Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 10, 10 March 1922 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo. ka Nanea o ke Au o ka Manawa. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo. ka Nanea o ke Au o ka Manawa.

("Hoouiauia wai kela pule mai.) Iluli ae la o Ahiki, a nlnau aswi la, i ke kahuna: "Pehea k6 ano o k#a ike«. iki ehu au i olelo mai nei, i >ka hoi wale aohe wahi puolo i ka lima iloko- o kela huaka'i?" ' Pano mai 1a ke kahuna: "O k« ano 0 keia wahi koiki oloho o >ka hua>ka'i i hala aku la, a'u ifike iho nei, ho.iwahi keiki, aole hoi i 'ka uuku loa, aole uo nae i paa kahi humona analo i ka'hope; he an<J koele kahi helehelena, ho mohoel*ua maka, a he maila kahi ili. "Waiho. hoi kau ninau e tke 'lii a nalo ka iwa(ka'i, ina la hoi ua UikaK ak p. kahi o hiki ai i ka hale, a heaha kou manao, e -ka punahele, i niuau ai oe ao keifi keiki i'' Oleh aku la o Ahiki: "110 lelo 9io i nua wale ae.la no, no ko'u hauli, i hoi na kanaka hana o 'ke alii a/pau, me ika i'a, a o keia keiki hoi nele iio oiai' nae. ua kauoha nu iaia nei e haawi i !ka i'« i na -mea apau, i pa ka lima i ka hana, a. o ka poe i noho i kula,' aole no i e loaa ka lakou, anoai paha, elike me ka nui o na kanaka o'u. o e konohiki, pela ka nui o ka nele «o keiai ke-iki, 'hoi aku ahiki i ka liale, uinau mai ika makua, i kana wahi i hele ai, o ka olelo ā keiki, i ka haawiia o ka i'a i na mea < apau, a nele' hoi oia, ulu ap ka manao iloko o ko ia. la ohana, a hoakahi.ke ka like ana i ka nelo, a no ia neio 'ko'u mea i hole mai nei; e lioike i kua aii j kanp. | "Pehea no la hoi ka hoa aina maua i iiana pono ole ai i na kahaka o ke alii apau pono, a'ole hoi e loaa ka ohumu, a i 1a mai palia auanei hoi au j 1 ke konohiki- maua,'a i ka nialaana ka-1 naka ole, o ia .nae hoi i ka. haawi no ] hoi kekahi, a koei ka hauna i ka iinna,| nae aia no imua o kona aio, hanehane koi paha keia, he pau kalana okoai no, a hala iho 1a no paha i ka maka o ka hoa aina o ke alii, a o kalhi no j }<iha o ko kuia, a 'ke manao .nei au, o | k,eia keiki ke 'kumu o ka *au o. ka mo- .| hiona o Jvawairtui amo iKaelopuln, .ij ka nalowalo, hookahi no ka hoi la lana ] ka wai," a i'keia aku la ka helehelena] 0 ke 'kāumaha, e hekau ana. iluna. -o;] Ahiki. j Akaaka iho la ko alii, a olelo mai la , 1 ke aikane:' "Heaha iho la ka mea o ke kaumaha ana e kuu ia mea, anoai no hoi paha, ua hoohihi mai! la no hoi kolaila alii <wahine ia 00, i j ka ike ma i kou maka malihini, o kouj opiopio ilio no hoi, ana na pua iluna, a o kou mikimi'ki rbo nq f pia- ] kela ka hoohihi o kamAaina, aiaa kaJ apa-la e ke aikane, i ko Uhū i ka hele!' Ka'u no ia e ka-ua aku ana ia oe. e noho iho, aohe i pau ka poke o kti i/o nenue i ka pili mahamaha, iloko o.• "ka ipukai, a kulukulua o ko kaua, alo aVii! nei, lapaku oe i ka hele; eia ka kfcia I nhu ou i ka hele e ke aikane, kē iūOe-! moea nei oe o ka po a kaua e moe nei,! me ka u'i o (ka waihalana." j Nana maiia ke kaihuna i ke ilii* mk ! ka ha'oha'o no neia mau a.i ān&ij la: "Mai ho'opaheue oe i ko pnnahēle, ho noonoo nui kona 'no kou ko olua alo alii. Ae, e hāi aku au i& 1 olua i ke kahoaka o ka wai, aiake a^a. 0 (ka loko o olna, *k6. kuk.ii ihiii Ia ke kuala i ka lapa one, aia ka āna» ke lelēlo mai la 1 ka wai kehau o ka aia ke ahole ke kuku mai !a ke kuala, 1 ke kuahiwi, i malumaīu i Ika laii o &e uki, nolaila. aohe i'a o nk loko o olua ua huna ke akua." : Huli mai la ko kahuna- a olōlo mai la ia Ahiki: "A.ia a nui ko ahonui, i ka imi ana a loaa ke keiki i mohai oe i ke aikua, a i na lili, alaila 4a hoi ola ka loko o olua, a ina aole, e loaa ia oe, he lepo, kft mea. nani