Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 10, 10 March 1922 — He Oi Aku ka Pono o ka Lima Manoanoa Mamua o ka Lima Lahilahi [ARTICLE]

He Oi Aku ka Pono o ka Lima Manoanoa Mamua o ka Lima Lahilahi

Ma moolelo 'k'umu o Potugala, e waiho nei kekahi mau maawe i 'haalele wale. ia e na aupuni, a lahui e ao. 0 ia keia: C\fa Potugala, i kekahi mau koneturia i koaihope ae nei, aia 0 noho ana kekahi kanaka hune me kona ohnna, e hooikaLka ana ma ka hana hanai pipi a kaJewa ■waiu, i wahi e ola ai o kona ohana. Iloko 0 kona <ftiana, ua hanauia mai he keikikane i kokua nui iaia iloko 0 na hana i maa iaia, o ia hoi ka hanai pipi a kalewa waiu. I*u lilo keia keiki i miea punahele iaia mamuli o kona ikaika i ka uwi waiu, a kalewa i 'ka waiu; a ma ka huaka'i a ke keiki i kona lawe waiu ana, ua ike aku la ke keiki ma kekahi hale naui ana i lawe aku ai i ka ."waiu, he kaikamahine u'i maoli. Ua lilo keia u'i o 'ke kaikamahine » mea e hoohiala#i ai i ke keiki lawe waiu, a hiamoe ole no hoi o ika po; a no ka mea, e !ka mea heluhelu, 0 ke kaikamahine e oleloia nei ma keia moolelo, he kaikamaihine ia na keka;hi kanaka waiwai loa o. keia kulanakauhale iloko 0 keia moolelo. iMa kekahi mau la malliope iho o keia ike ana a ke keiki i keia :wahine opio h.'i, ana hoi e hoolako aku nei i ka waiu, ua ano mailo mai kē kino o ka op>o, a ua ilke. ak»v- kona makuakane i keia ano e. iNolaila ua hea mai ka makua i ke koiki, a ihui aku la laua ma ka: home j malalo 0 ke sela, a ninau aku la ka makuakano i ke keiki: W E kuu keiiki, heaha na mea ano t nui. ik>ko o kou noonoo nana i hoomailo mai i kou ola kino?" Ha 'i mai la ko keiki me ke ano hoomaka'uka'a i ka makua: <( E kuu makuakane, ua hoolohe au i kau mau kauoha mo ana ia mau mea, ahiki imai i koii fwa i kauoha mai ai e lawe i ka waiu a kaua ma ke kakela, ua Oioea aku au i kela kakola nani, aole i maopoipo ia'u ka ona o ia -walii; mamua 0 ko'u waiho ana >aku i ka waiii, ua «puika mai he kaikamaihine opio u'i. maoli, a lawe aku i ka pika iwaiu mit.i ko'u lima aku ine ka mai ia'u. "(Nolaila, e kuu makuakane, ua lilo kela hana a lea wah'ine opio u'i i mea na'u e .poina -ole ai. Me ka hooloihi 010 aku. i ika'u moolelo e kuu maku.lkano, ke noi aku «ei au ia oe, e hele oe a e noi aku .i ka -makuakane o ko kaik-amahino, e hauwi mai »a'u t i ua kaikamahine la i wahine. Alaila pau kuu ma'i." E ka mea heluhelu, o ka makuakane o k<a wahine opio, he hoaioha ia no ka niakuakaue o ka opio uwi -waiu pipi; a oiai, i ko laua oia ana ua loaa mai he kaikamahine 'hookahi a hooilioa no hoi no keiā kanaka waiwai a hanohano, iloko 0: k,v aina, ka -waiwai pa* lena ole, a 0 ikeia kanaka uwi waiu j pipi 'hoi, ua loaa no ka waiwai iaia, aka 1 nae ; aole oia i maOeeemake e hookela , kela ae i.aia iho "ame kana makahiapo kane. Mamuli o"Tto koi a ke keiki, ike aku la ka makua i ike a.no kupilikii 0 ka manao 0 ke ikeiki; alaila., no ka pakela | koi a ke keiki, ua olelo aku la ka maI kua i ke 'keiki: "E hoomau oe i kau hana a e hana acf l\oi au i (kou make- ' make. E