Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 21, 25 May 1922 — Makelei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Makelei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

Hoomauia mai kela pule mai) • ■ \ a 'u ia e imi aku & loaa ho'i» : :nai au inamua o kou hoi ana T :: oiai ua ike pu iho la no kakou .e alanui hele o neia luahine ma;w:knua (wahi au) i hoiko mai r pani ma kahi o kou tutu. • 0 hele ine ko mau hoa paani, *a mai poina i ka hoi hale mai i ke ih'ahi. a na ou mau hoa paani no . hn'iho'i mai ia oe." O ka wa no . ka lima o Haumea i ani ae ai T/t!iJi;a o kona poo no elua manawa, ; boi ua keiki apau ke kukuli la me he mea la e pule ana. 1.4 lakou no paha ka ike ua noa le kanawai o ka wa ia o lakou i ku ;e iluna a hele aku la ma kahi o K > nihiniula e noho oei me ka pa* ina aku. • l'a kahi-kn ka la, ua wela Maialii ka Hoku o Nana, ina kakou, he ioa ke ala, ua ike oe aia ka pono r -a hiki i ke one hoomahiki kino e Kunolilea." A.:« hoi o Kahinihiniula ke uleu tra lp la me kona mau hoa no kahaVai ka pahuhopu. I ka hala ana a ; i o ka hueu o Makawao me kona ina i hoa. o ka wa no ia o Haumea i j .:i mai ai imua o Niula, oiai oia e I#ef»ho ana iloko o kona kino hookap .hi. a pane mai la: ' Ike iho la oe e ka niaa-ula-o-K'nnuenue i na anea apau a'u i hana ino 3a i mea nou ka moopnna f ac ai, ua kokoke mai ka manawa i olelo aku ai ia 06 e imiia n;,.; ana oe ame ko moopuna e ke punahele a ke J lii, a oiai ua kahuli ae la oe elike me ka'u i makemake ai, e noho oe pela a ike <•<* i ke aka o ka la, ua waiu na alaila ai aku oe, i elua puna v r.eia ko a'ti eliaawi aku nei ia oe, a o ka inoa o keia ko he Mikioiolefcua, a pau keia mau puna ko i k» ia e oe. e hoi ae ai oe i kou kino :nau, mamua o ka hoi ama mai o ko moopuna i keia ahiahi. "O kela kanaka opio i hele mai ai a ninau ia oe, no'u uei, ia'u i haa. lrie iho ai ia oe i ka po nei, aole ia hr mea o ae, o ka punahele ia a ke ahi o na Koolau nei, a o ke konohiki ai aina hoi o Kailua ane Waimar.alo. i lawe'mai au ia aka, i Tke oe ke ano o ka mea nana olua e in'i mai ana, a hookahi no luahuna e nalo ai o ka waha." Su ae la o Haumea iluna, a pu&na ae la i keia mau olelo: •' Ai kapakapa-ku, ai kookoona e tihlo.'' o ka wa no ia i nalo aku ai ra mea apau e umu ana i ka papa--0 I mai la oia ia Niula, "Eia au l-.p hoi nei, e iho oe ilalo o ka mar una. a ka'ikaji ao oe i ke poo o ka hookapuhi a kaua mai ka wai ae, h waiho i ha'i, nana aku oe i ke i-r-j palapalai e ku ana, onou aku t-o i kahi o ka laau i pulu i ka wai i'oko o ka palai, a o kahi i pulu ole niawaho o ka nu'a o ka palai, alaila hoi mai oe." Tane mai la o Niula, aolo paha e pono e waiho pela ,aole i ikeia aku, ■miki ke owau, no ka hemahema." ''0 ia iho la no hoi paha kau mea i ke. a o ia no ke kumu o kou hoopuka ia mau olelo waiwai ole, mai hoohaia oe i kuu olelo o loaa koke auanei olua, a na ka i'a o ka maTuna e hoike, a ina oe e hooko i k.