Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 9, 3 March 1922 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa

(Hoomauia mai kela pule mai.) I la hoi pono ana iho o ko lakou mau manao a ke ana iliwai kaulike olelo mai la o Ahiki: "Ke hoi nei au, a mahope ae nei no hoi oe; olelo aku oe ia mau hoa o kaua, ia Nuhi ame Nihiole, e pii pu ae oukou a paina ae kakou i o'u la, mai nopa oe. a awakea o ai e mai hoi auanei ko kaua mau hoahele." I ka pau ana o ka Ahiki mau olelo, ku ae la oia a hoi aku la. Iaia i hala aku ai, olelo aku la ka wahine ia Paku'i: "E pii ana oe me ko aikane i kahi o ke 'lii, nolaila, noonoo a ka olelo maikai, alaila kamailio, mai haanui wale aku oe, a mai kahapuewai hoi, me kou manao o ko mea ia e mahaloia mai ai. Nolaila ke hele la e ke kane i ke alo alii, a mai lomaloma, ua ike no oe, aohe kii kanaka noho wale o kahi alii. Pane mai la ke kane: "Ua ike au ia, ua a'o mai ka'u aikane i na mea apau, nolaila, ua maopopo ia'u." "Ina pela, o hele, o kali mai aua nei kela ia oukou." A makaukau o Paku'i, puka mai la oia hele no kahi o kona mau hoa, a hui o Paku'i me laua, ha'i aku la oia i ke kauoha a ke konohiki, o ko laua la eleu mai la no ia, hookahi ko lakou nei hele ana no kahi o ke konohiki ai aina. A hiki lakou nei i ka hale, pa no kahea a ke kamaaina puuwai palupalu, he ma-i. Ei ae ka ua ke hele mai nei, Ka huaka'i pii mauna o Kaawili, I wilia e ka hau i moe ka makani, Ka nalu imai Kahiki mai, kaina ma-i, He ma i. Kaina mai ana iloko o Halekaimalumalu, O ku a ka hale o Kaikuahina. Aloha ko-u, aloha oukou. Aloha kou i na hoa haele, 1 ka makani apaapaa anu o Ahulua Moe iho nei au i ka po, Enaena mai ana ia'u ke a o Kuanunu, I i au e kui e lei i na akulikuli, I ka papa o Heeia la, e uwa-lo, E uwalo mai ana ia'u ka lawakua, E hea peahi e hoi aku au, E hoi aku au a ka poli o ke hoa, Hoi ma i. He ma-i. Ia lakou nei i hiki aku ai, kena ae la o Ahiki i lea poe o kona alo, e hoomakaukau ka ai, a makaukau ka papa-

aina, olelo mai la oia i kana mau mali hini: "E ai kakou, i kali aku nei au ia oukou, a hookahi ka ai ana, a maona, ikaika na wawae ke hele, a hoihoi no na maka ke hiki aku i ke alo alii." A lohe o Nuhi amo Nihiole i na ole--lo a Ahiki, i kahi ali, lou mai la o Nihiole ia Nuh me ka hawanawana ana mai: "E hele ana ka paha kakou i kahi o ke 'lii?" Olelo aku la o Nuhi: ''Aole kaua e hele ana ilaila, he hana okoa no paha ka kaua a ke konohiki i manao ai, a o laua no paha me Paku'i ke hele ana ilaila. "Ka, olelo mai la hoi, aia a maona kakou, alaila ikaika na wawae, a hoihoi na maka ke hiki aku i ke alo alii, heaha la hoi ko kaua ike aku ka hoi ia wahi, anoai no hoi paha, he huaka'i no ka pomaikai, pono kaua, a loaa kahi puolo o ka hoina i ke alo o ka wahine." "Ae," wahi a Nihiole, a elike no me kona ano mau o ka hoomaauea, pela no oia i ae mai ai i ka Nuhi mau olelo, me ke kamailio ana mai nae i keia mau olelo: "Manao au e hele pu i'o ana kaua i keia huaka'i