Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 22, 1 June 1922 — Page 2

Page PDF (1.76 MB)

This text was transcribed by:  Kamehameha Schools Gift To Dr. Chun
This work is dedicated to:  Dr. Michael J. Chun

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

He Aoao Keia i Hookaawaleia no Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka

 

Ka Huaka'i a na Kana ka Ko'iko'i no Molokai

 

            Ma ka "Likelike: o ka la 23 nei o Mei, i holo ai kekahi poe ko'iko'i o ka aina e makaikai i na aina ame na hana e lawelaweia mai nei e ke Komisina Home Hawaii ma Molokai, no ka pomaikai o na kanaka Hawaii, e hoi aku ana maluna o ia mau aina: He nui no ka poe i ko noia e ke Kakauolelo a Lunahoohananui, Geo. P. Cooke, a no ka nui o ka hana, ua hiki ole mai kekahi poe, aka, o ka poe i hiki mai o na keia malalo iho:

            Mai Hawaii mai, Hon. E Muller Hon. N. K. Lyman, ame Hon. Wm. Vannatta; mai Maui mai, Hon. S. E. Kalam, Hon. Pia Cockett, Hon. P. Goodness, Hon. Chas. Wilcox; mai Kauai mai, Mr. Wm. O. Crowell, hope makai nui o Waimea; mai Oahu aku nei, Senatoa L. M. Judd, Hon. C. H. Cooke; Lukanela Konela Sam King, Aumoku kaua Amerika; E. W. Smith, alakai nui o ka hoomana Moremona, ame ko oukou meakakau. O keia poe apau ua hele aku mai na Mokupuni like ole mai mamuli o ke kono a Geo. P. Cooke.

            Ua pae aku lakou ma Kaunaka@ai i ka hora 2 o ka po Poalua nei, a hoi loa no na home o C. H. Cooke ame George P. Cooke. Malaila i hookipa maikai ia ai keia poe ahiki i ka hoi wale ana mai la.

            Ma ke kakahika o ka la 24 ua iho aku lakou ma na hana e lawelaweia nei malaila, no ka hoonui ana ame ka imi ana i na waipuna. Ua ike lakou, a ua nui ka hoohihi i na galan wai o 2 1/2 miliona e kahe la, a e pauma@ la hoi i kela ame. Ua mahuahua ae ka lua i kona kulana mua, a ua nui pu no hoi ka pii ana ae a ka wai. Ua houia iho he laau he 14 kapuai ka loa, aole no nae i loaa iho olalo o keia waipuna.

            I ka manawa i hookomoia ai ka pauma nui ame ke paipu o 6 iniha, ua hu nui ae ka lepo me he mea la,ua moku hou mai kekahi mau manawai, a ua pii pu ae ka ikaika o ka paakai ahiki i ke 67 1/2 gr. paakai. Aka i ka la i hiki aku ai keia poe makaikai, ua ana emi iho a ke 56 1/2 gr. i ke galani hookahi. O ka ikaika o ka paakai mamua o keia nui ana o ka wai, he 54 gr. i ke galani hookahi, nolaila, ua aneane no e loaa aku kela maemae o ka wai i ikeia mamua.

            Ua eli hou ia nae he lua hou mauka iho o keia waipuna, a ua hiki aku ka hohonu o ka lua i ka 12 kapuai, a ma kahi hoi o ka loaa @ ke ako'ako'a, ua loaa iho ho @ paa, q k3 hoopqhuiq lq k3iq @. Ua loaa iho no nae ka wai e pii uuku ae ana, a o keia wai, he maikai me ka loaa paakai ole. Aole i maopopo olalo iho o keia lua, no ke kumu, ma keia ho honu, ua pololei, o ia no ka loaa o ke ako'ako'a aka, i keia hoi aole i loaa. Malia paha eia iho malalo o keia pohaku paa e loaa ai ke ako'ako'a. He mau hoailona nae keia e haawi mai ana i na manaolna hoohauoli mamuli o ka loaa ana o ka wai manalo loa.

