Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 18, 4 May 1922 — Ua Kokoke Mai ka Manawa e Weheia ai na Aina Hoopulapula [ARTICLE]

Ua Kokoke Mai ka Manawa e Weheia ai na Aina Hoopulapula

Iloko o na pule helu wale no, mai keia manawa aku, e hookoia ai na manaolana o ka poe na lakou i hooikaika e loaa ka haawiia ana mai 0 na aina aupuni o Molokai no na Hawaii. I ka poe i ike ole i na hana i hookumuia no ka loaa o keia mau aina, ho mea pono no e hoakaka iki ia aku. I ka makahiki 1919 ka hookomoia ana o ka dlelo hooholo e .Tohn H. Wise, e noi ana i ka ahaololo makua o Amerika, no ka haawiia ana mai o kekahi mau aina aupuni !no na kanaka Hawaii waJe no. Ma ke kino o keia olelo hooholo, ua hu* nahunaia ka manao nui, a ina no pa* 1 ha i hoike akea ia ae ka manao, ina paha i keia la, aole kakou na kanaka Hawau'i lilo ī poe hoopomaikaiia mamuii o keia loaa ana o na aina ia kakou wale no. Mamuli o keia mau mano huna.huna o ka olelo hooholo ua ku-eia mai, aka, o ka mea apiki nae, aole he manawa i hoikeia aku ai ka manao o keia olelo hooholo, i ka poe ku-e mai. Ua ku-eia mai keia olelo hooholo no ke kumu, he manao ku-e kumukanawai, oiai he haawi wale no i na kanaka Hawaii, aole hoi i kekahi poe. Amerika e aku. Aka,*ua ku mau aku o John Wiae,

0 paio no ka pono o keia olelo hooholo me ka hoike ole i na manao iloko o kona naau, no na mea i makemakeia ahiki i ka holo ana. Ia manawa no hoi, ua hookoanoia mai he olelo hooholo no ka'haawi ana i na aiha apau malalo o ke Kiaaina no ka hookuonoonoia ana, a e manaoia ana no hoi, o na kanaka a ke Kiaaina e ao ai ia lakou e loaa ai na aina aupuni. Mamuli o ka ike ana o John Wise, e lilo ana keia olelo hooholo a ke Kiaaina, i mea e hoopilikia mai ai i kana olelo hooholo, no ka haawi ana 1 na kanaka Hawaii wale no, ua hookomo aku oia he paku'i i ka olelo hooholo a ke Kiaaina, e hoopakele ana i kana olelo hooholo. Ua ku-e ikaika ia keia hoololi a John Wise, aka, ua ike nae ka poe e kakoo ana i ka olelo hooholo a ke Kiaaina, ina aole e aeia ana ka hoololi a Wise, e make ana ka lakou olelo a mamuli o ia, ua aeia kela hooloh e hookomoia. Mahope o ka holo ana o keia mau olelo hooholo, ua hoomaopopo ole kekahi poe i ka man&o nui o keia hoololi a Wise. Ua manao ia, mamuli o ka hooholo hope ik ana o ka olelo hooholo a ke Kiaaina, o lilo ana ka mea hope i mea oi aku o ka mana, mamua o ka mea i puka mua, a oiai ma ke kau kanawai o ka mea hopo, ka mea oi aku o ka mana. O keia mau mea nae, ua iko mua o Wise, a ua hoohemahema no hoi ka poe e kakoo ana i ka olelo hooholo a ke Kiaaina. Mahope o ka holo ana o keia mau olelo hooholo, ua kau Inai ka manao o ke Kiaaina e kohoia i Komisina o hele i Wakinekona, no ka hooikaika ana, no keia mau olelo hooholo. Aole no i like ka manao o kekahi poe no ka hdouna ana i komiaina i Wakinekona, a ua lilo keia olelo hooholo i hookomoia mai e Wjse, no ka hoouna ana i komisina f i Wakinekona, no ke kokua ana i ka Elele Alii Kuhio, i mea ku-eia o kekahi poe, a mamuli o ka ikaika o ke kokua ana a ke Alii Kuhio, ua hooholoia keia olelo hooholo, i na hora hope loa o ka ahaolelo o 1919-.* I ka hiki ana mai o lft, manawa e kohoia ai keia komisina, ua makemake ke Alii Kuhio o Wise kekahi e kohoia. Aka, i kona hele ana aku e hui me ke Kiaaina, ua hoike mai ke Kiaaina i kona ku-o ia Wise, ame kona olelo mai e waiho hou- aku ke Alii i inoa hou, aka, ua hoole aku ke Alii mo kona olelo aku, ina aole e kohoia ana o Wiae, alaila, e ku-e ana oia i ha kanaka e hele ae ana ma ke ano komisina, me ka ik&ika loa.

