Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 20, 18 May 1922 — Ike o Geo. Mundon i ka Holomua o na Aina Hoopulapula HE MAU HOOMAIKAI KANA NO NA LAWELAWE HANA [ARTICLE]

Ike o Geo. Mundon i ka Holomua o na Aina Hoopulapula

HE MAU HOOMAIKAI KANA NO NA LAWELAWE HANA

Ua hoi aku o 6eo. Mundon i Hawaii, a maloko o kekahi Nnpepa o Hilo i hoike ae ai oia he mau manao makahehi i na aina o Molokai. Ma kona nana aku he nui na mea e hiki e hoouluia ma ikela mau ■aina, a ua hiki pu no hoi e ikeia aku ka lanakila o na hana e lawelaweia aku ana no ka pomaikai o na kanaka Hawaii.. He ekolu la o Maudon i noho ai ma Molokai, a iloko o keia mau la, ua kaaheleia eia na aina, a o ka mea apiki wahi ana, o ia no ka hiki ana i ke kaa otomobile e holo ma na wahi o keia mau aina o Hoolehua ame Pal&au. Ua lohe ( wale no oia i ka oleloia he mau aina pohaku kela/ a i kona hele ana aku a ike maka, ua like me ka heenalu ana ika holo ana oluna o kela mau aina, me kona ike ole i kekahi pohaku, a ma na wahi pili kahakai wale no kahi o na pohaku. A wahi ana, ma ka nana aku aole paha he mau aina momona elike aku me kela o Molokai. Ua noh'oia eia na Mokupuni apau, a o ka oi aku keia ma kana ike ana. ''O ka momona o ka lepo o Molokai ka mea nui ma ka'u hoomaopopo ana, a ua hooiaia mai keia ma kekahi mau eka e ulu la ma Kaunak'akai. Ua nanaia ka ulu ana me ka lawelaweia ana o ke ko e ka poe ike ma ia hana, a o ka hoaoia ana o ka momona o ke ko, ua imiia e ka poe akamai o Honolulu, e lawelawe nei no ka Hui O Na Mahiko o Hawaii nei. O ka nui o na ko o ka eka hookahi, ua hiki aku i ka 126 tona ko, a i ka wiliia aqa ua loaa aku he 14.48 tona kopaa o ka eka ko hookahi. Aole keia mau ko i hoomomonaia ka lepo, aka o ka waihona no o ka aina elike me ia i ku ai no kekahi mau makahiki loihi. "Ua ike pu aku no hoi au i ka Alafafa, e ulu ana me ka maikai, a ua hoikeike mai ia'u ua hiki e loaa 13 oki ana o ka makahiki hookahi, a ua hiki e loaa ka 10 tona o ka eka hookahi, i kona manawa maloo, a i kona manawa maka ua hiki aku ke kaumaha i ke 40 tona 0 ka eka hookahi. "Ke kuaiia mai nei keia mauu 1 ke $40.00 o ke tona maloo, a ina e loaa ana ia oe he 10 tona maloo o ka eka hookahi e hiki ana na loaa i ka $400.00 o ka eka hookahi ike oki hookahi ana. Ina o keia ka loaa e oi aku ana na pomaikai ma keia mauu mamua o na mea e ae. No ka mea ke makemake nui ia mai nei keia mauu e ka poe malama holoholona. ' ",Ma ka nana iho i ka lepo o kela aina, aole mea e nele ana ka ulu me ka maikai. Ma ka'u nana aku e hiki ana e ulu na laau huaai like ole, a o ka niu ka mea oi aku. Ua ike au i ka ulu mai o na kumuniu e piha pono ana ke kumu me na hua, a o kekahi mau kumu ua hiki ia'u ke hooia aku ua oi aku mamua o 150 hua e kau mai ana. "He nui na pujia e hele ana malalo o na kumu kiawe, a i ka manawa helolei, o na hua kiawe, ke manao nei au, e loaa an?t k.a ai a na puaa he lehulehu maluna o ka eka hokahi. Ma ka 'u ike aku, o keia maifu alafafa kekahi mea maikai na ka puaa, a o ia no ka ni a Cooke ma e hanai mai nei i' ka lakou mau hanen puaa e holoholo mai,la maluna o ko lakou mau aina. "0 ka ninau wai no hoi, ka ninau ano nui loa paha, nia na wahi apau o keia mau Paemoku, ua lilo pau ia pilikia. Ua ike aku au ma Kalamaula makai, e hu ana ka wai o 800,000 galani e paumaia ana, a ma ka'u hoomaopopo aku, aole e piu ana kela wai hu i keia pauma, a ua lohe wale aku au, e hookomo ia ana he pauina hou o 2,000,000 galani ka ikaika, no ka hoao ana, ina paha e emi iho ana ka wai. ' ''Ma ka aina hoi o Palaau, ua ike au i kekahi waimapuna e kahe ana, a ua hoomaopopoia kona nui ma kahi o 2,000,000 galani o kela ame keia 24 hora. No na aina ma Palaau, o ka wai no keia e manaoia nei e kii. Aole huli ana aku o keia wai, no ka mea ke kahe wale la no i ke kai, a aole no i ikaika loa ka paakai o keia wai. "O na apana aina no ka hoomaka ana aku o na kanaka e kukulu home, ke anaia mai la, a e pau ana 1 keia mau pule mai. Ma ka nana aku i na apana, e loaa ana i kela ame keU kanaka he mau eka o 25, a mailoko ae o keia mau eka, e loaa ana i ke kanaka hookahi, he 5 ahiki aku i ka 9 eka e hiky ai e kanuia ka mauu alafafa, a me keia mau eka, ua hiki loa i ke kanaka ike hookahekahe i ka wai, ame ka wai e hiki ana e loaa ia oe na mea kanu he nui wale aku. O ke kulana, o ka ipu, a o ke pu, ame na meaai he lehulehu wale aku.