            Ua nanaia no hoi na apana aina i anaia a ua kokoke no e pau ke ana ana o keia mau apana, a o ka hoomaka aku no ia o ka hoomaemae ana. Ua loaa ka mea huki kumukiawe, a ke ku la. Aole keia mea huki i like me na mea huka kaa a ka Hui Hanai Holoholona o Molokai, aka, he ano like me ka mea huki mahu, o ia hoi he huila nui, a ua pokaaia ke kaula uwea ma keia huila, a na ka enekini e huki a niniu keia huila, a hukiia mai la na kumuiawe. Ua hoaoia a ua ikeia kona holopono, a e oi aku ana paha ka maikai o keia mamua o ke kaa otomobile, oiai, ua hiki e huiki apuni, ma na wahi like ole mai, oiai hoi o ke kaa otomobile, ke nui ka hina ana o na kumu, hookahi wale no wahi e hiki e huki, aole ma na aoao apuni. Ua ohohia nui na alakai o keia hana, no ka mea e hooia mai ana i ka holomua o keia hana.

            O keia wai e kahe la, ua lawa loa no keia mau apana aina he 24 e haawiia mai ana i na kanaka mua. ua lawa no hoi kona manalo no ka hooulu ana i na meakanu like ole. Ua lawa keia no ke ka @ ana, a o na kalo  maikai @ keia wai, o ia no ke ka i @ ka lauloa. He mau kalo e iho no kekahi e hiki ana, aka o keia mau kalo ae la ka oi aku. Aole mak'u ana no ka poi, no ka mea he poi ono ko keia mau kalo.

            Mailaila aku, ua hele aku ka poe makaikai e nana i na aina alafafa e hoouluia nei ma Kaunakakai, no na puaa ame na pipi. ua maikai ka ulu ana o keia mauu a ka hoomaemae hou ia la he 60 eka aina no ka hoonui hou ana mai i ka waiu i Honolulu nei. Mamuli mai no keia o ka ike ana o ka hui, i ka holopono o keia oihana e lawelaweia nei e Geo. P. Cooke, ma kona mau aina ponoi ma Mapulehu Eia o Geo. P. Cooke ke hoouna mai nei he elua manawa o ka pule i ka waiu i Honolulu nei ma kona moku aila ea. He 270 kuaka a i ole 540 o ka pule.

            He mau hoailona keia e hoike mai ana, eia aku no ia eihana hoopomaikai a na kanaka Hawaii o keia mau aina e haawiia mai ana. He oihana luhi ole, a i ka nui ana o kau mauu alafafa, ua hiki i kela ame keia kanaka ke lawelawe i keia oihana, a hiki no hoi e pau ka manawa kupono, no ka hiki ana e lawelawe i na hana e ae o ia noho ana. ua hiki no e ikeia aku ka holomua o keia oihana ke make makeia e lawelawe aku.

            Mai keia mau mala alafafa aku, ua hele aku ka poe makaikai e nana i ka hukiia ana o na kumukiawe. Eia keia mau aina o Cooke ma e pili la me Kapapakea. Ua paa pono ka aina i ke kiawe a ua nui ka hana no ke kula'i ana i keia mau kumu. O na hoolilo nae o keia mau hana ua hiki loa e hoihoi hou ia mai mamuli o ka wahie. Iloko o ka eka hookahi ua hiki aku na paila wahie i ke 80 ke nunui na kumu, a emi no hoi malalo ke liiliii.

            O na hoolilo no ke oki ana ame ka paila ana he $3.50 o ka paila hookahi, aka, ke hukiia keia wahie i ka uwapo o Kaunakakai, e lona ana he $10.00 o ka pila hookahi. Me ka hana ui no nae e hiki ai keia wahie, i kahi o hiki aku ai e hookau iluna o na moku. O ka mua e huki ana oe mai kahi mai i okiia ai, ahiki i ke alahao, lu. A hookau hou iluna o na kaa alahao; a mailaila aku, huki hou ahiki i ka uwapo. Me ka nui wale no o ka hana keia mau mea e hiki ai. Ua hoike mai ka lunanui o keia hana e lawelaweia la, ua hiki aku na hoolilo i ke $80.00 o ka eka hookahi. Ma ke kilo aku a ko oukou meakaku, e hoea loa aku ana maluna o keia mau hoolilo. Aka o ka mea paha nana e hoohana nei ak i ike.

            O ke kulau nae o ka aina ke pau keia mau kumukiawe i ka hoomaemaeia, o ia ka mea nui, a ma ka nana aku, ua nanai a ua waiwai nui ka aina. Ua hoike mai ka mea nana e hoohana nei i keia hana, Mr. Connant, ua hiki aku ka waiwaio o keia mau aina i ka $400.00 o ka eka hookahi. Ua hiki e hoouluia nae mea like ole a ke kanaka e makemake ai. He aina ko maikai wahi ana, no ka mea ua hoao iho nei oia, a ua hiki aku i ka 14.48 tona kopaa o ka eka hookahi. Ua hiki e hoouluia na mauu like oel, a o ia paha ka lakou mea e kanu aku ana maluna o keia mau aina no ka hanai ana i na pipi waiu.

