Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 22, 1 June 1922 — Ka Huaka'i a na Kane ka Ko'iko'i no Molokai [ARTICLE]

Ka Huaka'i a na Kane ka Ko'iko'i no Molokai

Ma ka "Likelike" o ka la 23 nei o Mei, i holo ai kekahi poe ko'iko'i o k.i aina e makaikai i na aina ame na hana e lawelaweia mai nei e ke Komuina Home Hawaii ma Molokai, uo ka pomaikai o na kanaka Hawaii, e hoi aku ana maluna o ia mau aina: lle nui no ka poe i konoia e ke Kakauolelo a Lunahoohananui, Gco. P. Cooke, a no ka nui 0 ka hana, ua hiki ole mai kekahi poe, akn, o ka poe i hiki mai o keia malalo iho: >lai Hawaii mai, Hon. E. Muller Hon. N. K. Lyman, ame Hon. "Wm. Vannatta; mai Maui mai, Hon. S. E. Kalama, Hon. Pia Cockett, Hon. .p Goodness, Hon Chas. Wilcox; mai Kauai mai, Mr. Wm. O. Crowell, hope makai nui o Waimea; mai Oahu aku nei, Benatoa L. M. Judd, Hon. C. H. Cooke; Lukanela Konela fiam King, Aumoku kaua Amerika; E. W. Bmith, alakai nui o ka hoomana Moremona, ame ko oukou meakakau. O keia poe apau ua hele aku mai na Mokupuni like ole mai niamuli o ke kono a Geo. P. Cooke. l T a pae aku lakou ma Kaunakaai i ka hora 2 o ka .po Poalua 1 ei, a hoi loa no na hoine o C. HCooke ame George P. Cooke. Malaila i hookipa maikai ia ax koia poe ahiki ika hoi walo ana mai la. - 4 Ma ke kakahiaka o ka la 24 ua iho aku lakou ma na aina o Kaia-maula-kai e>nana i na hana e lawelaweia nei malaila, no ka l}o onul ana ame ka imi ana i na waipuna. Ua iko lakou, a ua nui ka hoohihi i na aalani wai o 2% īniliona e kahe * ela ame koia 24 hore.' ' M&hUahua ae ka lua i kona kulaha mua, a ua nui pu no'hoi ka pii aTta wai. Ua houia iho he laau he 14 kapuai ka'loa, aoTe no *ae i loaa iho olalo o heia waipuna. I ka mānawa i hookomoia ai ka pauma nui ame ke paipu o 6 iniha, ua hu nui ae ka lepo me he mea la, 'ua mokn hou mai UekaKi mau manawai, a na pii pu ae ka ikaika o •ka paakai ahiki i lie 67% gr. F paakai. Aka ikkla i hiki aku ai keia poe makaikai, ua ana hou ia ka ikaika o ka paakai, a ua emi iho a ••■ke 56*4 gT. i ke gaiani hookahi. »0 ka ikaika o ka paakai mamua o *lteia nui ana o ka wai, He 54 gr. i ke i •~galani hookahi, nolaila, ua aneane j f-no e loaa aku kela maemae o ka wai i ikeia mamua. ' Ua eli hou ia nae he lua hou 'mauka iho o keia waipuna, a ua Ihiki aku ka hohonu o ka lua i ka • "• ? kapuai, a ma kahi hoi 0 ka loaa ! ike ako'ako'a, ua loaa iho ho ī -x paa, a ke hoopahuia la keia • ..u. Ua loaa iho no nae ka • wai e pii uuku ae ana, a o Keia fwai, he maikai me ka loaa paakai {ole. Aole i maopopo olalo iho o Kkeia lua, no ke kumu, ma keia ho*'honu, ua pololei, o ia no ka loaa ?o ke ako'ako'a aka, i keia hoi aole :i loaa. Malia paha eia iho mala-i-lo o keia e loaa ai ke •ako'ako'a. He man hoailona nae . keia e haawi mai ana i na manaola- - na hoohauoli mamuli o ka loaa ana • o ka wai manalo ioa. Ua nanaia no hoi na apana aina • i anaia. a ua kokoke no e pau ke ; ana ana o keia mau apana, a o ka hoomaka aku no ia o ka hoomaemae ana. Ua loaa ka mea huki kumukiawe, ake ku la. Aole ke?" mea huki i like me na mea huki kaa \ ka Hui Hanai Holoholona o Mo- ' lokai, aka, he ano like me ka mea huki mahu, o ia hoi he huila nui/ . a ua pokaaia ke kaula uwea ma keia huila, a n% ka enekini e huki .a niniu keia huila, a hukiia mai la na kumukiawe. Ua hoaoia a ua ikeia kona holopono, a e oi aku ana p»ha ka maikai o keia mamua o ke kaa otomobile, oiai, na hiki e huki "apuni, ma na wahi like ole mai, >oiai hoi o ke kaa otomobile, ke nui 'ka hina ana o na kumu, hookahi %rale no wahi e hiki e huki, aole n* aoao apuni. Ua ohohia nui *na alakai o keia hana, no ka mea hooia mai ana i ka holomua o hana.