hele a ke konohiki, ilalo o Waialee, i mea nana e pii i ka niu o Kawela, i wai inu no Olomana, lohe wale no au o ka wai inu iho la no ka ia o kela alii, a me he mea la, o ko kaua mea ia e laweia ai e pii niu. O koluna hui niu, o kolalo, hui niu, hookahi ka lewa pu ana i ka makani." "Mamuli o nei mau olelo ai Nihiole, ua kunana iho la o Nuhi me ka pane ole mai, me ka ulu ana ae o ka manao iloko ona, ke hoopahene aku nei paha kona hoa iaia, a na ka leo hea o Ahiki i hoo pau ae i ko laua kulolou ana, a nee aku la imua o ka papaaina a ke konohiki, e nuu i na kohi kelekele a ka puukolu, i hoomakaukauia e ke konohiki puuwai oluolu nui wale, aole hoi o ke konohiki hookaumaha i ke kai o ka pua mana. owau mai no ka kau akua e pule mau ai. (Pua mana) he huaolelo hoopili ano 'keia, no ka huaolelo namu (poor man), aole keia he olelo Hawaii kumu. Ia lakou nei e ai aua, me na olelo hoohoihoi mai ke kamaaina mai, "ua lilo na olelo hookaau a Ahiki i mea hoohau--oli i na hoa ai, o ka papaaina, a pau ka ai ana, liuliu ka huakai hele no ke alo alii. JIa lakou nei i ke alahele, olelo mai la o Nihiiole: "Pehea kau rtpana hana e» Paku'i 0 keia po?"

"I keaha kau ninau?'' wahi a Paku 'i. I mai la o Nihiole: "I ninau ia aku la hoi paha ia oe i ka pono o kau hana, a makepono hoi ko maua mau wawae luhi." I keaha hoi ka mea e makepono ole ai o ko olua mau wawae?" wahi a Paku 'i, "oiai ua ai ke akua i ka olua loaa, a ka-ha i ke kino, a oole'a na lima a maua i kupapa ai ka po nei, na ka nui o kuu mama i aha'i ia'u a poholo i ka poli o ka wahine, he na-na akua wale ae nei no hoi au, a o ka oi keia, he lohe olelo hoi i keia mea he akua, akahi hoi a ikemaka, kau ka weli!'' Oiai o Paku'i e hoakakahele nei i kana mau olelo hoohunahuna, pane mai la o Nuhi: "Auwe no hoi ka mea maka'u e, ka, o ka loaa iho la ka hoi ia a ke akua, o ka hanai ia aku ka hoi, o ia iho la ka wa e lapu mai ai, a mai hooluhi hou oe ia maua e hele i ai na ia akua hoomaka'uka'u." Olelo mai la o Ahiki: "Aohe waiwai ka huaolelo akua i ka huakaihele, ano ai he mea paoa ia, kamailio kakou, eia no ka olelo ia 'u e na hoahele, a e hoolohe mai: "I hele kakou, ahiki imua o ke alo o ke 'lii, a pau ka ike alii ana, i hoopuka auanei au i ka olelo, a i loaa ka ui a ke 'lii ia oukou, alaila, na oukou e hooia i ka pololei o ka'u olelo, a o ia ka mea e pono ai, e na hoahele. Mai kamailio pualu nae oukou, o ke kahu loko ke kamailio me ke 'lii, a i loaa ka u 'i i kekahi o olua, noonoo a ka olelo maikai, alaila kamailio me ka pololei, a mai hopohopo, a hoopepe, he hana kuaaina ia." O kahi o ke alii e noho nei, aia ilalo o Waialee, ma kahi i panaia inoa o Keanalehua, aole nae i maopopo ia wahi i keia la, anoai o kahi e ku nei na hale o ke kula hoopololei, aka, he manao koho wale ia, oiai ua mamao a koli'uli'u ka manawa, mai ka hoomaka ana o keia laau e ikeia, ahiki keia la. Ia lakou nei e hele nei, me ka hauoli wale no ia, ua holo no hoi a kaha ka, la, hiki i ke alo