I ike ana mai o ke Kiaaina i ka manao o ko Alii, ua emi pu kona ku-o, a mahope o mau la, ua ae mai ko Kiaaina o Wise kekahi e hele ma ke ano komisina. Aka, aole no i pau ke ku-o mahopo o keia ae ana mai. Ua oni hou ae ke Kiaaina he alanui e ae e hiki ole ai o Wiae. Ua kauohaia aku o Wise e hele ao i ke keena o ke Kiaaina, a i kona hiki ana mai, me ka ike ole i na hana i hanaia, ua waiho aku ke Kiaaina i kana ninau, ina paha e ee ana o Wise o hele ma ko ano kakauolelo no ke komisina, a o kohoia na komiaina mai ke senate aku, o Shingle ame €hillingworth, no ka mea he elua wale no komiaina o ka halo hookahi, a o Wise i kakauolelo. Me ka loaa 010 ia Wise be manawa e iko ai i na hana i hanaia mamua aku o keia, ua komo mai la no nae ka hoohuoi iloko o kona naau no keia kulana e waihoia aku nei, a ua pane mai oia, "Ina aolo au e kohoia a.na i komisina, aolo au §>ae o helo i Wkinekona ma na ano apau." Ma keia pane, ua huli hou mai ke Kiaaina a hoiko mai i ko ke Alii Kuhio manao, a o keia hololi hoi ana i ke kulana kakauolelo, ua manao oia ua hiki no hoi ia i ko Wise ma* nao. Aka, ma ka aoao nae o ke Kiaaina i kona ike ana„ aole o ae ana o Wise e helo ma kekahi kulana e ae, ua haawi koke mai oia i kana hookohu ia Wise, a o ia iho la ke alanui o ko Wiao waeia ana. Mamua o ka haalele ana o ke komieina, ua pa'iia he buke o na mea i makemakeia e hoohana aku ma Wakinekona. Maloko nae o keia buke, aole hookahi hu&olelo no ka olelo hooholo hoopulapula, a aole no hoi i hoikeia mai keia buke i ke komiaina, a i ka moana i hoikeia mai ai. Ua ike koke iho la no nae o Wige i na hana i makemakeia, e apuhi no kana «lelo hooholo, a ua maopopo no hoi iaia na manao o keia hookomo ole ia ana okeia olelo hooholo. I ka halawai mua loa a ke komiaina, ya hoike aku o Wise, i kona manao, a waiho malie mai ke nana wale no e lawelawe na mea e pili ana i kana olelo hooholo, aea« aku no hoi oia i ke Kiaaina ame na komisinae aku, t>a lakou wale no e na hana maluna o ka olelo hooholo a ke Kiaaina. Ua manao ke Kiaaina he manao maikai keia, a ua ae mai la i kpa manao o Wiae. O na buke naē he 50 i haawiia mai ia Wiae e paa na ke komiaina, ua pau i ke kiloiia iloko o ke kai, a nele ka hoea ana o na kope o keia buke i Wakinekona, aka,. mahope o kekahi mau la po-

kole waie no, ua hoea ae la he 500 kope o keia inau buke.

I ke ku ana o ko komisina imua o ko komite, ua lawe ae ke Kiaaina, oia ka mua o ka hooloheia ana, a i ka pau ana o kona mau olelo, ua kaheaia o Wise. Mamuli o ka hiki ana i ka hora 12 o ia la, ua koi aku o Wue e aeia mai i Inanawa okoa kona e hooloheia ai, no ka mea he nui kona manao. Mamua o ka helo ana o keia komisina, ua manao ke Kiaaina ame kekahi poe o ke komieina, he mau man&o hoopau manawa wale no keia o Wise, a e hoole mai ana ka ahaolelo o Amerika i ka hoolohe ana i ko Wise manao, no ka mea he mau hana ku-e kumukanawai keia, o ka manao ana e loaa,wale no ka aina i na kanaka Hawaii, a p hooneleia kekahi poe Amerika e ae. l'keia kaheaia ana o Wise, ua hooia mai ke Kiaaina i kona manao he ku-e kumukanawai keia. Ua manao pu no hoi ke Kiaaina ame kekalii poe o ke komiaina, mamuli o ka hooholo hope ia ana o ka olelo hooholo a ke Kiaaina, a ua lilo hoi ka olelo hooholo a Wise i mea holomua, e lilo ana ka noonooia ana maluna wale no o ka olelo hooholo a ke Kiaaina. I ke ku ana o Wise, o ka ninau mua i waihoia mai iaia, o ia no, ina paha ua ike oia, ua lilo kana olelo hooholo i mea hope. Ua hoike aku o Wige, pela no, ina aole i hookomoia ka hoololi i ka olelo hooholo a ke Kiaaina. Ua hoike aku o Wise i kahi o kela hoololi, a o ka mua loa no hoi ia o ke Kiaaina i ike ai, he hoololi kekahi i hookomoia iloko o kana olelo hooholo. Ua ike mai ka mea nana ka ninau, ua lilo ka Wisc olelo hooholo i mea e noonoo mua ia, no ko kumu, ua hoololiia ka olelo hooholo a ke Kiaaina.