noi fle au i ka makuakane 1 o >ke kaikamahine e liookaawale ae i I ahiahi no kaua « hui a. halawai pu ai ,tne ia no keka)ū ■ ninau." E ike -mai kana e ka mea heluhelu, aole 0 keia keiki n. ke īkanaka uwi waiu wale no, ka moa e upu nei i keia kaikamahine, aia no he lehnlehu aku, 0 kela ame keia ano, ma keia ola ana. ■ -I ka wa a keia keiki e liuliu nei no keia hui me kona malkuakane, aia no he lehulehu o na kini o ia aina e upu ana i koia kaikamahine. E hoomaopopo mai e ka mea, heluhel\»j no he kupakako i makemaike 1 keia wahine opio; a eia no hoi k\?«kahi he kumeka kamaa kekahi; a o keia poe apau, ua hui a halawai maoli me ka makaukane 0 keia kaikamahine, e noi. aua i ka lima o keia wahine opio i wahiiie. |. | * , . .. I ka ike ana o ka makuakano'^awai. 0 ka wahine oipio i ka lehuleha 0 na opio e npu nei i ka lima 0 kana kaikamahioe, ua 'kukala ao la oia, a ha'i mai i ke ahiahi e halawai ai me ka hooanaikaukau o na moho ia lakou iho 110 ka pa'ilima. ana me ka wahine opio. I ka la i hoakakaia, ua hopiiiiakau*kau ae la 'na opio kupakko ame kumeka kamaa ia laua iho, m® k« komo ana i na aahu pnnio me na a-ikala ku r ame jia lima i kuoloia a. maemae, me na mainu i hooponoponoia; a no ke keiki a ke kanaka hanai pipi, ke katxmaha loa la oia, i ka.u a mea o ka hookikina aku « ka/maikua e hana me ka loaa. old o ka> manaiwa e kahiko ai, a e holoi ai ka lima lepo; a uo ia mea, ua! lilo loa keia hoohana ana a <ka tnakua i 1 tnea e ku a ma 'i maoll ai o ke keikl hanai pipi. : r-,

■Hiki mai i ko ahiahi e launa aku ai hhe ka makua o kā wahihe opio, iko aku la ka makuakano o ke koiki kaipipi, i ko ano ilawkliwali o, ke keiiq; a nolaila, kauoha aku la oia i ko keiki e hahai mai iala ma kc alahele o ika maJkua ilalo o ka sela. Hiki ka makua ame ko Jteiki malaila, aia hoi e ku ana he pakeke laau o ke ano o ia au, iwaona o ka papaholo o ke sela i uhiia mp ku lilina hcl*u ekahi. Kauoha a.e, la ka makua i ke Aeeiki e iiapai a Ha!ika'i ae iluna a. mawaho . o. ke sela, ii .ka honua palahalfiha; ua hooko akii;\a.kp keiki m,e , ōle i ka .mea maloko o ua pakeke nei, a 'kau iluna i (ka ua kauoha aku la ka makua i ke keiki e hoomaemae iaia ibo no ka halawai ana me ka waopio ana i upu ai. Ua liuliu iho la ka makua me ke keiki, a no kekahi wa mahope iiki iho . i hoolale ae ai >ka maikua i ke keiki e haele no ke kakela o ka wahine opio. »Ku ae la ka makua ame ke keiki a ihaele alku la no ke kakela o ka wahine opio; a i ko laua hoea ana aku, aia hoi e noho mai ana he mau opio i ua kaiela nei, i (hele a hihimanu, ua iku na hulu o ka puapua; ua lilo keia t»w>a. a ke keiki lawe waiu i ike ai, i mea e hoomake loa ai i kona uliane, ma o kona nana ana iala iho, i ke a,no kulana okohola. •Aka nae o ka makua ka mea i kamaaina i keia ao malihini, i oiaku i ka kaua opio e ka mea heluhelu. E hoomaopopo kaua, o ka pakeke i oleloia mamua ae nei, o ft, ka mkana a ka kaua opio i lawo pu aku ai ma keia huaka'i iini, a «loi ,*wahinfj <me koua •malkuakane. . I ,ko lalkou akoakoa ana ma ka rumi. hookipa