alii. I ka ike ana mai o Olomana i kana punahele, ua lilo ia i mea hauoli iaia, a hui laua, honi iho la o Ahiki i na lima o ko aikane, me ka helelei ana iho o na waimaka, no ke aloha i ke 'lii nana i hoolilo iaia i mea nui, imua o kona alo. A pau ka ike ana, kauoha ae la ke 'li i kona aipuupuu e hoomakaukau mai i ai na kana aikane, ka punahele hookahi wale no imua o kona alo alii. A makaukau na mea o ka papaaina, alaila i mai la o Olomana:

"E ai pu ana no kaua i keia papaaina au, ame na 'lii o ko kauaalo, a piha ka houpo le'a ka ha'iha'i olelo ana." I mai la o Ahiki, "ua pono ia manao o ke lii, a hookahi mea a'u e noi aku ia oe, e Kalani." "'Heaha ia mea?" wahi a Olomana, "ina eia ia mea imua o ko kaua alo, ua loaa, aka, ina aia ia makemake ou i ka-. hi mamao, he kanaka ka mea nana e kii a lawe mai, aka, ina aia i ka mokupuni okoa, hakalia i ko leo e ke aikane, nolaila, haina ka huaolelo." Pane mai la o Ahiki, me ke ano haahaa o kona leo: "Lokomaikai wale oe e Kalani, o ka haawi no hoi a ka mea hale la, koe ole aku ma ke kuono, a eia iki wale no ka'u wahi leo imua ou e kuu lani, o oe no hoi me na 'lii o ko kaua alo, iluna o keia papaaina, a e hoomakauikauia mai, i wahi papaaina iki na'u ame na kanaka ou e ke lii, i hele pu mai nei me a'u i keia huakai, a o'u mau hoa ukali hoi o ke ala." Olelo mai la o Olomana: " Aole paha ia he mea ui mai e ke aikane, oiai nau keia papaaina, a he mau hoa ai makou, i ono ka ai ana ou e ke 'lii." ''Aole pela," wahi a Aihiki, "no ka mea he menemene au i kou kapu e kuu lani aikane, a o ia ke kumu o ko'u noi ia oe, i papaaina okoa ka'u me kuu mau kamaaina, hookipa o kela aina malihini, a o ka maikai a lakou i hana mai ai ia'u, pela no hoi au e pulama ai ia lakou imua o ko kaua alo, ahiki i ko makou hoi ana, no ka mea, he nui no na mea i koe e pono ai ke hanaia, no ko kaua mau kanaka." Akaaka iho la ke alii i keia mau olelo a kana punahele, a i mai la: "Maikai no kou manao e ka punahele a ke 'lii, a auhea mai oe e 'ke aikane e eu ae oe a noh ma kuu aoao hema, a o na 'lii o ke alo o kaua ma ku'u aoao akau, a o na hoahele no hoi o kaua ma kou aoao, pehea ia?" "He hoole aku anei hoi kekahi i ka leo ou e Kalani, o kau paha e pane mai ai, malaila aku kaua, ma ke kala mehana," wahi a Aiiiki. Eu ae la oia me ke kahea ana aku i kona mau hoa, "eu ae iluna, mai hoomalihini, a noho mai no oukou ma kuu aoao hema nei, i huli pono aku ke alo imua o kamaaina, ono ka ai ana." Eu ae la o Ahiki ame kona mau hoa hele, a noho ma ka aoao hema o ke 'lii, a o na 'lii no hoi apau o ke alo o Olomana ma ka aoao akau. A makaukau na hoaai o ka papaaina, kulou iho la na mea apau. i ka pule a ke kahuna, a noa ka pule, pau ke kanawai o ka ai ana, aia na mea apau ke haupa la i ua ono like ole, oiai aohe hua kii i Kahiki. aia 'ka huihui o ka waina me ka umiumi no, ke kokolo mai la ma kekahi aoao o Enegeti, a eia hoi ka laau Sikima o Nuwela, ma kekahi aoao o Babulona, i ka halawai ana ae o na lala (lima) iloko o ka umeke, hapala ka poi, na ka hauka'e ka ai, ua ikeia aku, he alo alii ka olelo ana. Iwaena o ka ai ana, huli mai la o