            O keia mau aina o Cooke ma, ua like no me kela mau aina o Kalamaula kai. O ia kulana liko o ka lepo ame ka hohonu. Ua like no hoi ka nui o ka ulu ana o na kumukiawe, a elike ana no na hoolilo o ka hoomaemae ana. Ua makaukau ke Komisina e hoomaemae i 1 1/2 eka no kela ame keia home o na kanaka, i loaa ai ia lakou na aina e hooulu koke i ka lakou meaai, ame na holoholona pu no hoi. Mamuli o keia paa o ka aina i ke kiawe, e loaa ana no ke kula dala a na kanaka e hoi aku ana, no ka mea, ke pii mai nei ka wahie o Honolulu nei i keia mau la. Ua hoike mai o Cooke, eia oia ke lawe mai nei i ke kiawe o Molokai o Honolulu nei, a he $15.50 o ka paila hookahi ma ka uawapo ae nei.

            Ua hoike pu mai no hoi oia, aole e lawa ana kona moku hookahi i ka hoolawa ana i ka waie. Ke waiho nei me ia he kauoha mai Kaanapali mai no 1,000 paila wahie, a i ka manawa hea la e hiki ai e hoo lawa aku, oia ke huki nei kana wahie no Waipahu ae nei, he 70 paila o ka pule.

            O keia kekahi kula dala a na kanaka Hawaii, e hiki ai e hoolawa i na la mua o ka noho ana aku o kela aina. O ka makahiki mua ka makahiki pilikia, ke uuku na dala a ke kanaka i hoomakaukau ai no kona ohana, mamua o ka hoi ana aku ma Molokai. Aka na keia wahie ana e hoolawa i kela pilikia. Me ka ikaika nae o ka hana, e hiki ai e moku, a e hina ai ke kumu kiawe. O ka hoomanawanui nae ke alanui e hiki ai.

            Mamuli no hoi o keia mau kiawe, ua pau ia pilikia o ka noho ana aku maluna o ka ninau pou pa. Ua pomaikai na kanaka i ka hiki ana e loaa na apahu pa mai keia mau kiawe mai. Ua hoikeia mai kekahi pa i paa no 20 makahiki, a o na apahu pa o keia kiawe no. He ninau ano koikoi keia, o ia hoi ka ninau pou pa, no ka mea in a aole keia kiawe, ua hiki aku ka pii o na pou ulaula i ke 40 keneka o ka pou hookahi. Ina o keia iho la ka mea e ukuia nei, e pilikia ana na kanaka mamuli o keia pii, aka, mamuli o keia kiawe ua hoopauia keia pilikia.

            Ua lohe mai ko oukou meakakau. eia na hui mahiko o Honolulu nei ke makemake nei i wahie, a o ke alanui e loaa ai o keia wahie, o ia no keia mau aina ma Molokai. O keia mau aina ma Kalamaula kai, ua paa pu i ke kiawe, o na kahua mala i manaoia no ka hoopulu ana me ka wai, ua hiki aku no i ka 6 a 9 eka o ke kanaka hookahi, a i mea e hiki ai iaia ke kanu i keia mau eka apau, e hoomaemae ana oia i ke kiawe apau. Aole wale no o keia mau aina mahi ka i paa i ke kiawe, aka, o na aina pa holoholona kekahi a i paa i ke kiawe. Aole paha e naauao ana kou oki ana i ke kiawe o keia mau eka, aka, e oki ana oe i kekahi mau kumu i nui mai ai ka hua o na kumu aku koe, a nui no hoi ka ai a kana mau holoholona.

            I ke kakahiaka wale no keia nana aina ana ma Kalamaula, i ka auwina la, ua pii aku na makaikai e nana i na moa e hoohanauia nei, a e hanaiia mai nei no ka pomaikai o na kanaka e hoi aku ai maluna o keia mau aina. Ua nui ka mahaloia o keia mau hanai moa ana e lawelaweia mai nei. He mau moa kulana maikai wale no, a e lilo aku ana i mau kumulau no keia makahiki ae. E hoomaka ana ka hanau ana a keia mau moa i ka malama o Novemaba.

