Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 11, 17 March 1922 — KA NINAU KOHO ELELE LAHUI [ARTICLE]

KA NINAU KOHO ELELE LAHUI

Mr. Lunahooponopono, Aloha:— E nluolu mai hoi i ; kauwohi kaawale 0 ke Kuokoa no kekahi mau manao hoakaka pili no na moho elele 0 holo V'aloko nei i keia kau kuikawa: , He mea pono i ka mea koho e ioomaopopo, a 0 hookuku i na moho e holo nei, a kapae ae hoi 1 na marao pilikino, a ili lahui paha. E kalele ikaika ka manao maluna o ke kupono maoli 0 kela me keia. ITe -i mau moho e holo nei, penei: Ka mua: o Mary Haaheo Atchorly, he wahine i hanauia i Hawaii r.ci. a mare i ka haole Pelekane, he kauka, e noho mai la i Kanada, he ••iina no ka poe Pelokane no. Ma k" kanawai koho haloka 0 na wahine, ua haawiia ko kuloana me ka nmna koho baloka i na wahine, .1 aolp i haawi pu ia ke kuleana me ka mana holo baloka oihana. No■aila, aole olelo hou ana nona. Ka lua: o Johu Kumalae, he keiki hanau no ka aina nei, a he lunakiai hoi no ke Kulanakauhale me Kala--1 i JB 0 Honolulu nei. Aole i pau ko«a kau naa ia oihana lunakiai. O pono 0 na makaainana iloko 0 n» kalana 0 keia Teritore, aia no ;a. maluna 0 ka holomua 0 na laweoihana ana a na lunakiai, i oi

mamua o ka mea e hanaia mai a ' f ka ahaololo lahui ma Wakino*on?i. o ka ninau alanui, halekula, w ai, na paipu laweino a pela wale al<ij na mea e loaa ai ka pono i ka Mulehu o Oahu nei, a pela no me na mokupuni e ae o keia paemoku. Ke olelo nei o Kumalae i kona nloha i ka lahui Hawaii me ka leapau. O ke kupanaha nae: 1 Kola mau makahiki aku nei, ua hoala ae o Kumalae i ka hana poi, a ua huliamahi na kanaka o Horo!uhi nei i ke kokua ia Kumalae, •" 'ii nui kona puka. O ka apiki i ka wa i ike ai oia i kona ua kuai hoolilo aku oia l i oihana poi, me ka hilinai P# a "a oka lahui oiwi iaia, a lilo i ka hui Pake no na kaukani dala pokeokeo, iloko o kona **e. I keia mau la, ko hana hou isei j j{ a p 0 q k a n i„ ati; e kuai hou aku.ana no anei oia i keia hana poi ana i ka Pakel Me lie m ca la. oia aku ana no ka hopena. Ke olelo nei o Kumalae eia oia ke *uai nei i kana poi no ka 16 paona i ke dala hookahi. Aia ka Balaw »na poi o Honokohau ke kuai mai la i Maui no ka 20 paona i ka kookahi dala. Pehea keiat Ke olelo noi o Kumalae, he ku-e ol a i ka hookomoia mai o na limahana Pake i Hawaii nei. Kupanaha ka papa'u o ka ike! I koia wa, hapanui o ka poe e paa mai nei 1 aa aina hookuonoono, he poe Ha-

Eia lakou ko kanu nui mai I nei i ke ko me ka halakahiki. O L io 'akou pilikia nui nae, o ka lawa ole o ke kanaka hana. O ka nui o na kanaka o Honolulu he poe makemake ole i ika hoi 1 Da kuaaina e noho ai. Hoopipili k* i ke kaona nei no ke kokoke o mea &pau. maopopo i ka lehulehu apau,

ma e nui ke kopaa, ka halakahiki me na waiwai e ae e hoohanaia ai ma Hawaii nei, pela no e nui ai na moku kipa mai ianei, a pela pu no hoi e nui ai ka hana a na kanaka poola i kela me keia wa. O keaka la ka oi aku o ka maikai no ka poe poola me na limahana e ae o Honolulu nei; o ka hoi anei i na kuaaina e hana lima ai iwaena mala ko no $2 a $3. paha o ka la, a i ole o ka hana poola ma na uwapo no ka $4. a $5. a oi aku dala o ka la? Ua maopopo loa, ke nui ke kopaa me na waiwai e ae, pela no e nui ai na moku komo mai no ka halihali ia raan waiwai. Pela no hoi e nui ai ka hana a na poe poola nei. Ia Kumalae nae, me Mary Atcherly» he hewa loa keia. Ua like loa ko laua nei manao maluna o ka hoopaelimahana, no ka mea, he mau Demokarata kuokoa laua. Aohe kahuahana e ku nei. Aia no i kahi a ka makani e kula'i ai, hihihina wale aku la no ilaila.