"Ma ko'u manao ana, ua aie nui kakou i ka poe na lakou i hooikaika e loa£l keia mau aina i na kanaka Hawaii, a ma keia mua aku paha e hoomaopopo loa ia aku ai keia mea. He ninau ano nui keia e ulu mai aua raa keia mua aku, a ke hoomaikai nei au i ke Alii Kuhio aine John H. Wise, no ko laua pauaho ole i ka imi ana e hiki e loaa keia liaawina pomaikai i na kanaka Hawaii. "Aole no au i iko aku i ka pomaikai o keia ninau i na la kinohi, aka, i ko'u hiki kino ana aku nei a ike me ko'u mau maka ponoi, i ke auo o ka aina, ame na hana e hoouluia niai nei e na Komisina amo Cookc, ike nei au i ka maopopo ole o na pomaikai o keia ninau hoopulapula i na kanaka Hawaii. Ina o keia ka hoolala ana o na aina home hookuonoono o na la i hala aku, ina i keia.la, aole ho mau pilikia e ikeia ana ma Waiakea, a ma kekahi mau aina e ae paha o ke aupuni i lilo aku i ka hookuonoono ia. Aka, ua loaa mai keia mau pomaikai i ka lahui Hawaii. A tfa aie nui kakou i na kanaka nana i manao e hooko i keia ninau, amo ka ikaika o ka hele ana imua o na Lunamakaainana ame na Senatoa ma Amerika e imi ai i kela pono no kakou. "No'u iho e noi ana au no'u kekahi mau eka o kela mau aina. A ina e loaa ana ia'u e hoihoi ana au i ko'u mau ohana malaila e noho ai, a ke ike e nei no au i na pomaikai he nui e loaa mai ana ia'u mai keia mau aina mai. . "Aole kumupale kupono a kekahi kanaka Hawaii e waiho mai ai, ina mahope o koua hele ana maluna o kela mau aina, ua hiki dle e loaa iaia he pomaikai. Ma na ano apau, aole e nele ka Joaa o na pomaikai i ke kanaka, koe wale no paha a ua hiamoe wale iho no oia me ka liooikaika ole e loaa kona pono. Aka, ina no e paa ana ka pa ia, a hookuu aku oia i kana mau kumulau puaa i piha, ke ike nei au ina oia e hana ana i keia meA i ka manawa hua o ke kiawe, alaila, hoi kela kanaka hiamoe e moe, a ala mai mahope o elima mahina, e ike ana oia e ola mai ana no kana mau puaa, ame na keiki he lehulehu wale i hiki iaia ko kuai aku a loaa na pomaikai nui iaia. 0 ke ano o keia, liiki no ina puaa ke ola no lakou iho mai na hua kiawe mai, a ina ua molowa keia kanaka, e loaa ana kana ai. ame i'a mai na holoholona mai. "No Cooke hoi ke Kakauolelo nui a ke Komiaina, ke manao nei au, aole e hiki i ke Kiaaina e koho aku i kanaka, e hiki e oi aku na hooikaika ana mamua o Cooke. Ua pomaikai kakou na kanaka Hawaii 1 ka waeia ana o keia mea i like me k&a, i mea nank e alakai na hana ma kela Mokupuni. Ke lawelaweia nei na hana me ka maxkai ame ka holomna. Ua loaa no hoi ia Cooke he mau kanaka kupono loa malalo ona. O T. Lyman, o ka ohana Lyman o Hilo ame Puna, ka mea nana e alakai la ( ma na meakanu ame na mea hooulu. Ua loaa no hoi o J. Jorgensen kekahi wiliki kaulana loa ma ka imi ame ke kukulu ana i na auwah* wai, i mea nana e imi ka wai ame ke kii ana aku i na wai ma ka aoao Hikina o Molokai. "Ke hoomaka la o Lyman e oki

i ke kiawe o 30 eka no ka h«o--makaukau ana, no ka poe e hoi aleu ana maluna o ka aina. No'u iho, e hoi ana au i Molokai, ina o loaa ana ia'u kekahi apana aina. Ua pomaikai au i ko'u hiki kino ana a ike maka i keia mau mea.