Me keia, ua waiho aku o Wise i na kumu o kana koi, o ia hoi o keia hapa-kolu, na aina leialii i hoololiia hoi i mau aina aupuni mahope mai o ka hoohui aina, ua hoike mua mai o Kamehamoha 111, o ka mahelo ia 0 na makaainana. Maluna o keia kahua, ua loaa ke aponoia ana o keia koi, a ua hoholo mai ke komito no na Ilawaii kela mau aina. Ua nui nae ko ku-eia o na aina mua 1 waihoia aku, a ua waiho hou ia I aku na aina hou, a o ia no na aina» i ikoia i keia la ua loaa mai no na kanaka Hawaii. 1 0 ka hakuia ana o ke kanawai, o ke Alii Kuhio ka i haawi aku i kona j mau manao apau, no ka niea, oia no kekahi lala o kela komite o ka hale. Aole he mau hoololi i komo, ahiki wale i ka hiki ana o keia bila imua 0 ko komite senate. Malaila ua komo aku na ku-e a Carter, ka luna- j nui o ka Parker Haneh ame Kauka Raymond o Maui. Ua hoikeia keia mau ku-e imua o kela komite, a ua' hoopaneeia ka ahaolelo me ka holo| 010 o ke kanawai. Mamuli o keia holo ole ana, ua hou ia mai na manaolana maluna o Jcekahi hana ma Hawaii nei, 1 mea e pau ai na ku-e. I ka noho ana o ka ahaolelo o 1921, ua ike aku o Wise, he, alanui hou e loaa ai kona makemake, a ua. hoike aku oia i ke Alii Kuhio i kona manao, ame na hoolala hou ana i mea e holo āi. O na ku-e nui i ikeia, o ia no ka nui loa o k 0 koko o ko na aina e, iloko o na kanaka i manaoia no ka loaa o ka aina, o ia hoi, ho 1-32 wale no koko Hawaii; a o ka lua o ka nu> loa o na atna i uianaoia no ka wehe koko ia ana. Maluna o keia mau ku-e, ua hoemi hou ia iho e Wise ke koko Hawaii a i ka a o na aind e wehe mua iia, o na aina o Molokai, ame kekahi mau apana ma Hawaii. O keia mau aina nao ma Hawaii, aole na Wiae kela mau aina i hookomo. I ka loaa ana o keia mau hoololi, ua kali aku o Wiae i ka manawa e hoo- j ko ai i kana bila hou. A i ka ma- j nawa ona i ike ai ua makemake nui ia e hooholo he hoololi kumukanawai o Hawaii, o ia hoi e aeia na hui i mahiko e paa i na eka, a oi aku mamua o ke tausani, a ua lilo keia hoololi i mea makemake nui i& e kekahi hapa o ka aliaolelo, ua lilo iho la keia mea i alanui no ke kuai | ana aku, i inea e holo ai ka Wisej kanawoi. j Ua lilo nae keia manao o Wise i moa ku-e ia mai e kekahi poe kie> kie o ka aina, ahiki maoli i ka hui i ana o Wise me keia poe, a hoike aku o Wise, ina aole e hooholoia kana kanawai, me na hoololi elua i makemakeia, aole loa e holo ana ka lakou hoololi kumukanawai i makemake ai. Ho mau la inahope mai o keia hui ana, ua hoike mai ke Kiaaina ua apono ka poe ku-e i na hoololi a Wiāe, a ua ae lakou e hoopau i ka lakou mau ku-e i ka bila hoopulapula, ame ka hoouna hou ana i komisina i Wakinekona, m e ka waiho | mai na ke Alii Kuhio e koho kela waeia o C. Bice, H. Rice ame Wiae na komiaina e hele e hooikaika maluna o keia bila hou. 1 ka hlki ana aku o keia komiai sina i Wakinekona, o ka ninau nui mawaho ae o na ku-e i hoomaopopoia, o ia no na hoino i hookauia aku maluna o keia lahui Hawaii, i

lowa, naaupo a pelapela ka lahui Hawaii."