-i *u i kauoha aku la ia oe, aohe naua e luu i ke ko'a lawaT;i a Hina polipoli; nolaila, o iho i lo o ka mapuna, a eia au ke hoi * 0 ka wa no ia i paia ae ai na ma--0 Xiula ,a ike ole aku la oia ia Nihi Ma-lu. He palanaiki ka mo6: Moe ae ka lau o ke kalo, Huli ae iluna; Kia mai hoi au o hoonawele, 0 ka mea nana e pm'i paa oe. T ka hala ana aku la o ka puu"rna aia i Hilo, iho akn la o Niula ■ sio o ka mapuna e hooko i ka leo -- auoha i haawiia mai iaia, oiai aae 0 5 e iho nei a ku maha'i o ka ii apnua, ke nana iho Ja oia i k* lipo a ka i'a, me kona makahehi, ksuxi ; ho la luuia u-hu, me ka hoopoka sna iho i ka oMo: '' 1 hele mai nei au e makaikai ia oukou. a nalo aku oukou i hiikua, ka ' no paha e loihi anar.ka ai aaaa, i ka immona o ka pali Koelau aei, oia ka una no ktt !a, moe « no Kanai." A pau kana aana. ana i ka lipo ka i 'a, eu ae la oia a aku ma kahi anp. i waiho ai ia Mas:,!ri, papale ae la i ka lau o ke -awelu e luhe nu i ka wai, a ike aku Ia i ke ku mai a i k« alo o ka mapuna. , Hopu aku la oia i ka laau, a ka,'i* ka'i ae la i mai ka wai ae, ia 1 pueho ae ai ka i'a w» ka W« makawalu ana ma-o a maanei, a. hoo-

lili ae la iluna ili o ka "wai, mc he kikiao makani la ka ooloku. Ku. iho la o Niiula naau i ka loku * k» i'a, hopu iho li elui mau taae a lele i kula, hele mai la oia a ni kahi o ke opu paJspalai e ku ana, hou akai la oia i ke poo o ka laau i pulu i k* wai ilAko o ka palai a 0 kekahi poo iwaho, a hookuu ae la kona lima, me ke ku ana iho a nana, ia wa hookahi no i pau ai ka haluku aaa a ka i'a a aalowale, ke Btna i o Niula i keia nalo hikiwywe, ke ike la oia aole wahl i'a anaalo. Kolaiia huli aku la oia a naoa ia Makalei ma kshi o ke opu palai, ike aku la oia i ka pu»6hu Uakoko 1 hele a nono e halii paa aaa, a i ka mao ana ae, aole iho la ua laau nei oia kahi ana i onou aku ai. I ka ira j nalowalo ai o Makalei mai na ma)ca aku o Niula, ua ulupuni iho la oia i ke alpha i ua la*u la, no ka nalowale a*a, a hoomaaao mai Ta oia me ke aloha aui ao kona hoa noho o ka uka maulukua o Makawao. Olelo -wale iho la no oia iloke ona, "i kii mai nei no ka paha oe i ka laau heoulu kino o kaua, ka i no hoi e waiho mai Do oe i ko'u hoa aohp me a'u, a he Ja ike k6u, eia ka oe e kena nei e kii au e hu'e i ha'i, i hiki al i ko ki&o lau manamana ke hoopaha'oha'a mai ia'u." Hoomaopopo hou aku la kana nana ana ma ka£i ō ke opu palapala'i, a ike aku 1$ oia iwaena o ke opu palapalai i keia lala palai e ku aaa iwaena, a o kona lau ame kfc kino he ule. elike me ka opuu hua hou. Ua lilo ibo la ia i moa no Niula e hownaopopo ai i ke ano-e o keia lau palai ula, a noonoo wale iho la no oia, o ke kumu paha ia o ka kauoha ana o Haumea iāia e hoomoe ia Makalei ma kahi o ke opu palai, i hiki ai ke kahuli ke ano elike me keia palai ula ana e ike uei, ka mea hoi ana i ike ole ai ia mea e ulu ana mawaena o ia opu palapalai mamua aku. I Jca ike ana o Niula, ua pau na moa i kauohaia mai iaia, a ua nalo hoi ka i'a o ka mapuna, a n&lo pu hoi me ka laau ana i hoolilo ai i hoa noho nona, a ike pu hoi i ka, hopena o ia mea aua i malama ai; nolaila niamua o kona hoi ana i ka hale puana iho la oia i keia mau j oielo; I Hapuna ka