- 0 keia wai e kahe la, ua lawa • loa no keia mau apana aina he • 24 e haawiia mai ana I na kanaka ;tmio. Ua lawa no hoi kona manalo •no ka hooulu ana i na meakanu. ; like ole. Ua lawa keia no ke ka

ilo ana, a o na kalo maikai > keia wai, o ia no ke ka-i l.a lauloa. He mau kalo e iho Ho kekahi e hiki ana, aka, o keia mau kalo ae la ka oi aku. Aole maka'u ana no ka poi, no ka mea he poi ono- ko keia mau kalo. Mailaila aku, ua hele aku ka poe makaikai e nana i ka wai kuahiwi, i hiki aku makai o Knlamaula, o keia ka wai inu o na k»naka. Ua kokoke e kukuluia ka pahuwai, a 0 ka hoomaka aku no ia o hoomoeia na paipuwai no na apana aina like ole. He wai keia i laweia mai. mai ke kuahiwi mai, a ua lawa pono no na home he 24. Mai keia wahi aku, ua holo aku ka poo makaikai e nana i na atw alafafa e hoouluia nei ma Kaumkahai, no na puaa ame na pipi TJa maikai ka ulu ana o keia a ke hoomaemae hou ia ho 60 eka aina no ka hoonui hou ana i ka waiu i Honolulu nei. Mamuli mai no keia o ka ike ana o ka hui, 1 ka holopona o keia oihana e lawelaweia nei o Geo. P. Cooke, ma kona mau aina pouoi ma Mapulehu. Eia o Geo. P. Cooke ke hoounu mai nei he elua manawa o ka pule i ka waiu i Honolulu nei ma konn moku-aila*ea. He 270 kuaka a i ole 540 o ka pule. ! He mau hoailona keia e hoike I i>ial ana, eia aku no ia oihana hoopomaikai a na kanaka Hawaii o keia mau aina e haawiia inai ana. Ho oihana luhi ole, a i ka nui ana o kau mauu alafafa, ua hiki i kola amo keia kanaka ke lawelawo i keia oihana, a hiki no hoi e prx ka manawa kupono, no ka hiki ana e lawelawe i na hana e ae o ia noho i'iia. Ua hiki no e ikeia akn ka helomua «• keia oihana ke make i. i'keia o -awHawe akuMai keia mau mala alafafa aku, ua hele aku ka poe makaik.ii e i>a i ka hukiia ana o na kumukiuwe. Eia keia mau aina 0./Cf«oko ma e pili la me Kapapakea. 7 a paa pono ka aina i ke kiawo; a ua nui ka hana uo ke kula'i ana i keia mBu kumu. O na heolilo nao 0 keia mau hana ua hiki loa e hoi hoi hou ia mai mamuli o ka wahie. Iloko o ka eka hookahi ua hiki aku na paila wahie i ke 80 ke nunui na kumu, a emi no hoi malalo Ko liilii. O na hoolilo no ke oki ana ante ka paila ana he $3.50 o ka paila hookahi, aka, ke hukiia keia wahin 1 ka uwapo o Kaunakakai, e loaa ana he $10.00 o ka paila hookahi. Me ka hana nui no nae e hiki ai keia wahie, i kahi o hiki aku ai p hookau iluna o na moku. O ka mua e huki ana oe mai kahi mai i I okiia ai, ahiki i ke alahao, lu. A •hookau hou iluna o na kaa alahao; I a mailaila aku, huki hou ahiki i ka uwapo. Me ka nui wale no o ka hana k'eia mau mea e hiki ai. Ua hoike mai ka hinanui o keia hnn.i e lawelaweia la, ua hiki aku iia hoolilo i ko $80.00 o ka eka hoo kahi. Ma ko kilo aku a ko oukou meakakau, e hoea loa aku ana maluna o keia mau hoolilo. Aka, o ka mea paha nana e hoohana nei ka i ike. '