            Mai keia wahi aku, ua pii aku na makaikai e nana i na pali o Kalaupapa, a ua halo aku ia aina a ka ehaeah.

            Ma ke kakahiaka o ka la 25, ua iho aku na maikai ma na aina o Hoolehua ame Palaau, Maluna o na kaa otomobile keia holo ana. a ua nui ke ohohia o na kanaka i ka maikai o keia mau aina. He 14,000 eka nani o keia mau aina i hiki @ hoolawa i na ohana o 500 in a @ ana ka wai. O keia nau @ ana ka ninau o keia mau @ ana ka ninau nui o keia mau aku, a ke manao nei ko oukou peakakau, e hiki mai ana ka ma nawa e loaa ai keia wai, a e hoopomaikaiia ai na kanaka e hoi aku ana maluna o keia mau aina.

            Ua hiki aku keia iho ana i na aina makai o Palaau, a o ia na aina e hoomakaukauia ana, ke pau ae keia mau aina o Kalamauia i kalaweia. E loaa ana paha ma kahi o 40 ohana e hoi aku ai ma Palaau. Ua like no ka maikai o keia mau aina me ko Kalamula, a o ka wai, aia no he waipuna kahiko he kahe la hiki i keia la. Ua iho aku na makaikai e nana i keia wai, a ua nui no ka wai e kahe la, e hiki ai no paha ma kahi o 2 1/2 miliona galani o ka la hookahi. Ina e paeli hou ia aku ana keia kahua o ka wai, ke manao nei ka poe hoohana, e nui aku ana ka wai e loaa ana ma keia eli hou ana aku. O ka mea nui nae, ua loaa ka wai, a e lawa pono ana no hoi keia wai no keia mau apana ma Palaau.

            Mai keia wahi mai, ua holo loa aku na makaikai e nana i na aina ponoi o Cooke ma Mapulehu, kahi e ku la kona halehana hau ame uwiwaiu. Malaila i ai ai ka poe makaikai, i ka aina awakea, e inu i na waiu momona.

            Ia ahiahi hoi no Kuala pue ka home o Geo. P. Cooke, a hoaumoe hou ma keia home kuahiwi. I ka la 26 ae, he la hele ia e ki kia, a ua hoi mai na makaikai me na kia. O ka poe o Maui, ua hoi lakou i ke ahiahi o ka la 26, a o ka poe hoi o Honolulu ua haalele aku ia Kaunakakai i ke kakahiaka o ka la 27, hoea i Honolulu nei i ka hora 1 o ia la.

            O na pomaikai i loaa i keia poe he nui no ia. O na pomaikai hoi i loaa i ke Komisina he ui pu no hoi ia, a i makemakeia keia poe e hele aku e nana i keia mau aina, i loaa ai he poe wahaolelo e hiki ai e hoolaha aku i na mea i ikeia, a e loaa ai hoi he hookamaaina an i ka poe i ike ole i keia mau aina, i ko lakou nanaina, ame ko lakou mau kulana. I na la i hala aka, ua nui na olelo e wawa ana, no ka inoino o keia mau aina, ame ka pohaku. no keia mau olelo wahahee, i kono mai i ke Komisina e kono aku i kekahi poe koikoi o ka aina nei, e hele aku e ike maka i keia mau aina, ame na hana e lawe laweia nei no ka hoomaemae ame ka hoomakaukau ana i na aina no na kanaka Hawaii.

            Ua hele aku nei poe, a o ike mai ana no oukou e ka poe heluhelu, poe naauao, a he poe kulana hiki e manaoioia ka lakou mau hoakaka, e hoikeia aku ana ma keia mua aku. Ua konoia aku keia poe e kakau mai i ka lakou mau mea i hoomaopopo ai, ma keia huakai, a e hoike mai i ka lakou mau mea i manao ai, he mau mea ia e kokua mai ana i ke Komisina no na hana o keia mua aku.

            E loaa ana he mau kanaka hou aku, na lakou e kokua i ka hoolaha ana aku i ke ano o keia mau aina, ame na pomaikai e loaa ana i na kanaka, e hoi aku ana malaila. Ua hoike ae o Wm. O Crowell, in a he kanaka opiopio oia, i na la oia kekahi e hoi ma keia mau aina. A o ka manao like keia o na kanaka apau i hiki aku e nana i keia mau aina o Molokai.

