Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 18, 4 May 1922 — Ka Waimapuna o Oloolo, Molokai [ARTICLE]

Ka Waimapuna o Oloolo, Molokai

II na la i hala aku o Hawaii nei, ua ikeia he mau waimapun* he lehulehu, ma na kahakai o keia paeaiina. O keia haawina ua loaa pu no hoi ma na aina o O keia mau waimapuna o 010010, ua kama»ina ia keia mau wai, a ua ikeia\e s na kanaka o Kaunakakai, a ua'kaI maaina hoi i na kēiki kahiko o MoF lokai. I na la mamua aku o ka hoohui aina o Hawaii nei, ua hoomaopopoia keia mau wai, ma ke ano he wahi auau no na kamaaina o ia mau kahakai. Ua kaulana pu no hoi ma ke ano he wahi auau no na alii, ahi'li loa mai no ia Kamehameha V. E hoomanao mai no hoi- kakou, na keia alii i kanu kela uluniu e ulu la ma na kahakai o Kalamaula ahiki mai i keia la. I ka makahiki 1888 mahope o kekahi haule ua nui ana, ame ke kahe o ka wai no kekahi mau la, a na ia wai hoi i hoolana i ka aina I holookoa o Kaunakakai, ua hoopihaia keia lokowai o hookahi hapa eka : paha ka nui, a iloko o keia hapa eka f he elima mau waimapuna e pii ae jf ana. I ka maloo £na o keia waika- | he, ua ikeia ua piha keia loko i ka ī lepo, a i kela ame keia ua nui ma- | )u»pe mai, ua uhi hou ia aku, a i ka i makaUki 1898, he umi makahiki V mahope mai, aole he mau hiohiona ! lokowai ma ia wahi. A mai ia ma- ! ]tahiki mai hoi ahiki i keia la ua ulu ae na kumulaau kiawe a ua 1 hiki ole e manaoia he loko kekahi \ ma keia wahi. ■ I ka manawa i hoomakaia ai e l kanu ko o Molokai, ua imiia no na \ lokowai kahiko, aole nae i hoikeia \ keia lokowai e na kamaaina, a o kekahi no paha, aole ka $oe dala i makemake e imiia ka wai maluna o na aina aupuni, o hoi aku ka pomaikai o ia wai i ke aupuni i ka paul ana o ka manawa hooiimalima. No \ ke»a mau kumu ua waiho walo ia \ keia moolelo o keia loko, ame keia mau waimapuna ahiki mai la i ka la i makemakeia ai e loaa ka wai hookahekahe, no na meakanu o na aina hoopulapula ma Kalamaula. I ka imiia ana aku ka hana e na kamaaina, ua loaa aku la keia wahi, a i ka eliia ana ua loaa pono aku la kekahi waipuna hookahi o na waipuna elima i ikeia i na la o Kamehameha V. I keia la ke pii ae la keia wai, a 0 kā hohonu o ka lepo nana i uhi iho i keia lokowai, ho 4 kapuai, a 01 aku. Ko mau la no nao ka pii &na o ka wai, a ke paumaia la he MH\OOO kulani i kela amo keia 24 hora. Aole emi iho o keia wai, a o kona ikaika paakai ho 54.8 wale po grains o ke kalani wai hookahi. He |i anuanu maikai, a ua hiki no o inu- | ia eke kanaka me ka pilikia ole. Ua | oi ae ka ono mamua oka wai o Kaunakakai e inuia la no e na kanaka o keia la. ,i Aole nae i lawa keia mau kAlani wai no na eka ho 300 e mahelehe- | leia aku ana, no na kanaka Hawaii I e hoi mua aku ana maluna o keia mau aina. Oka nui o ka wai i makemakeia no keia mau eka, he 2,000,000 kalani, aka, ua manao wale ia nae, ina no e paumaia ana keia mau kalani o 2,000,000 aole no e emi iho ana keia wai, a o ia ka hana o keia mau ?a aku. O kekahi ua kaawale loa mai keia -waipuna mai kahi mai o na auwai hookahe i makemakeia, a e eliia ana a* kekahi wahi o 200 kapuai mauka aku o keia waipuna, he lua no ka v muaoia ana e loaa paha ke kumu ' o keia wai, a ina o loaa io ana ua maalahi hoi ka pauma ana aku i na auwaL Aka, ina no aole e loaa ana ke kumu wai, ua pau ka ninau wai bo keia mau aina e noho mua ia aku ana e na kanaka Hawaii. He moolelo kupaianaha no ko keia lokowai. Ua oleloia i na la i hala wale aku la o Hawaii nei, na la hoi e hui kuka ana na akua me na kaj naka, ua hoomaopopo mai o Mrs. Kahinu, he wahine u 'i ka i ike mau ia ma keia lokowai e kahi ana i kona lauoho. Aole paha i launa kamailio aku na k&naka me keia wahine, aka, ua ike mau ia oia e noho ana ma kekahi puu lepo mauka iho o keia loko. A he 010010 hoi kona mau wain. No keia 010010 paha* o ka waiu ke kumu i haawiia ai ka inoa o 010010.