t hoo<piha ia >mau loko hiki i k$ wa e ma* 100 ai, a lilo i aina pAa- Bi4 ka'u kāuoha ia oe, īuai noho oe i ka aua a ko aikane- alo3ia, e hoi oo ahiki .i ka aina o olua, nau ponoi no e fmi, me he mea la o keia keiki a'u i ikē iho nei iloko o ke kahoakā, ka nlea i jj£lO(Wtilē ai o ka i'a, aole o'u iilie hou i ljela huakai ame kela keiki." Olelo mai la o Ahlki:* ''E pele e, ke kahuha mana o Ikuii lini alii nei, ka mea nona keia noho ai alii ana, mamuli o kona opu aiii, ua polōlki kau ike, a ua hoiko mai la ke aku&iKe ikcsioaka ia oe, e hoi i'a au a imi aku i ke keiki, «wai ho hoi ia makua, ka<. halahala ole, i ka hoi aku o ko (keikime ka nele, a ike mai i ka i 'a' & kekahi poe, lilo no. hoi paiha ia neie , i mea eha no ka naau, a i inea hoi e nele like ai ? hookahi hoi (ke Qca aha i ka ula loa> .■ alaa ka nele la, aole. no boi kau o kahi nele» ae sei a iohe ihai i ke a'o, q «ka nole paha āuanfei a ko elike me kau olelo, e lilo kela. mau loko i ? a piha momona, i. alaa lualoo, Oaloo no ka wai, <he āina Vri ia aiaM* A pau na olelo a ke knhuAa, a <koo}. kuu ua hana, ma&auikau k4t <|fess»..aU& ahiaāii o ke alo&lii, hakallā i kfe. £&le a ke kahuna, a amainia, hahao k<*wāho i piha ka lua k» !ka inaina> A pau ka ai ana, haule iho la na le'aie'* o ke alo alii, hoonanea, ua lilo

ia 1 mea. liauoli nii na hoiiiieie o Ahiki t ke na&a noi laua ia maa mea apau, me manuo hoohihi, ua hele no hoi a kokoke, i n& hoxa o ika pili o !ko ao. akahi no a, hookuu na le 'ale a ha* ule akU. la na niea. apau, no ka ainu | inoeaihane, d hoononolo, L'ke ala ana ae |.q ka. (hiamae r o ua 'lii, ua kahiiku ka ia iluna, a ua makaukau na niea aj>au 0 ka papaaina. I liakalia i .ka liooniaemae ana a pau, noho ilio. la &e alii <me ikana punahele, |amc na alii o ke alo.o Oloniana. Hfkalia no a pau J<a ai aua, ka hoeu ilio la no ia o Ahiki i< kona mau hoa e hoi. . 2 ka ike ana mai o Olemana i keia uhu o ko aikane i ka hoi, pane mai Ja oia: kuu aikane aloha nui, hookahi no hoi ivahi.po o kaua e moe pu iho ai, uhu no oe 1 ak hoi.'' . '' Ao,' ? wahi a 'ke aikane, '' aole au e noho i ko au'a, no ka mea, aia. ka niea nui mam.ua, e waiho mni la; nolaila, mai au'a oo 'ia'u, e hoi, au a ike .ua huli ke alo o ka aina iluna. alaila hoi iuai au, ua lobe ipu aku nei no kaua 1 ka o}elo a ke kahuna, aia a na'u noi e imi a loaa kela kanaka ou e ko aīii i a. na 'u ponoi uo e oli i ke akua Liiiua ona, alaila na ka 3iJi. "Auhea mai oe e ke aikane, aia ke' akua mana o ko kela keiki, ina ho ka lōaa ia'u,. a oia i'o, lawe au i keiki hookaina na kaua.'' "illeaha la hoi,' r wahi a Olomaoa, "ua pono ia, e hoi oe, a hooko aku i na mei. apau, a eia ka'u wahi kauoha ia oe, a mai hoohaule hoi oo i ka l£o, l hoi oe aiiiiki, i imi oe a loaa, a pau kau hana, alaila lawe piai oe i ua'keiki la, i ike aku hoi au i ka h<K>kalakupua o Kailua, a imua nei o'u e lawe ai kaua iaia i ikeiki 'hookama na kaua." I ka ip«u ana o na kuka olelo «nawena a ke alii alne kana punahele, 'eu so la b Ahiki ame koha mau hoa, a hull mai la ke alo, no ka pali Koolau o Kallua. Ia lakou nei ē hoi nei i ke alanui, Ahiki: "He *keu ka hoi ikeia o kahi olela mai la o \Nuhi ia Paku'i ame kanaka hoopunLpuni ino." "Owait" Tvahi* a Paiku-'i. "0 ia iiei no !hoi," me ke kuhi ana aku o ka lima ia Nihiolo. "Heaha kaha olelo ia oo?" wahi a. Ahiki. . "Ia kakou no >!hoi i hele mai ai i ilchinei,' , rsrahi a -iNuhi, "olelo mai ua oia la, e iawe ana ka oo ia maua e pii i na niu o itaw'ela, ij»*ai inu no ike 'lii Olomana, a o ia iho la ho ka ka wal inu o ke 'li o ak \rai niu, I ko 'u ike ana aku bei, ike ihd la au he keu. kela a kahi kanaka wahnwai."

