Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 17, 28 April 1922 — Makelei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Makelei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

i(Hoomauia mai kela pule mai) Ma keia alanui a kona mau hoa fe alakai nei iaia, he alanui pali ia, aka he mea ole ia pali i ka ho-hia i na hana a ka poe kino papalua, a o leeia alanui no hoi e alakaiia nei, © Kahinihinihula, he alanui no ia e huna ana iaīa mai ka maka mai o Ahiki, ke Konohiki hoolakolako o Kailua. Ia lakou' i kokoke aku ai i ka lale, huli mai la kona mau hoa paani a 01010 mai la kekahi: "Maaupī makou o hookuu aku ai ia oe C hoi. aia a kakahiaka, alaila hui hou kakon, a na makou no oe e kii mai. 1 '' E hoi makou, no ka mea he loa ** • | ke alaholo, a mai hookaumaha oe 1 kou inanao no makou, no ka mea, aia maniua o kou alo ka hana nui e pono ei ia oe "ke hoomakaukau i na ike apau. o pono ai oe, ame kou mau hoa pnani nei, a loaa ia oe, ai liko ka>ou.'' 1 olelo nku la o Kaliimihiniula: | «'Ka i no paha e hele kakou ahiki V,. j ka hale, ai hoi a maona alaila ou- - kou hoi! '' 'i Pane mai la kona mau hoa: "E uann mni oe he nui makou, a he nui i na meaai o ko makou wahi, nolaila

e hoi makou." 4 • Aia ihea ko oukou wahi e noho ; -wnhi a Kahinihiniula. "Aia iluna o keia kaola pali a kakou e nana aku nei, aia ilaila ko makou wahi e noho noi." ' 4 Alaila he nui kanaka o ko oui ltou wahi e noho mai neit" wahi a Kahinihiniula. 44 Ae, he nui kanaka, a o ko makou mau makua no hoi ia, eia nae maniuli o ke kauoha i haawiia mai ia makon, o ko makou mea ia i hele ai i kahakai, e kali ai ia oe, i hoa paani no makou, a ua lilo oo i mra nui imua o makou, a i hoa pili koi ma na mea apau, nolaila e hoi & hui hou kakou i ka la apopo." Haawi ke aloha ,ani peahi lima," a 0 ka nalo aku la no ia o kona mau hoa paani i ka malu a ke ao, a oiai Be kino lau ko lakou la, aohe ana mea e hoomaopopo ai. Hoi mai la oia ahiki imua o kona ■tntu, a kuu ka nae, paina iho la laua 0, maona, a ninau mai la o Niula: <4 Pohca oe me ko mau fioa paani 1 k<*ia lal'' "Maikai," wahi a Kahinihiniula, "'he poe hoa paani maikai ko'u, a'o aaai ia'u i ka au ana iloko o ke kai, auaukai mai nei makou; apopo a'o ia'u i ka heenalu ame ka luu ilalo o ka hohonu, olelo mai lakou ia'u e a'o mai ana lakou ia'u i na makau- : ltau apau, e pono ai au no kekahi ' hana nui, a heaha la ia hana, aole an i maopopo, o lakou no paha ka i ike." '' Ae,'' wahi ake tutu, '' o lakou ka i ike, a na lakou e hoike mai i »a mea apau, oiai o ka hana nui a lakou i olelo mai la o ia no ka hana a ko kupuna kino lau au i ike ai ilokō ne» o kaua, a o ka mea koi nana i hooko mai la i ko i'a knlolia, ano e ka moopuna, e hoo* lehe mai i ka olelo. "Mai hiamoe loihi oe i keia po, ana au e hoala aku ia oe, ala mai ©e, mamua o ka hiki ana o ka la, i pau kakahiaka ko kaua ai ana i hiki mai i»o ia o kou mau hoa hookahi ka hele ana. Olelo mai la ka moopuna, {< Ae, ua olelo mai nei no ia'u e hiki mai , ana no lakou e kii ia'u, alaila ma- | kou hele." ) "lTa pono," wahi ake tutu, "ua | mnon.i iiio la, nolaila e hiamoe oe, i » ala kakahia'ka nui oe ke hoala aku aa. *' O ka mau no o kamalii o ka hiamoe ahiahi, i hakalia no a komo iloko o ke kuina kapa, o ka lilo aku • la no ia i ka aina moeuhane, a na ka leo kahea- o Niula i hoala. Oiai nae o Niula e ala hookahi I ana, a e au ana kona noonoo no ko 3aua noho ana, ame ka pilikia o ka | aina o ke alii, mamuli o kona kuhaJ lahala i ka hoi aku o kana moopuna "1 me ka nele, nolaila hu ae la ke aloha iloko ona no ke Konohiki, noho aina o Kailua, mamuli o na olelo a ■ ka moopuna i ka haawiia o ka ai | ame ka i'a i na mea apau, ai a p' maona, alaila haawi ka i'a, a o kona wa ia o nele ai i ka haawina i'a. (0 ke kokoolua paha keia o Kuapakaa, he haulo nae kona i ka hapaina waa, poina ka poe nunui o ka iho o ka wahine ka inea nui, oiai » ua loihi na la o ke kaawalo ana, a : J loonoo ole iho i ke keiki ka mea ■ : , r - nana i hoihoi ia lakou a pae i ka aina"). Oiai o Niula iloko o na wiliau a kona noonoo e ku-ka nei iaia iho, a H oiai ua pio ke kukui, a ke ala poeleele nei oia, ia wa oia i ike aku ai i ka malu ana iho o ke aka ma ka puka o ko laua hale, a hemo mai la | v < ke pani paihu o ka puka, ike aku |l la oia i keia mea e ku mai ana me H ka hoopuka ana mai i ka olelo: "Poeleele no ka hoi ka hale o [l kamaaina!'' "Ae." wahi a Niula, "poeleele i o« e ka malihini!" ?l . '