 

Na Hana Mua Maluna ka Aina

 

            O keia paha ka ninau nui loa, a ko'iko'i i ka hoi ana kau o na kanaka maluna o keia mau aina o Molokai. E ike aku ana na kanaka mua, ua paa ka aina me ke kiawe, a hookahi eka aina i hoomaemaeia e ke Komisina. Mawaho ae o ke kukulu hale ana, ua hiki i ka mea lawe aina e ike nona iho, ua nele ma na mea e ae apau. Ua paa nae ka aina i ka paia, a ua hiki ka wai inu ame ka wai hoopulu i na meakanu maluna o ka aina.

            O ka hana mua i ka manao o ka meakakau, o ia no ka hoomakaukau ana i wahi e kanu ai o ka ai a ka ohana. E hoomaka koke oe e hana i mau lo'i nau; i eono paha ka nui, iloko nae o kekahi apana aina o 100 kapuai ke akea, a i elua haneri (200) kapuai ka loa. Iloko o keia apana aina e hana ai oe i mau lo'i nau o 6 ka nui. A ia oe e hoomakaukau ana i keia mau lo'i, e imi aku oe e loaa ka huli kalo ka i ame lauloa. A i ka loaa ana mai o keia mau huli, ua makaukau kau ma lo'i,  a o ke kanu no ia. Aole paha e loaa nui mai ana keia mau huli kalo, aka, o malama pono oe, a e hiki mai ana no ka la e nui ai a e mahuahua mai ai kau mau huli o keia mau kalo.

            E kukulu koke oe i mau hale nou a i mau pa puaa, ame na hale pu no keia mau puaa. Aole he hana naau ao ka hoonui loa ana i kau mau kumulau puna i kinohi, no ka mea e akahele ka hoomahuahua ana o keia mau holoholona. I keia mau la aole he mau ma'i ahulau puaa i keia ma Molokai. Aka, aole e hiki e ikeia ka hoea ana aku o kekahi ma'i o keia ano ma ia au aina, a in a aole e makaalaia ana, e komo aku ana keia mau ma'i, elike me ke komo ana mai o na mea ino he lehulohu a keia mau paemoku i keia mau makahiki pokole wale no.

            I keia mau la, aole no hoi i loaa aku o ka ma'i akepau o na pipi ma Molokai, a me ka makaala nui e kiaiia nei i komo ole aku na pipi o keia ano ma kela mau aina. O na ma'i ka mea nui e kiai loa ia, a ua pomaikai o Molokai i ka loaa ana he mau kanaka i like me Cooke ma, ka mea nana e kiai makaala nei i komo ole ku na ma'i ahulau.

            O na hale moa kekahi mau mea e maopopo ke ano o ke kukulu ana. Mai malama i na moa like me ka maamau, o ia hoi ka hookuu ana aku o na lakou iho e nana ko lakou mau wahi e moe ai. O ka mea pono i ikeia, o ia no ke kukulu i mau hale no na moa e moe ai, a i hale pu no hoi no na makuahine me na keiki e moe ai, a e hanaia i mau hale e hiki ole i ka makika ke komo aku e kiko i ka maka o na moa keiki.

            Mamuli o keia kikoia e ka makika ua loaa na keiki i ke poo pehu, a make wale aku no na keiki. O kekahi e ike na kanaka i na laau e ola ai na keiki moa, i ka manawa e loaa ai i ka ma'i. O ka laau penikila he mau kulu iloko o ka wai e inuia ai e na moa keiki, kekahi laau maikai loa. ua like no ka ikaika o keia laau me na hua nioi a na moa e makemake loa ai. Ina aole loaa ka nioi e kuai i mau omole penikila.

            O na puaa hoi, aole no e hookuu wale ia na keki me na puaa nunui, no ka mea mahope pau i ka make. E hana i mau pa, a e hookaawale i na kumulau i makaukau e hanau, a i ko lakou hanau ana mai, e loaa ko lakou wahi o lakou wale no. Mai manao kakou o ka hoohuikau wale aku ka hana naauao. Aole, e ike mai oukou e ka poe heluhelu o na hana naauao keia e lawelaweia mai nei, a o ia ka ko oukou moakakau e ake nei e loaa i na kanaka Hawaii.