Olopana a pane mai la i ke aikane, "E kuu punahele, ua ike oe i ka manao' o kuu ho'iho'i ana ia oe ma kuu aoao hema?" Olelo mai la ke aikane, "Aole la, e kuu Lani." Kani iho la ke uhu, a ke alii, pane mai la: "Ka, noonoo ole iho no ka hoi oe ia kaua." "Aole a'u mea nui e ae, o oe wale no, a ua hoi mai la no oe, noho iho ka ua, waiho aku ka aina o kaua i ko mau hoahele.'' Pane mai la o Ahlki: "Hoomanawanui ka olelo a paa aku ka houpo, no ka olelo hoi, i hiki mai la i ko alo e ke alii, aole he olelo uuku, aka, he olelo nui " A pau ka ai ana, hookahi hana o ka hookaakaa i ka maona, ia wa i kamailio aku ai o Ahiki i kana huakai o ka hiki ana aku, a lohe ke alii ia mau olelo i mai la oia kana punahele: "O na mea apau aa no ia ia oe, heaha kau mea o ka ui hou ana mai ihope nei, oiai o oe aku la no ka i ike i na mea apau, a o kou ai alii ana i ka momona o ka aina, o ko kaua ai like ana no ia, a he mea kuipanaha i'o no hoi ka loaa ana ia haawina, nolaila, hookahi no alanui e ke aikane, e ike ai kaua, o ke kahuna, a e pono e kii iaia, ahiki mai.'' Kena ae la ke alii i kana kukini mama, e kii ia Popolo, ke kahuna, e noho ana i Waimea a e hele mai imua ke alii. Ahiki o Kapuaikahi imua o ke kahuna haha'i aku la i na olelo apau a ke alii, olelo mai la o Popolo, "ua lohe iho la i ka olelo, o hoi a ha'i aku i ka haku o kaua, eia au ahiki aku." Huli mai la o Kapuaikahi, ke kukini, a Olomana, oia imua o ko ali, ole lo aku la, "ina aku ke kahuna a hiki mai." Ua liu wale ia noho ana iho, hiki mai la o Popolo imua o ke alo alii. A hui ke kahuna me ke alii, ninau mai la o Popolo: "Heaha keia hana nui a kuu haku i kauoha ae nei i ke kanaka?"

Pane mai la ke alii, "i kauoha aku nei au ia oe e hele mai e nana ae i ka pilikia o kuu aikane, aole he pilikia ma'i, aka o ka momona o Kawainui." Pane mai la ke kahuna: "Ae, ua nalo i'o ka i'a o ko loko e ke alii, aia la ia wai ka hewa, eia paha i ko aikane, a i ole, eia paha i na hoahele ona?" Kauoha ae la ke kahuna e lawe mai i po'i me ke olo (huewai), ahiki keia mau mea imua o ke alo o ke kahuna, Ninini iho la oia i ka wai iloko ke po'i a piha, huli mai la a olelo i ke alii; "Ianei kaua e ike ai i ka hoike a ke akua, nolaila e malu ka aha ou e ke alii, no'u no ke kahuna, a e pule ae au i ke akua o kaua, a na ka po nui hoolakolako ia e ha'i mai." Kalele iho la na lima o Popolo ma ka aoao o ke po'iwai, kulou iho la oia me ka hoopuka ana i keia mau huaolelo: Kanikau ae nei Olopana, Aloha ino no ka makua, E noho i ke ao malama, Aloha ino no hoi au, I hele hookahi mai nei; Aohe lua aohe kolu, Aohe kanaka e pono ai, Lehulehu aku i ke alanui, Kee alakahi i pa-ki-wai. Ninau na lii apau, Na wai keia keiki? Na Ha-lulu na Kiwaa, Na ka manu eia i ka hulu, Hoohonua piele ka, I noho i ka i aea, Noho ulukou i ka hanohano, Ua lilo mai la ka