Olelo mai la no hoi o Ahiki; "Aole paiha iāia -walo no ia mea ho puni, i.na.imea ia apau." Maānei la e haalele ai ikaua e ka mea heluhelu, i keia huaka'i, e hoi nei no KaUuā," a e <nana wku hoi kaua i ka o Makāwao, ka mea i oleleia, tJnv mai ika akan, puku mai ka hem&, 4' ria i'a ! hooihalu a ke konohiki. lJa 'haalele aku kaua e ka auea heluhelu iā Kahinihiniula, e naue ana i ke alanuij houka o Maunawili, e kali ai i iohā māu hoa paanl, o ka hoi mai, aia nō hoi kona.kuku ke> hiolani la. Ia Kahinihiniula i hiki ai i kekahi alu kahawai, e pili ana i ke alanui makai māi o Mailnawili ,hc walii -hoi e ulupo ana i ike kukui, pii ae 1& keia iluna o ko frumuku'kui, e pili koko-ke aku ahā i kjs alaniii, a noho iho la oia iluna 0 ka māuā o 'kā lalā kukui, ma e Uhipiiia ana o ka lau, a kali aku la i ka hoi mti o ak huakai ame kona mau hoa piani. 1 , Uā loihi $o ia. noho ana a Kahinihiniula, a lohe aku la oia i ka hauwa*ā mai o ka le*o o. kona hoa paani, « hoi mai āna ane 'ka nui o ka huakai, a īiea malalo o kahi a liahini'liiiiiula e _fcāu nei, loho a<ku t la- oia ika olelo, i kā iwaha o kekahl^ipoe. ''Kāna aku ka hoi oe i ua moa he ku| .o ka. i'a o ka loko, i keia la, aohe $ loaā ! ka lua. Eia la ihea keia nui i ? i i nalowale lionua ai? Manao : h'oi e loaa ana kahi hoina, eia 'ka ao<le, •o ka hualka'i ,paoa pa'ua keia, e oleloia nēi»/* ; Siai la hoi kekalii: "Hc okoa ka he halawai mo ka ma<ka kaola (īniakapaa), o kola lioi imua ilio la no 'o ie alo kalii.i kiliopu ai * ka lelele, a j i kuu \ā aku ia ka hana. o ka neie ke j lOa, āiā no ke.olā o kn. loko, e knhea | mal anā ke konohiki ia kakou.' ? Oiii nā mea apau e j\oi nei mt> na j ōifrl6 liko ote i ika walia, i Jca lo'ie ana [ o Kahiuihiniula, i ka neb; o ka lokoi'a | o ke alii i nk i 'a, hoomanao ae la oia i .•■6ā olelo a kom ia : a e Uanā nei i ]<n bo? o k*»na mnu sioa paa- | hi, kā anea lioi a»a i ]'li ai c> kalī, ua pāu honua iho la kona tnuwao hoiho» pkani, ko n>ho nēi o'u mo ka i'k-\ o!v j māi o* keia 'hnaka'i ° hoi n<-i, ein 'ka ihulpani o ka loleo o Ka#ntnui. ke hoekfepue nei i ke 'kuma iukui o Kwawawouia, a i ka halā aūa āku o ka huakai, iho iho la ora ilalo a hoi aku la no ikā uluweM o Makawao. •la Ka'Mnihin iula i.hiki iiku ai ma?»Vāho o kā halffj lohe aku Iā oj> i ka lpō &csaka o koua ku<ku, ā lohfe pu aku ;I4 pia.i kuna kuku.e kamailio anā i kdflt māu huaoielo: ; J, Ae, ke noni ia ua hui ihb la kauā, a lilk hoike mai la no oe ia'u i hā niea āoha a 'u niea e ike'aike'a aku āi, ahoai hoi o ku i'o ko pulapulā i ka 'moiku, ★ahine alii wale lioi ika noho ana i iko lokomaikai."

