'inea i lilo : alnkai no ka lahui TserafeTa mailoko aku o no ka hoihoi ana i ka lahui I-eraela i ka aina o Kanaana. I kona n.anawa bebe, a i pakele ai oia i ka make ua hoolanaia aku oia iloko o ka v. uliwai Nile iloko o kekahi waapa uuku i hana ia me ke akaakai, a ua Hlo aku hoi i keiki'hanai na ke kaikamahine a ke alii Parao. Ua kukulu

pu inai oia i- ka nioolelo o Davitla ke koiki lauoho ehu maka'u ole nnna i maa aku i ka lae o'OoJia lue ka iliili kahawai a pa nm ka lae o Oolia, a maki» ka pilikua, 110 ka hoopakel-e aua i kuna lahuikanaka. Ua kukulu pu j mai oia i ka moolelo o losepa. ke keiki j naua ka moeuhane kamahao, a i hooleiia ai hoi o na kaikuaana lokoiuo iloko o ka lua e make, a i kuaiia aku ai i ka poe kalepa Midiaua a lilo i Aigupika, a iaia malaila, mamuli o kona hoopono a maka'u i ko Akua, ua hookiekieia ae oia a lilo i nlii malalo iho o ka Aloi o (Aigupika, a i lilo hoi i mea hoopakele i na kanaka ma Aigupika ame na aina o Kanaana, mai ka make mai a ka wi. "He m*u kanaka kaulaua keia a'u i hoike ae la i kela au, aka he kanaka kaulaua no kekahi.ma Hawaii nei i like aku no me ka kela poe i hana ai, oia o Jona Kuhio Kalanianaole, ke Keikialii i aloha nui ia o Hawaii, "wahi a Mr. Desha. Aole oia i kamailio mai no Ka.lanianaole ma lee ano lie keiki oluolu a pela ak'u aka o Kuliio ua kamailio mai oia nona ma ke ano he keiki a ke kanaka makua. '!Ma ke ano he keiki o Kuhio aole oua. makemake e hiiia ilunp o ka u-ha e!ik° me kekuhi mau keiki mailaniia, aole ona inakemake e lūilaniia a e paiia aku. aka he makemake oia e hana ma ke a.no kuooka. He keiki hikiwawo «oia o ka huhu, i kona wa kamalii ua launa īnau oia me ua kamalii, a i kona manawa e ike aku ai i ka pepehiia a paiia paha o na keiki liilii e na keiki nunui, e kokua aku ana oia i na keiki, liilii me ka hoohākalia ole 6 -kana puupuu i. ke kui aku i ke keiki nui vjun i pepehi i ko l(jki uuku. , Iloko o ua aianawa haunaele o ke aupuai moi oia pu kekdh"i i kom'o pu aku ī e V•• maka'u' o. } c hoomal'ilui. a iloko o kona manawa o ks koomaka ana e komo kino iloko o na hana kulaiaina ua like oia me Davida i hoakalta.r. Mi.3oko o ka Kn-hale ka nn.k.i'u a ua lik° o';<? no !. >i j e K:» . No KnAiehnmah'» ! e on i iit pukaua ik*.m k«ma īnau makuakaue hanauna. aka i ko Kulani-' anaole manawa i kaua kaiaiaina ai aole o Keaweheulu, lxH',»aa:a»a, ar.»v) Kuhalepouli me ia no k-i kokua ana mai iaia, aoho niau alii kiekle i ku mahope mai ona no ke kokun ana iaia, i-e poe kakaikuhi waie oia o L/unakana-wai Mahauhi atne a'u ai ka manajva i uuike ai o Mahaulu owau me John Wiae ka i pīli mnu a hana pa me ia ahiki i 'kona hala ana aku la. | He kanaka maka'u ole a luii wale ole oia ke ike Qia i ka oiaio ame ka pololei o kana mea i manao ai. Ua hakfyk»i 'io r.o ka hoolokahi ana i kr.na lahui, Ua māllemak|C' oia e lilo i al'akai uo na-Hawaii. l'a makemake oia e loaa ;nai kekahi mau niea mai .