Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 19, 11 May 1922 — He Wahi Moolelo o na Kona o Molokai, i ke Au o Kamehameha I, ka Na'i Aupuni [ARTICLE]

He Wahi Moolelo o na Kona o Molokai, i ke Au o Kamehameha I, ka Na'i Aupuni

Ma ka wa kakiko, ka wa o Kamehameha I e na'i ana i keia paemoku o Hawaii noi, ua maopopo lea ia kakou, aia no he mau hoalauaa punahele, a ano e ae, ko ke alii. I ka ianakila ana o na hana a keia alii kaulana nui wale, ma kana hana na'i aina, ua hoomanao ae no oia i kona mau hoa ma o kona ninau helo ana, a kahi i loaa aku ai, mo ka manao e hana aku i kekahi mau hana maikai, a ku i ke aloha hoahele a hoalaupa o kona aina hanau, 0 ia o Hawaii. Ma kekahi mau makahiki mahope mal o ka 1795, o ia ka makahiki o ke kaua ma Nuuanu, Oahu, ua hoi aku oia no Kohala. I kona hookuonoono pono ana iho ma ka aina, ua huli hele aku oia i na hoa ona, a loaa kekahi ma ka aina o Kiholo, nona ka inoa o Hoolepanui, a o kekahi inoa, o ia o Hoolopaakua. Ma ka nana iho i keia inoa he ano inoa no ka papa kahuna, pela paha i huli ai ke alii. Eia nae, ma ko laua halawai ana, ua ninau aku ke alii ia Hoolepanui 1 keia ninau: "Ohea o Hawaii aina kau wahi makemake e boi ai a n«* hof" I'ane kela: "Aohe wahi o Hawaii aina." Ninau hou ke alii: "Aia ihea kau aina i makemake ai e hoi aku a nohof" Pane houkeia: " Aia i Molokai, o kahi nui o ka i'a, 0 ia o Kalamaula, Piliwale, Palaau Hoolehua, Holi, a hala i o i ka lae." No keia olelo a Hoolepanui, ua kauoha ae la ke alii iaia e hoomakaukau, a e ohi i mau ohana nona np ka noho ana o ia Kona o Molokal, Ua ala ae na kanaka ma keia kuahau a ke alii, ma o Hoolepanui la, mai na kanakp; mai o npho ana ma Kainaliu, Haw&ii 1 , a komo iloko o Kohala Hema. Ua oleloia, ua hele na waa nui ame na waa iki 1 piha i na kanaka mai Hawaii mai a noho ma mau aina hoopulapula o Molokai. Ma keia, e ike kakou o keia ka hoopulapula a hoolaupa'i mua ma keia aina o Molokai. No Hawaii mai nae na kanaka me Hoolepanui ko konohiki aina.

I ka hoea āna o keia pukui o na kanaka ma Molokai, ua kauohaia na kanaka o, Molokai e aoho ana ma ia mau wahi, e nee ihope iloko o ka aina, a i ole, ma ka aoao hikina o keia mau aina i nokaawaleia.

Ike ae la. na kanaka o Hawaii mai i ka pilikia i ka ai, no ia mea, ua alu like ae la lakou a hana i na lo'i ai, ma ke kauoha a Hoolepanui, ko konohiki aina, i wahi e kanu ai 0 na huli kalo i loaa ka ai a nu Hawaii n)a Molokai. He nui hewahewa na lo'i ai o ka hanaia ana, Ua oleloia, ke pii kekahi a kau iluna o Kaana, a alawa iho na maka a nana aku ilalo o Palaau i ka po la'i, ua like ke kinikini o na lo'i mo hoku. Pela i puka ae ai o keia olelo, "Kinikini wale na lo'i ai o Palaau, ua like me na hoku o ka lani." He iuoa ko kela ame keia lo'i i hanaia o ua poe noi o Hawaii mai; a o ka inoa o ka lo'i nui hookahi iwaena o ua mau lo'i kihikini wale nei, o ia o Pehu. He wahi moolelo no ko keia igoa, a o' na huli punahelo a kupono no keia mau lo'i, o ia ke Piko, ka Haokea, Ka-i, Nohu ame ke Ow6ne. He mau kalo paakiki a huluhulu nui keia i kupono loa no ia mau lo'i, no ka hui o ke kai me ka wai, a o ke ku'i ana o keia āi, ho anai; aolo hoolole o ka pohaku. I'au keia, huli aku la na Hawaii a nana i ka waiho mai o ke kai, na olaelae ame na kuokuono, a ike aku la na kanaka enekinia a Hoolepanui, he mea pono • paniia kekahi o ia mau kaikuono, mai kokahi lae a 1 kekahi, i lokoi'a. He mau hana liilii keia i ko Hawaii poe. Ke nana aku no ma na moolelo, o ka hapanui o na leanāka kaulana o keia mau paemoku, he poe Hawaii wale no o Hawaii moku aina mai. Ua ala ae la na kanaka ma ke kauoha a Hoolepanui, a hoomoe i ka pae pohaku o moe la ma ke kai, mai Puuapoo ahiki-i Puhaka ma Hoolehua; kapaia aku la ka inoa o ia loko o Pohoele. Ka loko kaulana keia o Palaau nona na pukawai i hanala me ka noeau. He loaa na i'a like ole iloko o koia loko ia wa e hpomaopopoia ana. He nui i'o no ka ike o na Hawaii i ka hana. E nana kakou i keia, ua oleloia o kahi hohonu loa o keia loko i paeia me ka pohaku he 5 anana, ua like no me kekahi mau wahi o ke awa. o Kou ae nei ka hohonu. He nui maoli ka ike ame ka makaukau o ua kanaka ma keia hana, i loaa ole aku i ko keia au. Apo wale ae nei no kekahi mau pae pohaku o ka !ianaia ana, o ko keia au poe loea, pau nae i ka hiolo. Ke nana aku i ka loko ma Kiholo, i uhiia e <ka pele; ua hookumuia ia mai ka papaku ae o ka moana. He kai lipolipo a he ala au no hoi a na Kohola, w'ahi a ka olelo a na kupuna. O lalau loa auanei kaua mai na loko i'a aku o na aina hoopulapula, e kuu mea heluhelu, a na lokoi'a maluna aku o keia loko o Palaau, i