!" ī ka pau ana : ona oielo a ke kuku ana e loho nei, aia kā manao-iloko o Kahinihiniula, he kokoolua ko 'koaa ltuku o kainailio nei. Nolaiia pili mai la oia ma/waho v o ka nio'ku- oka puka, a kiei luai la o ka hale, i'ke mai la no oia i kona kukU e moe ana no ma kahi no ana i hiamoe ai,. aole no ihoi he mea e ae mawaho ona, nolaiia, nihi malio aku la oia ahiki. ma kahi o ka hu 'a moena ana i hoomoemoe ai i kinohi, ane ka awihi iki ana mai i kahi a kona 'kuku o moe ne'u Me ke pahaohao nul iloko ona,. ike mai la oia i keia wahine u'i lauoho nu'anu 'a uliuli, me ka papahi lei a'iihi i ke poo, e noho ana ma ke poo o me ana mai ia Kahinihiniula o noho nei ikina o ka mi'a moena, i ka i'ke ana mai o Kakinihiniula, 1 ke kau aleu o na maka o keia .wahine, i ipulokuia 'kona mau kioliiona e ka u'i j>ookela, a elike no hoi, me 'ke ano mau o keiki, he hilahila a-maka'u wale, pela no o Kahinihiniula i hou aiku ai i kona poo iloko o ike kuina kapa, ana i hooonoemoe ai a moe pakii iho la ke alo, me ke ano (haalulu. Ia KaliinUiiniula e pupue nei i ika pu'e uala hua o Kohala, he neenee mai, aia hoi hoopa<pa ana na lima o 'ka u'i puloku maluna o 'ka poehiiwi o Kahinihiniula, i ka ipa ana iho o ikeia lima i kona poohiwi, ia wa i uwa ae ai o hinihiniula a nui ka leo, me ka piha maka'u, i kumu o ala ai o kona ikuku, oiai tio koua poo e hou la iloko o ko kapa, lOhe ae la oia i keia leo oluolu, o hea iho ana i konii 1 inoa mo 'ka nahenahe, a penei na huaolelor "E Kahiniulāokalani e, ;he uuku wale no kou wahi kino, naue nae ka hakaeleaea o Nuumealani ia oe, ka aina i <k.a pe'a kapu o Kukuluokāhiki, 'hiki jnai la au e hoonoa i .»ke kapu o ke ahelaukanikoaie, i. noho oe a ala ao. o Kau-laikawekiu-o-ka-makani, ko ikupunawahine, ha'i a»ku oo i ka. olelo, no'u keia po, a kakahiāka nona i?, ina- aku ke kii a&iki msai, na'u ia e hookipa aiu i anehenehe i *ke one o Kahakahakea, he ke'ake'a na ke kāupu, poelo ka walama." I ka pau ana o ia «mau; huaolelo, ka-i ao la ka lima e paa ana i ka pookiwi o Kahinihiniula, & pau ae la no hoi kona lohe ana i ka leo, aole nae oia i manao ua hele kela wahine, tke mau la no oia i ka pupue, a .no ka p.me leo 010, manao iho la o īKahinihiuiula ua hole pnha ua u'i kipa kauhale nei o tka aluna la. <Kolaila, papale ao la oia i Ito kapa, me ka hoai(ki ana, iaia i nan4 mai ai, aolo iho la ka ■ malihini ana i maka'u ai. laia i ike ai aohe pueo nana e keu ka aha, o kona wa no ia i lolē mai ai mai ka nu'a moena onai, a pahii aua ina ka aoao o 'ke a na «keia mea pahu i ao i ka. hiamoo o Niula, a ike iho la i lea moopuna e noho ana ma ka aoao, ane fee ano 'haalulu.