Eia iho makai o keia lokowai, ka uluniu i kanuia ai e Kamehameha V ma ke ano he kiahoomanao nona. A maloko o keia uluniu he waipuna no i nalowale, ahiki i keia la, i ikeia o Kaaua. A makai aku o keia uluniu he waipuna no i ikeia a i kamaaina no i na kanaka, i ikeia o Kamaloko. O keia mau lokowai a waipuna hoi, ua nalowale ahiki i keia la, i like no hoi mo ka nalowale ana o 010010. Elike no hoi me na waipuna kahiko, aole i aeia e hanaia kekahi mau hana pelapela malaila, oia hoi ka holoi ana ame ka auau ana o na wahine i loaa i ka ma'i wahine. A mamuli o ka uhakiia ana o keia kanawai pela no i nalowalo ai. Ina e huliia aku ana keia mau waipuna, ke manao nei no kekahi I poe kamaaina o Molokai e loaa ana j no. j O ka mea kupanaha i ka hoomaopopo ana, o ka loaa ana o keia waipuna o Olooio i k& manawa i makemakeia ai o hoohana aku i ka aina no ka pomaikai o na kanaka Hawaii, a i keia mau; ia o ka pomaikai o na kanaka, e loaa ana ka ka wai. Ma ka nana aku eia no ke Akua ke kokua mai nei i keia hana no ka pono o keia lahui. No ka aina hoi o Palaau, aoie he hopohopo ana no ka loaa o ka wai no ia mau 500 eka wehe koke ia aku ana no mahope o ka laweia ana 0 keia mau apana aina o Kalama* ula. Eia no ka wai ke kahe la ma kekahi lokoi'a kahiko, 1 Ikanula hoi me ke kalo kona mau aoao. Aote 1 nalowale keia wai, eia no ke kahe nei, a o ke ana wale aku no koe i ka ikaika paakai o ia wai. Ua inu mai nei no ko oukou meakakau a ua ike no he ono no ka wai, a he wai o hiki ana e paumaia no ka pono o na nina Palaau. 0 ka wai inu, ua hiki ke paipu i kahi kokoke i na aina i keia la, he wai i laweia mai ke kuahiwi mai, a ho wai ono hoi. Nolaila, i ka loaa ana o ka wai inu, ame ka loaa ana hoi o ka wai hookahekaho no na meakanu, ame na holoholona, ua hiki mai kakou i kahi e hoomaikai hou aku ai i na kanaka nana i noonoo keia haawi aina ana no na kanaka Hawaii. j Aole mea i koe, o ka pau mai o j na aina i ke anaia a o ke kukulu aku hoi i na home, a o ka hoi aku la no ia o na kanaka maluna o ko lakou mau aina. I keia la ua nui no na kanaka e waiho mai nei i ka lakou mau noi aina, «, e wae ae ana paha na Komiaina mai kekahi huina ae paha o 100 he poe o 24. Aole no nae e loihi aku na la a o weheia aku ana o Palaau. Makai o keia mau aina o Kalamaula ame Palaau, be mau lokoi'a kahiko, i piha me ka lepo i keia mau la. Hoekahi lokoi'a ma Palaau i [ hiki aku kona nui i ka 400 eka, a ua minamina no hoi ke noonoo iho i keia loko nui hewahewa, i hoopihaia e ka lepo ahiki ole e ikeia he hoailona kekahi & ka loko. Ma ka aoao kai nae o koia loko, ua hiki e ikeia iho ke kuauna pohaku ame na hiohiona o na makaha o ke au kahiko. Ina e hiki aea e ka ia keia lepo a loaa hou ka loko, he pomaikai nui ke loaa mai ana i na kanaka e hoi aku ana maluna o keia nmu aina. Aka, ua nui no nae ka i'a o ke kai, ka hee ame ka anae. Ka weke ame na i'a he lehulehu wale aku. He mau hoailona keia o ka pomaikai e loaa ana i na kanaka, e hoi aku ana maluna o keia mau aina. O kekahi, ua piha no hoi ke kuahiwi me na kao, a o.ia alanui no ia e loaa ai ka i'a o ka noho ana aku. 1 keia la, ke hoomaka