            Aole nae au i manao, he hana pomaikai ka hoomaka ana me ka nui loa o na kumulau. E loaa mua kau ai na kau mau puaa, a nui, alila, hoonui mai na kumulau. He hana nui keia o ka hanai puaa, aole e hiki ana ke manao kakou na lakou no e hele e imi i kalakou ai, no ka mea, i na malama nele i ka hua kiawe, e nele loa ana ko mau puaa i ka ai. E laki ana nae oukou e ka poe hoi i ka malama o Augate, no ka mea e hua ana ke kiawe a e hoomau ana keia hua ana ahiki loa aku i ka malama o Dekemaba. nolaila, i keia mau malama mua, au e hoi aku ai, aole oe e piliiia ana i ka ai na kau mau puaa, aka, i ka pau ana o keia kiawe, a ua makaukau ole kau mauu, ua lilo keia makaukau ole i pilikia nui nou. Nolaila, o ke akahele ka hana naauao, aole o ka anunu a nui ino loa na kumulau holoholona.

            O ke kua ana aku o na kumu kiawe hana nui, aka, e loaa nae ka wahie kuai, a e loaa mai ana kau mau dala o ia luhi ana. He nui ka wahie e ku mai la ma keia mau aina o Kalamaula. A o ia haawina hookahi no ma Palaau. Mai keia mau wahie mai e loaa ai kekahi mau kokua o ka la pilikia. Me ka ikaika nae e loaa ai keia mau pomaikai.

            O na hua niu kekahi mau mea e hoopomaikai mai ai i na kanaka. Aka, e hiki ana no keia mau hana mahope aku, aole keia o kekahi o na hana mua.

            O ka hoomaopopo ana i mau kumulaau huaai nau, o ia kekahi hana pomaikai, aka, aole no nae he hana mua.

            O ka makaukau o na upena lawa i'a ka mea mua. A o na kanaka no e hoi ana i Molokai me na upena, e ola ana na wahine a ia mau kanaka, ame na keiki. A o ka mea e nele ana e naua ana ka wahine me na keiki i ka ha'i.

            Aia no na i'a o Molokai ke waiho mai la, a e kali ana o ka oea aku o na kanaka me na upena.

            Aia no na hee ke moe mai la i na lua, a ua nunui launa ole mai paha, no ka mea he mau makahiki keia o ke kii ole ia ana o keia i'a.

            Aia no na malolo ke noho mai la i na kai o Molokai, a i ka holo ana mai nei o ka moku no ke awa o Kou nei, ua lele ae ma ka ihu o ka moku ma na tausani.

            He nui wale ka i'a, aka, aole e loaa ana keia i'a i ka mea i makaukau ole me ka laulau e loaa ai, a i ole me kahi waa paha. Nolaila, i ka poe e makemake ana e hoi i Molokai, e hoomakaukau. O ka upena ka mua, o kahi waa aku ko keia mua aku. O na hao kui o hee e loaa ana, aka, me kahi waa a i ole waapa ka mea pono loa.

           

Ke Kahua o na Hale Hoolaulea

 

            Ua pono na Komisina e hoomaikaiia e na kanaka Hawaii, no ko lakou manao ana e hookaawale i kekahi mau kahua no na hale hoolaulea no na kanaka o keia mau aina ma Molokai.

            I keia mau la o na kiionioni, ame ke ake nui ana o na kanaka e loaa he wahi e holauleaia ai ko lakou noho kuaaina ana, ua ikeia ka waiwai ame ka pomaikai o keia hoolawa ana, i mau wahi no na kanaka, ame ko lakou mau ohana e hele mai ai, o na ahiahi ame na la kulaia. A mamuli o keia ike ana o ke Komisina, he mea keia e hoolawa ana i na kanaka, me na mea e huki ole ia ai ko lakou manao, e hoi i ke kulanakauhale, pela lakou i manao ai e hoolawa i mau hale ame na wahi o keia ano.

            Ua hookaawale ke Komisina i kekahi kahua no na paani like ole, e ikeia nei i keia mau la; ke kinipopo hopu ame pekupeku wawae; ke kahua kukini, ame kahi e ku aku ai na halekula, na hale halawai o na makaainana, a ma keia mau hale e hiki ai e loaa na kii onioni. E loaa pu ana no hoi pa kahua e kukuluia aku ai na halepule, o na hoomana like ole i nele i na hale o keia ano.

            Aole no paha e hewa ko oukou meakakau ke wanana e aku no, i na la e hiki mai ana, e ike aku ana oukou e na kanaka o Honolulu nei, e hiki mai ana na keiki Hawaii o Molokai, a e hoikeike mai ana i ko makou ike kinipopo, au, hoe waapa, ame na hookuku e ae i ka makaukau ame ka ikaika i na keiki Hawaii o na aina hoopulapula o Molokai.