I -N'inau mai la 'ke kuku: Kahini- ! hiniulaokaJani e, heaha ikeia mea pai hu i ko'kaua hale. a'u i lohe ae nei?" ' "He wahine," wahi a ka moopuna. I "Maihea inai nei?" "Aole au i ikoj maihea anai hoi : mai nei au a'hiki iloko nei, hoi »ku nei :no au iluna o ika nu'a, ia h\ili ana j mai nei a'u, ike mai nei au i ikoia wa* hine u'i, e npho ana ma ko poo, ,o ko'u maika'u no ia, a <wili au iloko o ke kui- : 'na 'kapa, kahēa uiai att ia' oe, uwa au a nui ka leo, ao-ho ou mea a .fwalaau ae. jla'u o pUpue ana i ka maka'u, hamo- | haiuo ai;a ak lima o ua. 'wahine la ma kuu poohiwi, a. eia na oloelo an4 i ikamailio uiai noi nau: 'Ko ala ae oe i keia po nona, a kakahiaka nou ia. Eia aku kē *kii a hoea mai no kaUa, a Hana kā e ,lawe a ke one o Kahakajhakea,' a o ia na olelo ana i 'kamailio j iho nei, me ko'u nana ole aku iaia," | Pane mai la ke'kupunawahine: "Au--1 me no bot oe e kuu moopuha e; aia ka I hoi a hoike mai ke' akua iā oe, o kou maka'u iho la ika ia, apopo, al oo i ko. j,luhi, au i hele aku nei, eliike too ke |kauoha ia oe ; eia na'e e imiiā imai ana I kaua, ina na ke kanaka e aolo kaua e nalo, aka ina na &e aikua e hnna nalo akua, nolaila noho malie a noa ko waha hewa i ko luhi, alaila nanā aku !imua f i na mea e hoea mai aaa." Olelo āku la o Kahinihiniula i. <ke ki> 1 kuna-wahine: "la oe i hiamoo iho uei, i i'ke au ua mo& 00, ko'u ala ae Aei .no ia, a pii aku nei au iUka o Hlaunawili, e kali'ai i ko'u mau 'hoapaani.o <ka ihoi mai„ Pii.juku.jiel au ahilki i kahi owa--1 kukui, makai o Maunawili, £>ii au a luna o ke kukui> noho au kAkali i ko ; u inau hoa paanl.o ka hoi mai, ui loīhi no. ia noho ana a'u, lohe au i ka -wawk anāi.o .ka lea o ka poe hoi mai, e kauiailio ana r 'ia. lakou i Mki -mni : ai <kahi o ke luimu kukui a'u e kau a r an la au i ka lakou olelo, i ka nalowale hohua 0 ka i'a o ka loko o Kam-ainui, nanā au i huakai e hoi nēi, aole &e wa'hi puolo i ka lima o na.moa apau. - * "t kuu ike ana a lohe hoi i kā lakou mau olelo, aole au. i 'hoike.iā'u i kuu mau hoa paani, hakalia no i ika huākai a hala aku. o ko'u hoi māi nei Ao ia e ha'i iu oe, me fko'u ihooiaio i ikau: mau f»lelo e kukn. me ko'u ananao ua ala la oe.' . - "la'u i hiki maineimiwahonoi o ka hale, li>ha nlai la au ia oe e k&uāilio ana me kekahi mea, a manao au ua ala kou hiamoe. ta'u uae i kiei mai ai iloko nei, iko niai no au ia oe e moe ana, aole he imea, % ae iloio nei o ,ko! kaua hale, noiaila, nihi malie mai nei Ea'u hoi aua, i ole oe e ala, ahiki au

maluha o 'ka n>u ? a moena o !kaua, huli hou. mai nei au o nana ia oe, ia wa au i ike mai ai i koia waliine e nolio ana ma ko pooi "•la'u i iko ai iaia ? ua kau mai la 'ke ano o.ka maka'u' ia'u, a liou aku Ja au i ko 'u poo iloko o ke kapa, i ole au e ike iaia, »e ka uwa ana i ikumu nou e ala ai, o ka wa ia o 'ka lima o kela wahine i hoopa ilio ai ia 'u, me ke £amailio ana iho: . "E Kahinihiniula e, he uuku wale no oe, naue nae o Jsuumealani. Hoaha ia mea e kuku?" (Aolo i pau.)

MEKIKO, Feb. 27.—Klua mau kalaiwa kaa otomobile ame elua īnau- makai i make a he lehulehu aku ka poe i hoehaia iloko o ka manawa i hakaka ai na kalaiwa kaa otomobile olohaui ame na makai maanei ina ka po i hala.