haka wai, Halau ke oloolo; j O. mooni la o ka m.aio uia, O ka akihi polena, 0 ka puaa hulu ai 1 anoo i ka uwahi ukiu, I ke aka huna o Laau, Hoomoe ana i Makawao, Ka palai ula i ka mapuna, I ka halokowai pa, Pakanaloa e i Moaulaniuakea, Ka aalaioa ke aka, 0 Hina ku ku aimoku e nalo. A pau keia mau olelo i ke paeia, eu ae la oia a hoi aku la i ka hale. Xaia i hiki aku ai me na i *a ana i h<jpu ai, hana iho la oia apau, kakali aku o y ke ahiahi, ka wa e hoi mai ai o ka moopuna. Maanei e waiho kaua e kuu mea heluhelu ia Nihiaumoe (NiuU), a « hele hoi kaua me Boke laulii, kuu luhi o ke kau i hala ao, i ka nana paani le'ale'a a kamalii hee pu'eone i ke kai o Upu. Ia Kahinihimiula me . kona mau hoa i hiki ai i kahakai, o ka loa 0 ke ala, ame ka 4ela o ka la, ua nui ke afke ana e auaukai i olu iho nei nuL laiā i hiki aku ai m e kona mtiu hoa, ike- *ku la oia \ keia kamaMi ano nuaui ae mamua ona, aime kopa mau hoa hele, e nonoho ana i ke one, a e waiho ana na papa loloa palahalaha i kilai maikai ia, ua hinua i ke kukui a noho ke aka. 1 ka ike ana alai o keia poe keiki ia Kahinihiniula, ku ae la iluna a hele mai la e ike i ka lakou maiihini, me ka olelo ana mai: "Ēhoounaia mai nei makou e ko makoiu mAu makua, e hele mai me oe no ko lakou nei hoi ana ae i ke ahiahi nei # olelo, e lawe ana lakou nei ia oe i ka heenalu, e pono ana tjo o» me lakou nei i ka nalu pu'e* one, a o kela nalu e haki kakaljihiwa mai Ja iwaho la, aole oe e pooo ia lakou nei. 1 "Nolaila, eia ka papa heenalu, e ihelelLakou e a'o ia oe i ka hee ana o ka nalu, "Eia kou papa e hee ai, o keia papa he olo keia, he papa laula a ikaika ka hoolana ana ia oe, ina e holoholo poipu ka nalu aole oe e o-ia ilalo, no ka mea he laula omua o ke poo, aole e eha ka maka i ka puukai a ka Malua, ka makani kuehu ale o ka moana. "Ina kakou oi loihi ka la, a e ike wale oe i ka hee ana o kekahi mau nalu kai a ke akawai." "Ehia ka hoi nalu? Ka i no hoi he hookahi ano nalu, elike no hoime kela a kakou e ike aku nei i ka haki mai o ka nalu?" wahi a Kahinihiniula i kona mau hoa olelo. I mai la kekahi: "Aole, e ko makou mau hoa paani, he nui na ano o ka nalu, a pela no na ano o ka hee ana o ia mea. He okoa ka nalu owili, he ale nalu ia, pela no me kona holo ana, he okoa no ka palala puukai, pela no me kona hee ana, he okoa no ka poohiwi, he nalu holo ia i ka lala a hoi i ka muku, he okoa no ke kakala, a he okoa no ke kualua, a he nui aku na

ano o ka nalu a makou e a'o aku ai ia oe a makaukau. "Aia oe a hee i ka nalu i kapaia o kuahiwi lau o Puna, a o ka nalu kaulana hoi o Keaau, o ko ike ka hoi ia i ka hee ana o ka nalu, a o ko nalu ia hele kakou i ka moana wehiwehi.'' Halulu i hale kumu ka lani, Kane o Makuakaumina, 0 k Q kaula i puni ka moku, 1 lele iluna noho iluna, Ulu noho oHIo i ka lima a ke akua, Ulu aoho oleio ia pale ka po, Makai o u-u-Kanipo, Ka ipo ho-aldha, Ka'u lani kapu ke o nei o. O ka alu keia a Halaaniani i kaili ai ia Laieikawai, mai ia Kaililauokekoa aku, a lilo i ka moana, a oiai aohe nalu o ka moana, a o ke ano o keia nalu o ia