            I na la i hala aku, he makehehiia na hana hooikaika kino. Ia mau la, aole kinipopo, aole hoe waapa, aka, he nui aku na hana e ikeia @ mau la. O ka au, ame ka heenalu, ua laweia i mau hana hookuku ak, i keia mau la, aole i ike na keiki i ka hookuku heenalu ana. Ma kahi o ka hoewaapa, he hoewaa ko ia mau la, ame ka heenalu waa ana. O ka ooihe paha ka hana oi aku o ia mau la ame ka lua.

            O ka lua, ua malamaia i mea kokua ia oe i ka manawa powa, a o ka ooihe he mea kokua ia o iloko @na kehua @. Iwaena o na paani a kamalii, ua malamaia no keia mau paani apau, a o ke kukini ka oi aku. Aole nae o ke kukini elike me ko keia la, i mau i a wale no ka loihi, aka, o ia mau la, ana ka laila o ke kahua na mile.

            Ua loaa nae i na kanaka o ia manwa, ka ikaika o ke kino ame ka wiwoole ma na hana apau. Ke hoike mai nei ke Komisina i ko lakou makemake, e loaa i na keiki o Molokai na amo ikaika, no ka mea o ka mea nui ia o keia noho ana. E loaa na kahua o keia mau paani, a e loaa pu ana no hoi na hale halawai no ka noonoo ana o na hana ui o ia mau la e hiki mai ana.

            I keia mau la, ke ike nei kakou i ke kiiia o na haole @ e hele mai e hokuku me na keiki o Hawaii nei. I keia mau la aku mamua aku nei, e ike aku ana oukou i na keiki o Molokai, e hele mai ana e hookuku me oukou. A ke hiki mai ia mau la, e hoomaopopo iho kakou, ua huli hou ke alo o Hawaii iluna. a e kokoke mai ana na la e ola ai o Hawaii lahui.

            I keia la, o ko Hilo wale no ka poe hele mai e hoewaapa me ko Honolulu nei poe laeoo ma ia hana, a i kela mau la aku hoi, e helu pu la iho ko Molokai mau keiki. E loaa ana na luawai o na keiki. E loaa ana na luawai auau o na keiki o Molokai, a e ike aku ana kakou he keiki au kaulana hou kekahi o keia mua aku. E hala ana o Kahanamoku, o Kealoha ame na keiki Hawaii e noho poo mai nei ma keia hana he au, a e loaa hou mai ana he poe panihakahaka no keia mau keiki.

            He lahui ko kakou i lilo mau ma ke poo o na hana hooikaika kino, a e hoomau aku uo kakou na hanauna o keia mau la e mau ke paaia o ke poo o keia mau oihana hookuku i ka ikaika e ke kino ame ka maka'u ole, e lawelawe na hana e ikeia mai ai kou ano o ke kanaka Hawaii. Ma ka helu kanaka o keia mau la, eia na kanaka Hawaii, ma ka helu haahaa loa, ua oi aku no na lahui e aku, aka, ma keia hana o ka au ame na hana hooikaika kino, oia no na keiki Hawaii ke noho poo mai nei maluna o keia mau lahui i helu nui ia. Aka, aole kakou i ike aku i na keiki o keia mau aku, o ka hana ma ko kakou aoao, o ka hoolawa ana i na keiki me na mea e lilo oi ai ko lakou mau kino i mea ikaika.

            I keia mau la, ke ike nei kakou i ka hoounaia mai o na keiki haole o na kula o Amerika, e hookuku me ka kakou mau keiki, ma keia hana o ke kinipopo wawae, a ma na hookuku o keia ano, ke iko me no kakou; o ia mau no ka pii o @ keiki Hawaii, oiai no nae, he hapa uuku wale no o keia mau keiki @ Hawaii. Ma keia hoihoiia ana na kanaka hawaii wale no ma Molokai, ame ka loaa ana ia lakou o na kahua maikai e hooikiaka kino @, e lilo ana keia mau mea i mau mea e hapai ae ana i na keiki Hawaii iluna.