'' Ae, poeleele an,'' wahi a ka malihini. "Pela iho, e ho-a ae au i kokui no kaua i malamalama ae." "Mai hooluhi oe ia oe," wahi a ka malihini. "Aole paha ia he mea hooluhi,'' wahi a Niula, "oiai he loa kou ala i hele mai nei i keia uka waiahulu, o ka poeleele iho huhewa paha oe, a laki no nae, ua hiki i ka hale kanaka, he moe iho ko kaua a ao." '' Mai-kai no kau olelo • ke kama* aina, noonoo ae hoi au o ko huaolelo kauoha, o ia ka'u mea i hele mai nei e ike ia oe. '' O ke kamailio mai kau e ka malihini he poeleele, aohe maopopo ia'u kou holehelena, anoai peha ua ike mua au ia oe, a i ole, aolo paha kaua i hui mua." Akaaka mai la ka malihini me ka hoopuka ana mai i ka olelo: "E ka Niuula i ka piko o Kauakoko e, o kou hoopaha'oha'o iho la no ka hoi ia'ia kaua," o ka wa no ia o ua malihini nei i hele aku ai a ma kahi o ke koi, hua kukui e waiho ana iluna o ke po'i, a hopu iho la a paa i ka lima, o ka wa no ia o ke koi kukui i a ae ai, a malamalama oloko o ka hale. Ike mai la o Niula i kana malihini kipa, o ke ano ahiahi, aole ia he mea e ae, aka o ke aiw&iwa ia nana e kona mau makemake apau. Nolaila kokolo mai la oia imua me ka paa ana mai i na wawae o ka malihini, a hoopuka mai la i ka olelo: "Homai ke ka-li kukui i ka lima o ko kanaka ,aole nau ia mea e paa, a e kala mai oo ia'u, i ka noonoo ole, a o ia iho la paha ke kanaka la, aia no i ka ikemaka, auwe no hoi kuu noonoo ole ia oe ef"

O ka wa ia o Haamea Nui a ke aiwaiwa i olelo aku ai ia Niula: "Nana mai nei au c noonoo aua oe no kahi moopuna kaua, a ike mai nei /au e mihi ana oe i ka nele o ka aina o ke 'lii, i ka momona, a nele pu hoi me ke Konoliiki puuwai oluolu, ka punahelo hoi a ke alii, o i?yko'u mea i hole mai nei e kaua aku i kou manao, iia ike no oe, aohe mea i koe i lea lima o kou hookapuhi nei, ua pau mai Kahikiku a Kahiki-mo», mai ke apapa-nuu a ke apapa-lani, mai ka hookuina oluna o ka pukui, a i ka mole o ka honua a kaua o noho nei.