o ke kakela, o ka wahine opio, a i na opio.mawaho ae o ka kaua opio e nōho inai ana, ua hele a liolio na pe'a i ka ma>k<ni ita lilo loa keia mau hiolhiona i mau mea hooipilikia i ka kaua opio; a oiai, o ika kaua opio aole oia i maa i ka pailaniia. He opio oia i onouia iloko o na hanatko'ko'i apau, no ka pono o keia ola ana. la lakou e luana ana ma ka rumi hookiipn., paka auai la ka makuakane ame ke kaikamahine opio, a hoolauna ae la ka malkuakane i kana 'kaikauiahiiie i na malihini Sne ke pa 'i' lima ana; a pau keia, haule laua noho ma >ko laua mau noho. • . "Kinau ka makuakane i ka nianao o na mallhini i hiki mai, oiai no lioi ua maOpepo ia mea iaia, , I Ua hoike na malihini ae--0 kii kaua'-opio.i ko laua manao, o ia no. ike noi ana i*-ika lima o 'ka o,pio | wahine. 'Aihiki mai la i ka 'kaua opio, e ka mea holuhelu, ua hiki ole iaia >ko kamailio irikti i ka makuakano. o ka opio I Wahine i kona uuwiao. A nolaila, i pane mai ai ka makuakane o ka kana • Opio: "E >kuu teiki, aia ihea kahi o ka pakeke a kaua i lawe mai nei!'' * I Pane ke keiki: " Aia no mawaho." 4 • B kii koke aiku oe e Ituu keiki, a e lu*we mai maanei a imua ponoi o makou nei." Ua eleu >koke aku la -ke keiki i keia. kauoha a ka makuakane, a lawe mai la i ua ipakeke la, a waiho imua o 'ka aha anaina e nkoakoa ana. Pane ae la ka makuakane o ka kaua opio i ika malkuakane o ka >wahine opio, penei: "Ho oiaio, i kou pnka aiia mlii am« kau kaikamahine ma ko.olua mau koena ma ( i, a haiawai me makou na malihini i keia ahiahi, me ka }>a'i lima ana o kau kaikamahine me keia mau opio ekolu; fce noi aku nei au ia oe e ninau ae oe i kau kaikamahine i keia ninatu O.ka lima hea la.o neia mau opio a ekolu, ma kana pa'i lima ana, i 01 aku ka maikai i kona manao ana? E ike mai kana e ka mea heluhelu, i ka wa i lohe ai o ka kaua ōpio i keia mau olelo a kona makunkane, un haule pu kona manaōlana, a no keia kumu, he kolki hana oia i na hana kaumaha, a no ia mau hana i hoea mai ai ka manoanoa o ktT lima; a o ia ano lima, aoie makemakeia e na kaikamahine. Aka nae, k»i ao la ka makiiakane o ka wahine opio a, niuau aku la i kana kaikamahine i keia ninau. "E kuu kaikamahine, i kpu pa'i Uma, ana me ia, noi oia 'ke kupa<kako, pehea kou manao i keia opio?" Kulou ka wihine opio Malo me ka panē ofe, aka «aep-im? ka helehelena : «nnWlkiū i kau a iria o ka "palnpalu o ka- lima. (Xinau .hou ka..makua o ka wahine opio no ka elua o ua opio, o ia ke kumeka kamaa. Kulou no kela ilalo aole nae me kela auo minoaka i leo ka mua, a 'no ole, ua ninau ka makuri no ke kōlu o na malihini, oia no ka kaua opio.. •••"•* trftiWki' kt» iltei« ; s4ui' aohe wahi hoihoi o ieia Walnnc| opio no ka kaua nieā "nianoanoa Ita lima n. ano pepeekuo no hōi i kau a mea o ka hanai a uwi waiu pipi mau. No ka loaa ole o ka pnne mai ke kaikamahine mai, ua hoike mai la ka malma o ka wahine opio i kona manao, a 'o Ut keia. "No ka loaa ole he psne mai *kuu kaikamahihe mai i keia ahiahi, ke