            E kukuluia aku ana he mau halekula, a ma keia mau halekula, e ike aku ana kakou he mau keia Hawaii wale no. E lilo ana ko lakou noho ana ma ke ano o lakou wale no i mea e hooikaika loa ao ko lakou makemake, e loaa ka ikaika o ko lakou mau kino. Ma na oihana like ole, e lilo ana keia mau hana i mea e mahuahua ao ai ka ikaika o na kino o keia mau keiki.

            E lilo aku ana kakou i lahui mahiai, a i keia mau la, e aoia aku ana ka kakou mau keiki i keia moi hana. He oihana keia e koi mau ana i ka hoomanawanui ame ka ikaika o ke kino. He lahui mahiai ko kakou i ka wa kahiko, a o ia kulana e hoi hou mai ana no i ka kakou mau keiki o keia mau aku, ke lilo keia mau oihana i mea hoomaamau ia e na keiki o keia la.

            Ma na ano apau, aole he maamea e hookuami hope ia ai ka ma nao, a i ole hookunana iho paha na kanaka no ko lakou pomaikai o keia mua aku. Elike me ka piha nui ana mai o ka aina i na kaua ka, pela no ka makemakeia ana e loaa mai na menai, e hiki ai e lawa kela helu kanaka. Ma keia mau mea apau, e lilo aku ana o Molokai i kahua e hiki ai e hoolawa mai ia Honolulu nei me na mea like ole.

 

Na Anoai

 

            Akamai no keiki o Maui ame na keiki o Hawaii i ke ki kia. Ua kaumaha ka waapa aila ea o ka hoi ana.

           

            Akahi no keia a hele ma keia aoao o Maunaloa, ke kuahiwi ma ka aoao Konohana nei o Molokai. Naui no na aina ma keia aoao o ia kuahiwi.

           

            Ike wale aku keia i ka waiho mai o na malaai ame na kahua o na malako a Pakaa, i kona mau makahiki o ka noho pee ana mai kona haku alii mai o Keawonui a Umi Ma ka Moolelo o Pakaa, ua nui he wahewa keia mau malaai ame ka malako. Ua ai na kanaka o ke Alii a koe. Akahi no keia a ike aku ia mau kahua.

           

            Ua ike wale aku keia i na kahua hale o Pakaa, a ua kuhikuhi mai ma kekahi kualapa e pili ana i ke waipuna o Waiakane. Lehulehu a kinikini na kahua hale e ku la, a e hooia mai ana i ka lehulehu o na kanaka maluna o ia mau kualono Aloha no. Ma keia huli o Palaau, ahiki i ka Lae o Kalaau, aole hookahi hale i nohoia e na kanaka Hawaii. He mau hale elua ka'u i ike aku, aka, he mau Kepani no kanaka na laua e noho ana. Aloha no!

           

            I ke au kahiko nae, ua kinikini na kanaka ma keia mau wahi! Ke ku la no na Kahuahale, ke ku la no na heiau kuula, a ke waiho la no na kai i hoolawa mai i ko lakou pololi i'a. Ke waho mai la no na kahua i mahiia e ko lakou ikaika i mea e lawa ai ka noho ana o ia mau kualono. Ae aloha, aloha no ia mau kaiaulu!

           

            I'a no keia aoao o Molokai. Ma keia huakai aku nei ua hele mai ko oukou meakakau me Geo. P. Cooke. a ua paa ka ulua nui ia Cooke me kana ma koi uuku loa ame ke aho kilika.

 

            Aole no he maka'u ana no ka holomua o na kanaka e hoi aku ana. Ua loaa ka wai, a ua loaa ka aina momona o ka lepo. O ka lona o na kanaka hoomanawanu ka ninau o keia mau la. He nui na inoa e noonooia mai nei e ke Komisina, a owai ana la na kana ka e pomaikai ana ma keia waeia ana mai.

           

            Ua kanu kulina mai nei o Lyman ka lunahoohana o ke Komisina, he 20 eka kulina i kanuia eia, aka mamuli o ka haule hope o ka ma nawa o ke kanuia ana, aole paha e puka ana kana mau kulina. Ua ulu nae, a ke pii maikai ae la ke kulina. I keia makahiki ae, e hoohana hou aku ana oia he mau eka maluna o Hoolehua, a e makaukaa ana paha keia kahua i ka malama o Novemaba. Ina e loaa ana he manawa kupono no ke kanu ana e loaa ana he mau eka nui no ke kulina, ma keia mau aina mauka o Hoolehua. Aole wai o keia wahi aka, i na mahina ua e kanu ai, a o loaa mau ana ke kulina ma ia maa wahi.