kapaia o Pohoele, o ia ka loko o Qoia makai, o Piliwale ka aina mauka; a maluna aku o keia o ka lokd o Ohaipilo makai, o Ohalpilo ka, aina. O keia mau loko apau, ma ka'u hele ana aku nqi, ua. piha i ka lepo i hoonuaia e k& makani ame ka wai o na wa ino o ka aina. O ka makani halihali lepo, aole he ikeia i keia wa; malia paha, no i ka paa o ia mau aina i keia wa i ka ulu kiawe i puehu ole ai, o ka lepo. I kaulana no ka hoi ia makani i ka puehu o ka lepo, pela i paa ai o ke niele. ' Nolaila, ina o keia mau hana ano nui i hanaia e na kupuna me ka holopono, .pehea, aole anei e hiki i ka lakou mau mamo ke hana i mau hana nui ma i a mau aiua? Kc manao nei au e ana no, a oi walo aku, me ka maalahi mai o na hana. Eia keia mau aina hou, a ka makani hoonua lepo i hana ai ke waiho mai nei, mai o mai o ka uluniu a ko alii i kanu ai me na kanaka, nona ka inoa i kapaia aku .o Kulilole, (no ka lole ana paha o na kuli o iia kanaka i ke kanu niu) ahiki ia nei o Puhaka ma Hoolehua. Aole loa he wa kai nui i a'e' ae maiuna o keia mau aina hou. E lilo aku ana keia mau wahi i aina jpaiwai loa xna keia mua koke iho no. Ma ka'u nana aku o kekahi mea pono paha e hanaia no na kumu kiawe e kuku la ma ia mau aina, o ia no ke oki ana i kekahi i mea i wahie, a hookoe no kekahi i mau laau e maiumalu ai a palulu i ka makani hoonua lepo. Ko'u manao koho wale ae la no keia. He hookahi no makani kamaaina ia'u oia no ke apaapaa o Kohaia. Ma ka nana iho i keia wahi mooielo o ka hoolaupa'iia ana o keia aina o Molokai, ma ke kauoha a ke Alii Kamehameha I, e ikeia ana, aia he oiaio iloko o keia oielo, "Aolo he mau mea hou, lio mau mea kahiko wale no," ame keia manao, | he ala mau mai na hana ano nui i ! hanaia ma kela ame keia kenotu : ria, ma ka»hookuku ana. ma ua moolelo o ke sao nei. He oiaio ma kela keneturia aku la no ke kauoha a ke alii ia Hoolepanui, e hoolaupa'i i keia mau aina iiopulapula i hemo ae la, a komo koke mai la no i keia keneturia, ala hou no ia hana hookahi, mai kekahi, Kohala ae no. Ho oiaio no, a ano kupanaha e hoopahaohao ana i ka ' noonoo. Eia keia, he kupanah'a keia hemo mua ana o na aina'o Molokai, aole hoi o na aina e ae o na paemoku o Hawaii nei. O Molokai ka aina o ka pule oo; he aina i nohoia e na kahuna. He oiaio o na kahuna mamua, o ka ke Akua hookumu ana i na hana kukulu aupuni o ka honua nei, a mahope aku na alii. Na na kahuna e hoomaikai a poni i na alii. E nana ia Samuela, oia ka mea mua a ke Akua i kukulu ae ai a nanafri poni aku ia Saula i alii no ka I«araela. Na oukou ana e hooponopono mua« keia noho aupuni ana, o na noho aina hoopulapula mua o na aina o Molokai, a na oukou aku auanei no e hooalii aku i ka poe e hoi ae ana ma na aina e ae e ae ana ma keia paeaina o Hawaii. E oi aku ana ko lakou maalalii, mamuli o ko oukou holoinua ana ma ke aloha o ko Akun, i ko kokua ana Iho i ka poe kokua ia lakou iho.