\merika mui no Hawaii nei aole no na Hawaii wale uo, aka no na lahuikanuka apau e noho ana maloko o Hawaii. Ua nui kana mau mea i hana ai no ka lahui Hawaii, a no kona hooIkaika ana e loāA ka pōmaikai i kona lahui ua hoilihune oia iaia iho no ke ake e loaa mai na pomaikai he nui no kona lahui. "Aia mawaena o oukou i keia la he poo i hoomaopopo ole i ha nui o kaua mau mea i hana mai ai no oukou a no Hawaii ma ke ano holookoa, aka nao, he. la no e hiki mai ana e ike aku ai oukou ia meā. O ka poe o oukou i hoomaopopo i kana mea i hana mai ai no oukou, nani maoli ina no hoi' oukou i hoikeike aku i .ko oukou mahalo iaia np kana m«a i hana mai ai oiai oia e ola ana. Aole loa he Hawaii nie na manao kūpaa ma ka oiaio a i manaoio hoi ma na hana kalaiaina nie na manao kaulike e loaa uku o Kuhio. Aole *ona hooinauhula ? ke- ! kahi uiea mapao ino a hana epa a poI holaio' paha. Hoko o ko ke Keikialii I Kalanianaole laweiawe ana i ka hana kaiuiaina ua hana oia m-e ka ewewa ole, aka nio ka maemae am-e ke kuio no ka loaa mai o ka pomaikai ma ia hana ana. " : Ma ke kau mua loa ake Keikialii i holo ai 'ma ke kulana elele, a oiai au ame ia e kaahele ana ma ka hana kooikaika baloka, komo aku la maua iloko o kekahi hale e pihaia ana o, ua kunaka a hookahi kanaka e haiolelo aua ma ke ano hehi ia Kuhio, "Mai hoo-

eua. ia Jonak Kuhio eahmuaole i ln aliaolelo lahhi no ka mea, o i<«* iaoa 0 lona, o like no auanei oia kela lona i holo ai i Tarc«i*a. O kekahl inoa ona o Kukio, o ka man&o oia be kapakalii, ke keke*, a eiike me ia iaxn ke ku hio peia no oia e kio ai ma kana hmm, O inoa ou o Kalanianaole, o ka man&o o ia iooa h« alona, ke alii alnnn, e &k« ana ao oia. oU vralo no ke pomaikai aohe nona. aaa mai i ka IaAoL I ka paa aaa o ka haiolelo a keia kanaka «laila ni mai la o Kalnnianaole ia'a a i-»ai la! heaha ksa pan« no keU xnan olelo a krta kanaka?» "Ua pane akn au iai* ke kahunapnle an a na maopopo ia'u Ui'n mea e pane akn ai iaia. AlaUk koakaka akn ia aa 7 me ks noi no o ko *□ ukiuki i u oltio » t«l* no ka mea, he kuhn bo na kāhnsap>ile 1 kekahi maaaara: "E kaii apau knna kam&ilio ana.'' "I ka. loa āa& i maanwa no'n t kamaiUo ai, alnila, i akn I» an e Umailio ana au ma. ka aoao o lona. Kuhio Kalaniaaaole. Ca aiei* • loaa. e ka ia nui* 4 ' wahi a'u o ka hoakakn ana aku, "a, elike me ka haaa a na Hawaii i keia aa he pikai ao ka hoomaemae aaa ia. lakoa mai na mea haa* mia mai, pela o lona, na hoomaemae* oia iloko o ke kai «oi ma o kona leie ana iloko o ke kai, a mahope • kona aleia asa e. ka i*a a oiai o loaa iioko o ka opn o ka ia ia maaaiwa i ao mai ai ke Akua