ka ale a ka poe hookele waa e olelo ai he ale opuu a maia, a o ka nalu opuu hoi a ka poe heenalu e keha ai: Hee aku i ka nalu opuu, Kau aheahe i ka ilikai. Aole keia he ale po'i, aka he ale opuu keia, elike me ke ano o ka hua ana o ka maia, eia nae ke pae i keia nalu opuu, maloo ka ili i ka la hookahi ao ia ualu ale, aia no ka poina i kulana heenalu, a no keia ano nalu paha ka mea i holo ai o ke mele a ko kakou Moiwahine Liliu: He eueu au no Kahikina, Ka'u hana ike ia o ka heenalu; Hee au i ka lala hoi i ka muku, He pakika he pahee i ka pu'eone. He mamo mai au na ke Kalohe, A he puuku hoi na Hanaio, Aohe mea koe ia Makalii, Pau no o ka liko me ka laele. Ia Kahinihiniula me kona mau hoa e au &na i ke kai, ke hoomaamaa nei lakou iaia i ka nalu o ka lae iliili, hele no hoi a ahiahi, maamaalea kamalii i ka hee pu'eone. Ua hele no hoi a ko ke ano i Puakauahi, huli hoi no ka uka iuiu 0 Makawao, me koaa mau hoa luukai. Ke hoi nei oia me kona mau hoa, aia no nae kela manao iloko ona, ina oia e hiki i ka hale, a o kela luahin e pupuka maka kukona kana e ike aku ai e noho mai ana 1 ka hale, alaila hele oia me kona mau hoa paani e noho ai, aole e hoi hou mai i kahi ana i noho ai me koaa kupunawahiae ana i aloha ai. Ia lakou i kokoke aku ai i ka hale, ike aku la oia i kona tutu e noho ana ma ha'i o kapu&hi, hele aku la oia a honi iho la ma ka lae o ke kupunawahine me ka puliki ana, oiai kona imau hoa paani e kuku mai ana. Olelo aku la o Kahinihiniula, "c t kuu mau hoa le'ale'a o ke one o Luhi, ua hiki mai la au i ka hale *ei me ke tutu o .kakou, e hoi oukou a kakahiaka nui kU mai oukou ia'u." Hooho mai 1 a kona m/m hoa me ka leo hookahi, "Ae, e hoi makou, ua ahiahi, o ke aloha no ko kakou, a kakahiaka ao makou hiki mai." I ka hala ana aku o kona mau hoa, olelo mai la o Niula: "E ai kaua, ua mo'a kahi i'a, o ko kaua ai hope ana paha keia i ka momona 0 ke Koolau nei. "Ualo aku nei au o ka mapuna, aehe i'a i koe, ua nalowale, a o ka laau a kaua ua nalo pu, a e ai hou anaipaha kaua i ka i'a laulele o ka aina nei he ananu." "Pehea hoi i pau koke iho nei keia nui i'af" wahi a Kahinihiniula, "anoai paha, na kela luahine pupuka ino maka aa, i hele mai nei 1 ko kaua wahi nei, nana paha keia mau h9.na?" "Aole," wahi a kona kupunawahine, "ora luahine au i iko ai i keia kakahiaka, aole ia he mea e ae, aka owau no ia, a i hookahuli ke kumuhonua o kaua ia'u pela, i ole ai kaua e loāa i ka imi a ka punahele a ke alii, a o ke konohiki hoi o Kailua ame Waimanalo nei." "Pehea, ua ike ao oe i ke konohiki i na la a oukou e hele ana i ke moku limu o Kawainui!" "Ae," wahi a Kahinihiniula. "Pehea kona anof" wahi a ke kuku. "He kanaka opio u'i ka helehelena, a he waipahe ka olelo ilalo wale no ka leo." "Ae, iaa aku a hoea iho i o kaua aei, aole ou ua nalo oe i ou mau hoa paani, a no'u nei la pela iho la au e nalo ai, a nalo pu hoi me ka i'a o ka mapuna au i kii ai, a mamuli o ke kauoha a ke akua o kaua, peia au i hooko ai, o hele mai lauanei ka imi a ike i ka i'a o ka I mapuna o ko kaua loaa no ia. I (Aole i pau.) I