nonoi aku noi au ia oukou o liiki hou mfli oukou ma keia keena i ka piha an« 0 pono nialmmi inai lfcia la aku, a e Lninlaina oukou e na opio o ka lima palupalu a kuu );aikamaliino o hoohiki ai, nana auanoi ka wuliine." Ma keia e ka mea holuliolu, ua hookuuia ia.lakou halawai ānaina, a noho hou niai i ka wa i ha'iiu inoluua ao. ! I ka hoi ana o lioln ame koia, ua hoi pu ka kaua opio me kona makuakane ame ka pakoko a laua i lawo pu ai.. E kuu mea hPluholu i ka hoi ana a ko "kupakako mai koia halawai una mo ka wahino opiq, ua maka 'n loa oia 1 ka niilimili mau i ka poni ikakau o manoanoa ka litna, a polu 110 hoi kahi kumoka kamaa, i koiMi haalole una iho, a hooa ao la i ko kakahiaka, ua ma|ca'u loa oia i ka welie ae i kona hale hana, o komo liui mai na kamaa kahiko, i makeinakeia e pahonohono; u i kona hana ana aku ho nioa ia e manoanoa ai o ka liina. iHe makomako kona e oi aku ka lahilahi o kona lima i ko ke kupakakō mau linia. Xo ka : kaua opio hoi, o ka nifta holuhelu, i I{ona haalele ana i ke kakoJa 0 ka wahine opio, ua make loa kona manaolana no ka lilo mai o 'ka wahine opio iaia, uhiki luiia i ko laua home hooaumoe, iho-la nio ka hfki ole i ka kaua ppip ke moo pono. Aka, o kona makuukuue ke ike nuii nei i ko kulana uno kaumuhu o ke koiki. A ma ke kakahiaka ana ne ua holo aku la ka o ka kalia opio i kekahi o kona poewlioaloha holomoana—he kapona a koi aku la e lawe pu i ke keiki i ka holo moana; a lioakaka pu 'ia akn no hoi ka nui o ka makemake o ke keiki i ke kaikauiahino a ke kahaka wuiwai i wahine nana. I wahi e hol()pofiio ai ka nianao 0 keia īnukuakane, ua 'npi/&ku la oia i kona hoaloha kapeiia, imiku, ina 110 ka liana o kf keiki maiuua o ka moku, no koia mau nialama oono, o haawiia na hana hoomanoanoa lima apau i ke keiki. I hoea mai ia i ka la e hui hou ai me ka wahine Ppio, ua manoanoa maikai ka lima no kn pa'i lima una. 1 ka pau ana o keia mau hpoponopono a ka makua mk keia hoaloha hplpmoku ona, no .ke keiki, ua hoi aku la ka makua ma kona home a hoike. rfku la i kona man'ao i ke koiki ame na "mea i hoof>onoponoia no kona huukai hplo moa.ua. Ia wu ke koiki i pane mai ai i ka ! makua: "E kuu mafkuakane maikai, ua maopopo ia oo ka manao o ka waliine opio a 'u i koi- okii ai ia oo e noi i 'kona makuakam 1 i wnhine ma ka'u nana aku ma ka po a kukou 1 halawai ai, ua iko aku au i ka mako'mako dlo o ka wahino twipi*i i 'ko 'u lima' no ke ano manoanou; a -eia hoi oo ke ' hoouna noi ia'u i ka holomoku. Ke manao noi au, apaa koia mau malama eono ia'u ma ka nw&na, a hpi mai au, he mea hllahilu ka hole hou aku e hui nio ka wahine opio -n'u i «Ipha nui ai, a 110 ka mea, e oi ae ana ka manoano.;i 0 kuu Hiau Jiina ia la i. ko keia la. inu puha, nmanW no hoi ka'u huna olikj tio me ka kana hana e haua mau noi, p ia np hoi ka hanai pipi, iiwi waiu a kalewa waiu: e loaa no ia'u he wa e hoomaha ae al i ko'u mau lima." I Ma keia, pane mai la. ka makua i | ke keiki: 4, E kuu keiki, mai hooj kaumaha 00, nuu ku wahino ke hoo- | mui . oe i ka ka makua noi. K hele oe, e knu keiki e hooikaika a ike ia hana o ka holomoku; a no keia hunu 0 ka home