iaia no kaaa mea e haoa akn ai ke pae aku oia i ka «ma, a na ike kakeu ma ka moolelo, i ka ho<Q)akeleia ana o na kaaaka o Xix»emamuli o ke kalahea aaa a lēaa e mihi, ua mihi na kanaka a ua loaa ia lakou .ke a ua ol&.hoi 0 liu ma ke aao he naauao a «aik&L O kooa iao% ēlna, ō Kūhio, «& loaa mai ke akna Ku mai. I kela aa kaliiko he ekolu ~mau&ku& a na Hawaii i manaoio āi na lakon i hana i ka lani, ka honua ame na mea ap«n i piha ai ia maa mea, o Kane kk nea nana i hana i kē ao holookoa, i knUke me ka hoakaka a ka mool«lo; hookoao iho la kona jnau lima iloko o ka ua>eke a hopu iho la i ka ai iloko o k# umeke a kiola ae 1& i ka letiu a lilo ae la i ao, ftl&3a hookomo hon i&o lat oia i kona lima iloko o kā nmeke a.. loaa na anoano ā klola ae la i kA lena a lilo ae ja i maa hokn ame ka la aae ka mahina, a paa ae la ka Lai aae kona m&n i 'piha ai, hotkomo hon iho .la konā- maa iima ileko 0 k& umeke a i.Jyi opiopi'aaa lilo : aē la i tnan «me na owaīpa, a o. kē knapi e k> «oaeke oia ka honna paa. " iiahope o ka pau, as& o keia aaa mea i ka hanaia e Kane, ia manapm. i hoea mai ai ke "&kua o lono. ke akna hooulu i na* mea kanu, ka uiuiaau a pela akn. Nana i hoonh) i ra«a aln apaa maloaa iho o ka ho&oa a Kaae 1 hana ai. I kona nana ana ae i keia man moa. apau. a Ike oia. maikai. alaila hoea m&i Ia ke akna e lTn a ai, hope o ko&a aē aa o a maanei a ike oia na maikai na mea apao,, aka hookahi mea hemahema i k»e e. hoonoho ai nialona o ka honua o ia ke kanaka, nolaila na hana iho la oia i ke kanaka mai ka lepo mai a ha iho la i i ka hann ola iloko o ke kii kanaka i kahak&ha iho ai, a IUo ae la i kanaka, . o keia ka lnnak&hawni o ka pOno ame ka hewa; a nana pe hoi i h&na na mea ola kp&n maloko ka lionna a malana iho hoi o ka henōa. (< (Xa ka inoa o Knluo, he akna nana kanaka, e naaa ana oia i ame ka hetra, i'ka «kan_>oi a i k*hema, no kona hooholo ana iho teāha hou aku la. ka mea i koe ana e haaa ai no k* p6no o kona aina a no kēna, lahnL' # j '•»' l-i i" o Kaianiaaaole. he &lii lrwa i<V o Vnna mākemake, loa .e -»jin iki eU e| hana hon akn i ka mea i lo&a o)e ij mea e loaa mai ai, k« aao aha> | nu aole hoi ma ke aāo haowale āka»ntt ke ano e hoonni ia mai ai ka pomai> kai no kona lahni, aole hoi elike sie ia a ka mea ku-e i hoākaka mai keL*'j Ma keia wahi o ka hoākaka a Īlr.! Deska na ikeia akn ka oai o ke me na minoaka ma na helehelema o kela ame keia, a ina paha iloko ka halekoa kaki i malamaia ai kda; anaina hoomaaao, na p&iaknli maoH na pepeiao i na paipai. "O ia dmS ko Kalaniaaale ane ©! ke ola ana, na hele āku oia no ka loaal mai .o kekahi maa mea mai t& aiaa makna m&i a i Haw&ii aeL I k& manawa i loaa mai ai o kana ma $ m) n make ai u& hēle ho« akn £• lū e noi fio kekahi mea hoa akn a na loaa i mai, m&kemake- «a e loaa hoo mA a | nui aole no ka pomaikai o ka fx* ka- , kaiknhi wale no, &k& ao ka lakni ma | ke ano lanla. 