lani pua, Pau pu me ke kanawai, He ihi lani la he kalaihi, O ke anomeha la ua pau, Ka walania o kuu akua, Haawina mai ke aka o Kane, 1 ku iluna o ka honua aina, I ke alo o'u nei la, Amama. Hookakaaaa lani i loli ka honua, Kau mai ka ahuula ke ewe ka piko o ke akua, Iluna i Halulu ka lani, I ka hale mahina poepoe, I ka puka haiki pilikia, Puka ki-ke-ke a ke akua, Ka wai hiona a Kanaloa, A ke aka i malu o hu'ahu'akai O Lono i ka o'u alii O ku ioio moa, Owau keia o Pouliuli O Powehiwehi, O ka popolo ku mai a Kane la, Homa ka ike i ike nui, Elieli kapu, noa ia 'u, Amama. I ka pau ana o ka pule a ke kahuna, nana iho la oia i ke kahoaka iloko o ke po'iwai, a pane mai la i ke alii: "Eia ke aka o ka aina la o Kailua, me keia huaka'i kanaka nui e hoi nei i ke ala, na kane, na wahine, na kama lii, me ka huihui o ka i'a me ke oke o ka i'a, moe kaoo o keia huakai kanaka, a eia keia wahi keiki ehu o ka lauoho, ke hele nei me keia huaka'i, aohe wahi mea i ka lima." Ka iho la ke kahuna a hoopuka mai la i ka olelo i ke alii: "Haawi ia ae nei ka i'a i na mea apau, a koe hoi keia wahi keiki, aohe wahi puolo o ka lima e hoi nei, he keu no hoi ka lokono, u, aia la hoi i ka mole kamalii he haawi ku 'eku 'e, o ia paha kou mea i nele ai." 1 ka lohe ana o Ahiki i keia mau olelo a ke kahuna, ninau aku la oia ia Paku-'i: "Ea, ua haawi oe i ka i'a i na mea apau, i hana i ka hana a ke alii?" "Ae," wahi a Paku'i

' 'Pehea ka hoi i nele ai 'keia keiki, a k.e kahuna e hoike mai nei?" "Anoai paha he alo ae no hoi i ko'u <naka, a pela i nele ai ia kanaka 0 olua e na alii, i kahi hoina," wa-hi a Paku'i, ' 4 aole no ka ma-ua ,a ano e ae hoi, aka he hala paha i ka ike a kuu maka." Nana hou iho la ke kahuna iloko 0 ke po'iwai, a pane hou mai la i ke ālii: "Eia na loko o Kaelepulu ame Kawainui, ke waiho nei aohe *wahi i'a oloko, aia iwaena 0 Kawanui, he mea aiai keokeo, eia keia kaikamahine u'i lauoho nu'anu'a, ke noho nei i ka ma-ka-ha o ka loko o Kawaimii, a :he hana ka.keia kaikamahine, me he mea la oia nei 'ke kumu nele o ka loko i ka i'a. anoai he pili keia kaikamahine u'i no kela koiki a nana e hoeepa nei i ka loko 0 olua." Ia manarwa i pane mai ai 0 Paku'i: "Auhea olua e <kuu mau alii, ua poJoloi ka ike a ke kahuna, o kena kaikamahine u 'i, au e ike la, aohe ia lie inea e ae, o Hauwahine kena, a ia'u i pa_ kele ai i ka po nei, a mamuli 0 ka hana a kena ino nui moe pu ana au ine ka lepo i ika poli 0 'ka'u wahine, a hoea ae nei ko konohiki i keia kakahiaka, a hele mai la makou, ia oe i hoike mai la i kena kaikamahine eeu ao la ko'u ili, no ko'\i kau pono ana iluna 0 ke kino 0 kena moo." •I ka lohe ana 0 Ahiki i na olelo a Paku'i huli ae la oia a oleJo aku la: "E kuu halekipa, keu 110 hoi oe a ka piha i ke kalohe, eia ka hoi he okoa ke kumu 0 kou moepu me ka lepo, hoopunipuni oe 1 ka ■wahine, he lima iki, a pau pu maua i kau mnu hana, a 0 kn kumu no ia o kaua i nele ai i ka momona 0 Kaailua, he kalohe oe! " | (Aole i pau.)