nei, na'u no ia o. mulania a-hui hou kaua." < Ilooa mai i ka la o ka niokir e liolo aku ai, puolo mai la ka makua i na wahi awolu hana o ke keiki a komo iloko p ke eke kupolena liolo mok-u. Ilaele aku la ka makua me ke keiki a ka uwapo kau i ka moku; aole i liuliu iho, ua hiuia ae Ia na pe'n, hemo na laina a holo aku la ua moku nei me ka kaua opio. E ka mea, heluholu, ua maopopn ia kaua ka hana a ke kapona moku 1 ka opio; o ua hana hamo ta i na likini o ka moku, o ia na hana haawiia na ka kaua opo; ft no ke 'kupakako hoi mai kela po, noi wahine mai, ua hoohemahema aku oiu i kana mau poni kakau ume na huke, i kftu a meu o ka maka'u o manoanoa ka lima; a pela no hoi kahi kumoku kajnaa, hoohemahema aku la oia i ,kqjpa hale hana kamaa, a a'o iho la oia i ka malama ana i konā liina, me ko kolopa mau ana i na ili manoanna, i lahilahi iho ka lima, a i oi aku i ko ke kupakako. <Jlolaila., i ka anean.<> -ana mai o ka la a ke kaiiaka' i lioike ai, no ko laikou akoakoa ho\i ana; lia hooa ae )a ka kaua opio ma kona hpmo mai ka holomoku ana, - no na mahina ho flima alicu; a i kolia halawai ana me kona makuakane ua ntū kti hauoli o ka kau ae al na o|)io kupakako ame ikumakuf. i lea ike nna ttt*i i ke koiki, na liele &' nūi,' t«iiptii a manoanoa no hoi ka lima, na like me ka ili o ka wawae komo kamaa, 'ol«. Ma ka autnna la o Co ahiahi e haIwwai ai i kuHke mp' ke kono a ke' kauaika (naWai, i koi oe ai ka ma "ku&kane o ka kaua ojib i ke keiki, e| hahai akn inini; Ua hodko *altu' la ko | keiki i keia makemake o k£ makua. I

Aia ma kekahi hale waiho 11k•.- . 0 kanaka hunai pipi, ho s.-l:i halo i oliia iialo (» ka homia) i n : . popo mua 010 i kn kana opio. W>,... ne ln ka ninkiLnknne i ko pnni puL-, iho aku la oia ilalo mo ko koiki i hope pono, a hooa laua ilulo, ua al:iu : ao la nn maka o ka. opio, ma o a n .! . 1 'ke kupaiunaha; a no ka mon ioa oia i ike i keia luahunu a ka i; kuakano manuia. !Xolaila, -o ka mon heluhelu, ain ) waenakonn o koia lua a ka opio . | haohao noi, e ku ana he pakeke 1; nui i piha i kokahi moa, n i ului: I - a pau me kokahi iol«> lilhia u'i K :n, kuui iiui. i' v Kuuoha ao la kn makua i ko ]~ ik . e hapai a a<- i ua pakoki> u . mai ka lua mai a lawo loa uku im k home. l'a iho iho la tia lima maim:t>i. , 0 ua koiki noi i ku pakoke i j>ih:i i kekalii mea kaumaha u ka- opio i n>: . popo 010, a ao la i ua puke. lu a hooa i ka hule noho. A ahiahi ae la,'linliu ku niakua nu,. ke keiki ho ka hele nna o 'hni mo ke k: naka waiwai. Kauohn aku la ka m:. kuu o kn opio e hapni, u o luwo pu i kii pakeko mo laua u'o ka hfilo o ke naka wUlwai. ' ( v u h£lo alu» la l.iuu 1 ka lioea nna aku ilaila, o noln» m: ana ke knpakako hme ko kumoka k. maa, ua llole a hakali; lilo koia im na ka kaua opio e hilahila ai i k<> :n. ka aahu o'ke «ela inokn. Hookipaia a'e la !ftkolt upau ma k rumi hōokipa o"'tt'e fl kanaku waiwai, , kalii hoi o I tfa c ftfintuftknne umo ko k:i kanmhine e liolA'mia. l'a huli n la ke kanaka waiwai a i kana kaik» mahine, me k.'i i ana: '•E kuu lei, e hou oo n keia poo opio, a e ha'i mai oe in'u i k:> . moa i maliemake ai o lakou noi." 1 keia wa i ku no ui ko'kanaka han:n pipi waiu a kauoha aku la i kuna k< i ki e ka'ika'i ae i ka pakoke a wailm mamua o ka wahine opio. Pa'i lin..