'O ka mea ani Q«)c6 o kona noonoo i kona m&aawā eifc£ &i |i kekahi mea he ka&a ia n&aa, e h«4e &ka aaa oia imna a* ka keob aaa b !>■ «» "I nei maaaw* mahope o ka wnhw ia ana ae o na phni ka lnapao o k& halelna knpapau ma a koojnoeia aka la oia, alhq|*.o koaa ; ana me ka hoonoe m nn) 4 plmlwi ole ao ka poio « ka khai mai 0 a o, « e aoe ana hoi malaila ao «« a< k» a&waeaa o koaa man ohaaa i aoa āka, he hana ao koe aaa i <aāk»-j

mak« ai e hs*uis. a ko!opoiu>, a !>»»»■ na «r>.iboi& mai ®a kakou f h paa'pono «1«- Ua kaa ibo oa k.-. e »««« a « ma.U»a aka i •. &toUi i baal«lc 3m> ai mahop* c k«n* kaeialiiwaihiae, & he icen . - . ia k&kon e ku bsuo m«hop* ( .l' huwi akn i na lim* «Jotia." O ka hana kieki« loa a Kalat;i kaaa ai <»* so ka hooik*ika holo ke kaaawai hoopuUpul* i V: olefa» lalmi, h' kaaawai aaa » rr - ai o ia ke kaaawai e Lik: keopolapula h»o ia na Hawaiī. hui e ©ieioia nei e «nake ak« m-, Ibas o ka pap»lin» o ka I o. H«*aii, a makofx» o ko&a 1. j ika aaa I k«ia haaa aai ao i a r j kai ona Haw«i anw Ha«-a<; | mak* akn U oia. Jtx PemUm o Jonah Kni:. i lanianaole 90 ka Hoiae Hooh&r.s I piolaai no kekaki mao makahik> . i teki i hala, a he ko«e hoi «na i { ai i kona noonoo ao ka kolonu.. i kiu a ia «hatini O sa alaL. ! laba* e walwnn nsa nei ia ho tr,. \ 90 ka «AJhalmi Hoonln a Hoola ; ! i knknhua ai e aa alii KaUir»u ; Kapiolaai i ka 1874, a xcal£*:/. hooponopono ana a ia man abrt) kaiui hoomanao ne KalaaUa&/r<* . UmaU iho la ma W>atī i Kahope akn o ka awni a kf- Kru #*kine KaUnianaole e nofco ; ■ U3& o aa Airakni Hoonla a Ho lmi, me ko lakoo maa aahu ' ame na leiknln melemele na k ' man a-L , O keU kekahi onUi ae ai o na Akahni Hawaii apr.' uei maloko o Kawaiahao, k* K | hameh», Kaaknmann. Kalar.a. K ie o na Alii Ka liamakakaua, '• | -nali)», Oiai Kaae aate Wx> • Ptoola Wakine, ame ka Otrl. V«hi)l BB ae ke Kiaaina ar • ; W. &. ka Adimsr . I 1B». E*An! mapwi. itaj. 0. - - Hp*. 6ttmmetaH, ke Kakanol<-' l Teritore ame Mrt. B. C. Bror. i 3fefia ame Kn. Joha & W.K ♦ Map C%u. .1,: » • - fi» Joha C. Laae, a he ! wala akn o aa hoaloha o Vc K< Makope o ka paa aaa o na Lr.« ri • | loka 8 Kawaiakao na holo aku > • K ! aaUHnkiae īee aft lala o n& \ r •. j Heonla a Hoola, Lakni ao M-. i. I «o ke kka aaa i kekalu ma i : { hina o k« hapM o ka ohan* 5 . k Ukana, kahi o ke Keikialii K i kaania akn ai. Q keU aiaUle nei ka pap& k : wa o ia U: Hnokaai okaaa. B»t:ir \ v Pnle a ka Hakn K- .r - &(hkeh BaibaU . :. .K I. p. ! Pnle s. l lv. - KaUaianaole Sirge... Ban& il w. W"a HooUka ...Akaiko Ak,' lEhaeal Pa|ia Maeai Kaw. ;. ,d*la.. & h iw 9a«all PwoL K* f,r'ir Pale Akaiko AVtr-. -♦4-»