Ma ka nana aku, i ko manawa i ku ai e hoike i kona manao, ua like oia me kekahi kan&ka i piha loa i ka huhu, a ua okalakala kona leo. Aka, ua lilo nae ia ikaika o kona leo i mea hoolohe akahele ia e ko komite. Ua ike paha ka poe heluhelu i keia pane a Wiae, o ia hoi," aolo ka lahui Hawaii he poe molowa, no ka mea ua hoike mai ko lakou ikaika hana i ka nui o ko lakou lahui i na makahiki mamua o ka loaa ana mai o Hawaii i na haole. Iloko o ka helu kanaka kiekie o 400,000 o ia mau makahiki, aole nae he hookahi paona ai i hookomoia mai iloko o Hawaii, aole no hoi he i-a lole a mea e ae paha no ka pono o na kanaka o ia manawa. I keia mau la o 250,000 wale no kanaka, ua lilo aku he $50,000,000 no na pono meaai, am« lole, ame na pono e ae no keia mau heluna kanaka. No ka naaupo hoi, ua kaaheleia e na kupuna Hawaii ka moana Pakipika, mai kekahi kukulu ahiki i kekahi kukulu maluna o na auwaa liilii walo no. He 1800 mile ke leaawalo o Samoa mai Hawaii aku; ho 2300 mile k e kaawale o Tahiti mai Hawaii aku; a he 3800 mile ke kowa o Nu Kilani mai Hawaii aku, ana, ua heleia nae keia mau kai e na kupuna Hawaii maluna o na auwaa liilii, me ke kauka'i wale ana no i na hoku ame na au o ka moana.

Aole mau moku nunui; aole no hoi hg mau panana, aka, ua hele aku keia mau auwaa, a ua hoi mai me ka lanakila me ka loaa ole o na pilikia. Ina he poe naaupo na kanaka Hawaii, aole loa e hiki keia mau holo moana ana, I keia la ke holo nei na moku nunui ma keia mau wahi amo na panana, na lakou e alakai i na kapena ma ka lakou mau huakai. anei i kekahi moku nui me kona kapena ko hele ma keia mau kai, i aloia ai e na kanaka Hawaii maluna o ko lakou mau auwaa! Ua hiki e ikeia aku aole loa! Ina aole panana, aolo o hiki e loaa o Hawaii i na kapena o na moku nunui o keia mau la. No ka ninau pelapefla o na kanaka Hawaii, ua hoike aku o Wise, aole lahui kanaka maluna o ka ilihonua, i like mai ka onaemae me na kanaka Hawaii, aole .e hiki ia lakou ke hele me ka auau 010 i kela ame keia la. Ma Amcrika, a ua kamaaina o Wise, aole o hiki o loaa kekahi wahi auau ma kekalii mau kulanakauhale, koe wale no ma na hokele. Aole me ia ma Hawaii. He wahi auau ko na kanaka Hawaii ma na wahi noho apau. Ua lilo keia mau olelo palo i mea makahehi loa ia e na komite, a ua hoike koke mai ka lunahoomalu, ua pau na ku-e, a ua makaukg.u ke komite o hooholo i ka bila, ina e hiki ana ia Wiso ke kakau i ka hoike. Iloko o hookahi hora mahopo mai, ua pau ka hoike i ke kakauia, a ua waihoia aku imua o ka lunahoomalu o ke komite. He mau la helu mahope mai ua hooholoia ka bila e ka hale o na senatoa, a ua iho aku i ka hale olalo. He mau la helu "wale no malaila, mamuli o ka ikaika o ko Alii Kuhio ame kona mau hoa, ua holo ka bila malaila. He 9 la mahope mai o ka hoohooia ana okeia bila e ka hale olalo, uft kakauinoa ka peresidena i keia bila; a i keia la ke ike aku nei kakou e ka lahui, i ka olino ana mai 0 kona malamalama, a e lilo ana hoi ka mea i oleloia, h® mea ku-e kumukanawai i mea hoopomaikai mai i ka lahui Hawaii. He nui na olelo hoino i ke Alii Kuhio ame Wise na luna o keia kanawai, a ke ku nei nae hookahi wale no o laua i keia la, e ikemaka ana 1 na hana hoopomaikai i ko laua lahui. Ua hala aku hookahi o keia mau kanaka, ke Alii Kuhio, me ka loaa ole he mau hoomaikai no keia hana maikai i lawelaweia o laua. Ke nana aku nei hoi o Wise i na pomaikai e holo ana i kona lahui. Ua ike no oia ina kakou e kauka'i ana na na kanaka o hoomaikai mai no na hana maikai, aole loa e loaa ana ia mea, aka, wahi ana, ua kauka'i aku oia na ke Akua o hoomaikai mai' iaia no keia mau hooluhi, ame keia mau hoino. Ua hiki e hoomaopopoia, i ka la 1 o Augate o keia makahiki, e hoomaka ai na kanaka Hawaii e hoi aku no Molokai. Ke manaolana ne. o Wise, e lilo ana na kanaka Hawaii hoomanawanui, e hooikaika ana i na inea, na kanaka mua e haawiia taai ai o na aina, no ko kun.u 1 keia- mau makahiki mua 5, e lilo apa keia poe mua e hoi aku ai i poe ana, na lakou e hooia mai i ka holomua ame ka holomua ole o kei% kumuhana ano nui, i ike ole ia i na la o ka nohoalii o Hawaii nei. Ua lawa na mea apau, ka wai, ka aina momona, na dila o leu hoomaka ana. Heaha hou dku la koe? O ka ikeika o ke kanaka amo kona hoomanawanui ka mea ano nui. a ma ka'u nana aku o hiki ana e loaa keia mau mea, no ko kn:nu f o ke koko no o na kanaka Hawaii o na haneri makahiki i hala aku, ia no ka poe ku-e, o ia hoi he °lahui mokeia e kahe nei iloko o na nakoko o na kanaka Hawaii o keia la.