« ae la .ua kaiknmahine uei me ka opio kupakako nre ka minoaka ana o luu , kekahi i kekahi. 3?ftla no ko pa'i linn« 'ana me ke kumekn kaihn, he anoainliko; a i ke pa'i lima atia mo ka knn-i opio, ua aneane hiki t)le i ka kaua opi • ke haawi aku i koiik liina, i kuu i mea o ka hilahila i ka' mnnoanoa. A j)ai\ ae la koi«, īilnuu ko kunukii waiwui i kana knikam'ahino: "Owai la o keia mau opiio okolu kau ineu i niakoniake ai, e noonoo pon < oe, a no ku niea, o oo'knu hooilina ua *makomako uii i kanuku kupono <■ hlki ke malnma a ko'u pono." *' VJa anoane ke kaikamahine o pnn--. a hoiko i kona manao, tia pano o :i. : nae «ke kanuika hanui pipi i ke kunakn wuiwai, o lioomaopopo hou aku ana i ' ka ukann oloko o ka pakoke, he m;. kana ia na kana koiiii i ka waliiii'' mni." la wa i kauoha ne ai ke kanaka waiwai i:knnn knikamāhine e woln' ao i ka uhi o ka pakeke. la wehoia una ae keia, ua piha maoli ka i ko daJa gulu. l'u ninau mai la ke kanaka waiwm i ke kanaka hanui pipi; "Nōhea tmu koia dala he nui wa.le!" Ua pauo aku la ko kuuaka hanai pff>lj "E kuu ni)ikamaka, o koia dala aii i ike iho la, he maleana ia na ka'u keiki i knu kn> kamuhino, o kokahl hapa keia o k i loaa *u kona mnu Hma i liann ho<unn nawanui ui mai koiia wa kamalii mai, uhiki. i koia nkoakoa una o kakou malalo o kou knlipoku hale." Uopu ae la P kn lima. o knna koiki ;i hoike al<lf' 1H i t; ke kunalia waiwai. Ia wa. i huli ao ni ke kanaka wni wai i kana kaikamuhino a hoiko al;u la i leonn inanao; 1 • E 'knii knikamahiiu , o iualrf oo o -kilU' kiilie' k**ia, kaua opio) a no kn mea, ko iko nei nu, ahiki iuai auaiK'i i ka 'la e haoia ai o k>>" waiwai a Hihune o<>, <* 1<»n« rtiq tio k.m oLm ma ka ikaika Imna o kau kan. ; a no kuu olelo mamna o ia hoi koin, 0 ka lima palupalu I<liipono i kon mak mako, o ia ka limn Wi e lawe mai ai kane nau, ko hoopau noi an i kol:i 01010, ā no kh men, aolo ho wahi pono e l/»aa inni ko knnaka liuin pnlupalu ka hune.'' E ka moa heluholu, ma keift wal.i | la, puu knun, a nan no o ike Iho i k«kulana hauoli o ka kaua oplo i !<:• hopmappopo nna ae i ko n'o & ka m kua. E hana! *E hnna! Mahopo k.< wahine. A pela mtan«i no e ponn :u ka lioi nna o ka aina hoopulapnla. Mawaenn o ka iioni ,e>lima nmo k ' hoia uini-kumamntua o ka' po o ka r<> ' lua iho nei, ka manawa. hope loa o h<»> pan ai i ka inon, o kn. poe kupono i k»> koho haloka, ua hoo:naoj)o|>oia, aia kahi o ka eha han«>ri ka nui o iku |M><> hoea ne no ke «eona j> ko KnkanoW I » Kalaiiokalani, o ka hftpamii o kola i»"<mai ka npana oha niaL * BALTOCC, TEXAR, Mar. <*.—Vu. h:» moia ao kokahi kahunapule Knkolik . nona ka inoa o >>itliCT .1. iD. "Kell»T, i ke ta a ua hof»pi|iili pu ia &ku «a hulu maJuna o kown kiuo e kekaU puuiu 1 paa i «a uhimhk®, me ka maopoi"' oīe o ke knmu o ka kanaia oim o kela hana. *