Eia hou no keia mea apiki o Kumalae: No ka Hoomana Poaono oia, o ia hoi: o ka Poaono kona la hoomanao i ke Akua. Ina paha oia o puka ana i olele, a noho ka aha kaukanawai lahui i ika Poaono no ka noonoo i kekahi ninau ano nui pili ia Hawaii nei, pehea ana o Kumalae? Aole paha auanei oia e hele ana i ka Halo Kaukanawai ia lal Ke leolu o na moho: o Likana Eliwai, he moho na kekahi poe Demokarata kakaikahi i wae ae me kahi leo ole mai ka nui Demokarata mai. He mea oia i hanauia i ka aina e, a i kona wa ilihune pae mai i Hawaii nei. He makamaka a hoaloha no hoi no ka poe pili kamaaina me ia. He wahine haole kana i hanauia no i kahi e, a ua loaa keiki no hoi. Ke olelo nei oia i kona aloha i ka poe hookuonoono. E ole ka oia loaa ai ka hoololiia o ke Kanawai Kumu a hookomoia he pauku, e kauoha ana i ke komiaina aina aupuni e wehe koke no ka hookuonoono i na aina, e noiia ana e 25 poe makaainana. E kamailio maū

ana no hoi oia i keia moa i na wa apau ana e holo baloka nei. Eia ka apiki; mahopo koke o ka hooholoia ana o ua Kanawai Kumu la me ka hoololi ana e olelo nei, ua lehulehu na palapala noi i hana, n i waihoia aku i ke Komisina Aina Aupuni i kakauinoaia e kekahi poe lehulehu, i emi malalo o 300 poe. E noi ana e weheia o Kekaha ma Kauai, o Waimanalo ma Oahu nei, 0 Kahakuloa ma Maui, a he mau aina maikai no hoi kekahi ma Hawaii. Ahiki mai i keia wa, aole loa i wehe iki la 'ua mau aina la. Mahea iho la ka waiwai o ka hoololi a Eliwai e haanui mau neil Ina he aloha io ko Eliwai i ka poe o na aina hookuonoono, no keaha oia e ku-e, a e hoolo mau nei 1 ka haawiia ona wai i ka poe o Lualualei me Waianae, a pela aku hoi me ka poe o Makual Olelo he aloha oiaio kona i na Hawaii, no keaha oia i haawi ole ai j ka wai 110 ua kanaka Hawaii e noho mai la ma Lualualei i keia mau la. Ina he aloha io kona, no keaha oia i ku-e ai i ko ke aupuni haawi ana i mau apana aina kanu uala, no' na kanaka o Waiahole i ko lakou wa i noi ai, i kela mau makahiki aku neil Ike oia i kanaka e noi ana e haawiia 1 wahi mahioi no lakou, kii oia 0 hoolimalima me ke aupuni, i loaa kahi o na pipi ana, a nele hoi kanaka i kahi mahiai ole. Ehia mau keiki a ka poe ilihune a Eliwai e honaauao neif

Ehia poo ilihune «a Eliwai e malama nei ma ke ano ukuhoomau? w Iloko 0 kona waiwai nui, mo na aina kuleana lehulehu, ehia poe ana i hoonoho ai maluna 0 na aina ona e mahiai me ka hoolimalima olef

Ua pili like keia mau ninau ia Kumalae laua o Mary Atcherly. Ka ha o na moho; o Harry Balawina, he keiki i hanauia i Maui, a malaila pu no koua makua i hanai. ai. Na ka poe Hawaii oia i hanai, he poi, me ka i'a mo ka uala maoli no hoi kekahi mo ka waiu iloko o ka po'i a he opihi ke puna. O ia ka hanaiia ana o na keiki i kuaaina mamua o ka laha loa ana mai o ke puna me ke pola ia Hawaii nei. Ua holoholo a ua hele liko o Hale Balawina mo na kamalii Hawaii i ke kula. I kona nui ana ae nei, he o ia mau kona aloha mo kona launa ana me ka poe Hawaii. Ua n ! arc oia i kekahi kaikaniahina i hanauia no i Hawaii nni. O na makua o kana wahine, i Hawaii nei no i hanauia ai. Ma na ano ajmu, ua kuleana o Hale Balawina me kana wahine e kapaia he oiwi Hawaii. No ka mea, he owe laua i hookupuia i Hawaii nei no.