Hookahi wale no mea e koiia aku uei, o ke ku ae o na keiki Hawaii maluna o ko lakou mau wawae, a e hooikaika e hoihoi hou ia mai nu la ulakolako o ka noho lahui ana o keia-poe kanaka Hawaii o keia hanauna. Aole no e ikeia ak'u ana he pomaikai, ina na keiki Hawaii e hoi aku ana me ka manao ana, e noho wale no, a na na holoholona e hanai mai. O ka lalau iho 0 na lima, a o ka hoohana ana aku 1 na aina me ka ikaika apau, ko alanui e loaa &i ka noho pomaikai ana o keia mua aku. A ina kakou e hoohemahema ana, o ka pau ae la no ia o na manaolana, a e hoi hou aku ana no kakou malalo o na kanawai hookuonoono aina, o na la i hala aku, e lo&a hou ana no na poino elike me na kanaka e noho m&i la mi Waiakea, ka nele i ka ike ana aku i na pom&ikai omua. E 1 wae ana na Komoaina i na kanaka Hawaii kupono i keia mau la aku. Ke pule pei ake manaolana nei au, e waeia ana na kanaka hoomanawanui, na kanaka i manao maoli e hoi no ka pono o keia mua aku. Aole no p&ha e lawa ana n& kanaka apau e koi mai nei i na aina, aka, iloko o na malama hou ak\x i koe o keia makahiki e wehe hou ia aku ana kekahi mau haneri eka o Palaau pili kahakai. Hc mau aina no i kulike me keia o Kalamaula, a ua manao o Lyman, ma kekahi ano ae, ua oi aku paha keia mau aina o Palaau mamua o na aina o Kalamaula. Nolaila, e komo iho ka hoomanawanui iloko o na kanaka Hawaii iho i koe, a aole no e nui na,la i koe wehe hou ia aku no ka ainai A o keia wehe ana e hoomauia aku ana no no kekahi ma'u makahiki, O ka'u e a'o mau aku nei, e malama na wahi kenikeni, e hoiliili, a aole oe e ahewa mai ana i keia a'o, ke lawe oe, no kti mea, me keia m&u dala au e hoiliili ai, e loaa ana ia oe ka waiwai oia tnau \fiala, i kou hoi ana aku maluna o ka aina, no ka mea, e oele ana oe i loaa ana mai o na pomaikai i na la mua, a oiai oe e kali ana o ka ulu ae o kau meakanu, a e kali pu ana hoi o ka nui ae o na wahi moa a puaa paha, eia hoi na wahi dala ma kau mau wahi hipuu, & e ola ana oe no ia mau la, e kakali ana i loaa mai o na pomaikai o kou luhi. O na manaolana uo keia mua aku ou o ke kanaka Hawaii, ua nui a ua palahalaha, a e aho n&e k&kou i ka hoomanawanui. ,