'' Aia me oe ke kumu i ku ai ka 'u makaia, a o ia no hoi ka mea nana i hooko i ko'u makemake, a ua ko r, 7 iho la, a mai noho oe a kaniuhu, oiai ina aku ka punahelo a ko alii a hoea mai i kou alo, a o ka waha no ka luahuna e ola ai."

"Ia wa oe e ikemaka ai ia Hinaka aihumuhumu o Nuumoa, a o ka laau a kaua, a'u i haawi aku ai ia oe, o ke ki iho la ia nana i hooko i ko'u mau makemake apau, a pela kou hoa nei i kapaia ai he aiwaiwa, a e ikemaka iho ana oe i ka hopena.

"Nolaila, moe oe a kani ka moa mua, alaila ala ae oo hoomakaukau, i ka elua o ke o-o ana o ka moa, ia wa oe e hoala ai ia Kahinihiniula, a ala, iho olua ilalo o ka mapuna i i'a, ohi a nui a piha na po'i pohue, alaila hoihoi mai olua a mawaho waiho, hoi mai olua a loko nei, papani olua i ka pnka a paa, alaila hiamoe olua ahiki i ka w& e hoala mai ai kekahi mea ia olua ,ala ae olua ,a o na mea a olua e ike o ko olua mai hoa ai ia." "Pehea no hoi, e noho no hoi kaua a ai pu i ka momon» au i haawi mai aif M wahi a Niula. "Ua ai au, a ua noa ia'u me Kini o ka po, a pela hoi oe, ua ai oe, a ua noa ia oe, a koe hoi kou mau hoa-ai o ko ao, aia ahiki i ka wa e makaukau ai o ka papaain, alaila au hiki mai, nolaila e hookuu kaua e hooluolu oe, he ma-u no ke kulii po i koo, a e ana wale no ka hiamoe." 0 ka wa no ia i ku ae ai o ua aiwaiwa nei iluna me kela u'i oikelakela e paani ana iluna o kona mau hiona, ke nana aku nei o Niula, me ka naau makahehi e mahalo )a iloko, i ke ku a ka laau la-la ole, o Luaiki a o ka u'i paha hoi a ka poe kaao moolelo e paha ai, pali ke kua, mahina ke alo, ke ku a ka wahine u'i, ina pela ua hiki nol Oiai oia e ku ana iluna, ia wa i uhi iho ; i kekahi ohQ a'ia'i keokeo, a i kawao ana ae, aole iho la ka u'i holoholo o ke aumoe, a o ka wa hookahi no ia i pio iho ai ke kukui, a poeleele kauhale o Lupalolo. Oiai nae o Niula iloko o na wiliau kokoia hoopaha'oha'o a kona hoa kamailio o ke aumoe, o ka wa hookahi no ia i lulumi iho ai ka hiamoe i kona mau lihilihi a Pale ka ike i na kini o Kolokini, 1 ka papane a ke kai i ka halahala e— O ka hala oe hauna keia kanaka, Mala maea me he i'a mala la, O ua mea luhi nei o ka mo-e, Me na o Luhi e— Ano la, e ka mea heluhelu, ke pau mai nei ko kaua mau hoa hoinau i ka hiamoe a iloko hoi o ka aina moeuhane e loaa aku ai lakou ia kaua. Oiai o Niula e lilo ana i ka hiamoe kulipo, ike aku la oia i keia kanaka u 'i opiopio e hele pololei mai ana i ka hale a hui me ia. Ninau mai la ke kanaka opio iaia me ka helehelena hoomahie: * "E ka makuahine maikai, owai hoi ka inea o kela opio wahine i pulokuia e ka nani pookela, a'u i ike mai nei e oili ae ana mai kou hale

nei ae, a 'u e kolio noi, o kau lei milimili no paha ia, a o kau kaikamahine hoi a'u e manao nei, ke kumu o ko'u hele ana mai la e hui Oluolu anei oe e ha'i mai ia'u owai la hoi kona inoal"

Olelo Jcu la ko Niula kino moouhane, "Auhea oe e ka opio kanaka u'i a'u e ike nei, o kela kaikamahine i puka aku nei pai anei aku, he malihini no au iaia, a o kona kipa ana mai nei no ia, aolo no i loihi ko niaua papa olelo ana, a hele koke aku la no, eia ka ua ike mai nei oe, a he keu no hoi keia a ko 'u po laki, i ke kipaia e ka poe u'i." (Aole i pau.)