Ke malama nei o Hale Balawina me kona ohana i ka poe ilihune he lehulehu wāle. Na kona ohana e malama nei i ka poe ma'i i ka Baldwin Home (Homo Balawina) ma Kalawao, Molokai. Na lakou no o malama nei i ke Kula o Maunaolu; Ka Home o na Elemakule ma Makawao, ka Haukapita ma Kula; me na kokua lehulehu ma na wahi like ole. Na Hale Balawina ponoi e uku nei i ka uku kula me na lilo e ae o kekahi poe keiki lehulehu wale, e hele nei i ke Kula Kamehameha, Punahou, Sana Lui, a mau kula e ae. Lehulehu wale na ohana e malamaia nei e Hale Balawina me kona ohana. j I keia wa, mamuli o ka pau ana 0 ka hapanui o ka poe o Honokohau j 1 ka hele, a haalele ia wahi, ua

hoolilo ae lakou i ko lakou mau kuleana liilii i ka Honolua Ranch, he hui hanai holoholona me mahiai e noho poo ia nei e Hale Balawina. Ke hana nei o Hale Balawina ma i- ka poi, a hoolilo aku i kanaka ma k» 20 paona poi no ike dala hookahi.

I keia mau kau ahaolelo iho nei, ua hoala ae ka ahaolelo i kekahi mau kumuhana pili i na aina hookuonoono no Lualualei, i Waianae, a mamuli o ke kakoo ikaika ana o ke komite e noho lunahoomalu ia ana e Hale Balawina iloko o ke fenate, ua loaa he mau haawina dala no ka wai, me ke alanui, o na aina hookuonoono o liualualeL I ka wa nae a ke aupuni i liuliu ai e hoohana i keia mau haawina dala, ua ku-e ikaika mai o Eliwai i ka laweia oka wai no ua mau aina la. Pela i nele ai ka poe o Lualualei i ka wai ahiki i keia wa. He lehulehu wale aku na mea i koe e hiki e hoikeia i ke akea no keia poe apau. Aka, ke manao nei au, ua lawa loa ae la keia mau kumu no ka hookuku ena i keia poe moho. -No Mary Atcherly me John Kumalae, aole hookahi a laua e kokua nei ma ka malama ana iloko o ka hune me ka pilikia, a aole no hoi a laua mau kokua no ka hoonaauao ana i na> keiki a ka poe ilihune. Aole no a laua mau kokua no kekahi o na home Hawaii e hoonaauao a e malamaia mai nei ka x>oe nele. No Eliwai hoi, aole no hoi i nele kekahi mau kokua liilii i ka poe pili no iaia, ma ke ano o ka launa makamaka ana. Aka nae, mamuli o kona ku-e mau i ka pono kaulike, a pono kaokoa hoi o ka lehulehu, elike me ka poe o Lualualei me ko na Koolau, ke manao nei au, aole oia i kupono.

No Hale Balowina, ua lehulehu loa kana mau hana maikai ku i ke aloha oiaio. He kanaka naau liaahaa i piha me ka noeau mikiala hana iloko o ka aheahe o ka oluolu. Pela oia i holomua ai ma keia noho ana, a o ia no kona kumu i alohaia ai e ka poe i ike a i kamaaina iaia. 3To ke alolia oiaio i kana mau hana maikai, ke kumu o keia kakau ana me keia kakoo ana ia Hale Balawina. Ua oi aku ko Hale Balawina aloha i ko kakou lahui, mamna o kakou Hawaii iho no. O ka baloka e haawiia nona, he baloka ia no ka pono me ka pomaikai o ka Lahui Hawaii. Me ka haahaa, MEA KOHO BADOKA HAWAH.