mai nei ka Hui Hanai Pipi o na keiki Cooke ma, e hoopiha i kekahi mau puaa wahine a lakou he 100 paha, no ka makaukau o haawi mai i na kanaka mua e hoi aku ana i ka aina, ma kahi paha o ka ehia a ekolu puaa kumulau a ke kanaka hookahi. E kuaiia mai ana no hoi na moa maikai, aole i makemakeia na moa kulana maikai ole e laweia aku e hanai. Ua haawiia aku no hoi ke kauohd no ka laweia ana mai o na pipi waiu helu ekahi, no ka pomaikai o na kanaka Hawaii. O keia mau hoolala ana a- ke Komisina, he mau hana e hiki ole ai i kekahi kanaka Hawaii, e ku mai a olelo, aole i h&awiia aku iaia na kokua ana, no ka holomua o kona

noho ana. A\|hea la ka hookuonoono aina ana i oi 'aku i keia haawina, e haawiia mai neif I keia la, o na kanaka manao maikai, e huli mai ana lakou a o hoomaikai mai ana i ke komisina no keia mau lawe]awe naauao ana. Mo keia mau hoolala naauao, hookahi wale no mea i koiia mai ia oe o ke kanaka Hawaii, o hoi a e hooikaika mo ka hoomanawi.nui, a i na la ma keia mua aku, e ohi ana oe i na pomaikai, a e ili aku ana keia pomaikai i kekahi heluna lehulehu o keia lahui aloha. Aole nao i pau aku na mea i makemakeia no na aina ma Molokai. Aia he 15,000 eka aina maluna aku 0 na aina palahalaha o Palaau ame Hoolehua ame Kalamaula pu no hoi, 1 makemakeia e haawiia mai i na kanaka Hawaii, a o ka ninau wale no i koe ,o ia ka loaa o ka wai. No na aina pili kahakai, o 800 eka, ua loaa ka wai, a koe kela mau tausani eka maluna aole wai. O na hoolala ana i mea e loaa ai ka wai, hook'ahi elike me ka mea i hoike oiua ia ae nei, o ka wai no na aina o Kalamaula, e ke noi ana aku i ka Ahaolelo o Hawaii nei, e noho mai ana i ka malama o Feberuari, 1923, i haawina hoaie o $250,000 no ke kii ana i na wai kuahiwi, ame na yvoi i ka manawa ua. Ke loaa ka lua i makemakeia no ka lawe ana mai i ka wai a hookio, ua hiki e loaa Ka wai no ka hoolawa ana no 1300 eka aina ma Kaiamaula. O ka lua o na hoo]aha an, o ia no ko kii ana aku i ka Ahaolelo o Amerika i haawina o $3,500,000 no ke kii ana I na wai e lele la ma kela aoao akau ame hikina o Molokai. Ko loaa keia haawina hoaie mai ka ahaolelo mai o Amerika, e lawa ana na wai no kteia mau eka o 15,000. A i ka hiki ana aku ia manawa, e hiki ana e hoolawaia na kanaka he 500 maluna o keia moku* puni o Molokai, a e ike aku ana kakou i na pomaikai e loaa ana i keia lahui. Nolaila, he wahi uuku walo no keia o na hana i makemakeia, e' hoohana aku no na kanaka Hawaii. 0 ke kumu o ka hana eia i keia mua aku. O ke kumu o ka pomaikai no keia lahui, oia i keia mua aku, ma ko ano nui. O ka hoike mai o na kanaka mua i ko lakou ohohia ame ko lakou holomua ma keia mau aina pili kahakai o Kalamaula ame Palaau, ke alanui e hiki ai e loaa na hoohana ano nui i makomakeia. , Ko manao nei ko oukou meakakau, e hiki ana e loaa koia mau dala 1 makemakeia no keia mau liana ano nui, ke heleia e noi i ka ahaolelo o Amcrika. O ko ko'iko'i o ka loaa ana o keia mau dala, ajno ka hiki e loaa Ha mea i makemakeia, aia no iloko o ka lima o na kanaka mana koho haloka o Hawaii nei. I nui ke aho, a e ohi no ka lahui Hawaii i na pomaikai he nui.