O ke kulan nae o ka aina kc pau keia niau kumukiawe i ka hoojnaemaeia, o ia ka mea nui, a roa ka naaa aku, ua nani a ua waiwai nui ka aina. Ua hoike mai ka mea nana e hoohana nei i keia hana, Mr. Connant, ua hiki aku ka waiwaiio o keia mau aina i ka $400.00 o ka ēka hooiahi. Ua hiki e hoouluia na mea liko ola a ko kanaka e makemake ai. He aina ko maikai wahi $na, no ka mea ua hoao iho nei oia, a ua hiki aku i ka 14.48 tona kopaa o ka eka hookahi. Ua hiki e hooulula na mauu like ole, a o ia paha ka lakou e kanu aku ana maluna o keiai mau aina no ka hanai ana i na pipi waiu. O kda mau aina o O'ooke ma, u$ like no me kela mau «ina o Kala-maula-kai. O ia knlana liko o kā lepo ame ka hohonu. Ua like no hoi ka nui o ka ulu ana o na kumukiawe, a elike apa no na hoolilo 0 ka hoomaemae ana. Ua makaukau ke Komisina e hoomaemae i eka no kela ame k«ia home o na kanaka, i loaa ai ia lakou na aina o hooulu koko ai i ka lakou meaai, ame na holoholona pu no hoi. MamUli o keia pna o ka aina 1 ke kinwe, e loaa ana no ke kula Uala a na knnaka e hoi aku ana, no ka mea, ke pii mai nei ka wahie o Honolulil nei i keia !nau la. Ua

hoike mai o Oooke, eia oia ke lawe mai nei i ke kiawe o Molokai i Ho nolulu nei, a he $15.50 o ka paila hookahi ma ka uwapo ae nei. Ua hoiko pu m&i no hoi oia, aole e lawa ana kona moku hookahi i ka hoolawa ana i ka waie. Ko waibo nei me ia he kauoha mai Kaanapali mai no 1,000 paila wahie, & i ka manawa hea la e hiki ai e hoo lawa aku, oiai ke hnki nel kanu wahie no Waipahu ae nei, he 70 paila o ka pule. O keia ana kekahi kula dala a na kanaka Hawaii, e hiki ai e hoolawa i na la mua o ka noho ana aku o kela aina. O ka makahiki mua ka makahiki pilikia, ke uuku na elala a ke kanaka i hoomakaukau ai no kona ohana, mamua o ka hoi ana aku ma Molokai. Aka na keia wahie ana e hoolawa i kela pilikia. Me ka ikaika nae o ka hana, e hiki ai e moku, a e hina ai ke kumukiawe. O ka hoomanawanui nae ke alanui e hiki ai. Mamuli no hoi o keia mau kiawe, ua pau ia pilikia o ka noho ana aku maluna o ka ninau poij pa. Ua pomaikai na kanaka i ka hiki ana e loaa na apahu pa mai keia mau kiawe mai. Ua hoikeia mai kekjihi pa. i paa no 20 makahiki, a o na apahu pa o keia kiawe no. He ninau anp koikoi keia, o i» hoi ka ninau pou pa, no ka mea ina aole keia kiawe, ua hiki aku ka pii o na pou ulaula i ko 40 keneka o ka pou hookahi. Ina o keia iho la ka meo, e ukuia nei, e pilikia ana na kanaka mamuli o kei& pii, aka, mamuli o keia kiawe ua hoopauia keia pilikia. Ua lohe mai ko oukou meakakau. eia na hui mahiko o Honolulu nei ke makemake nei i wahie, a o ke alanui e -loaa ai o keia wahie, o ia no keia mau aina ma Molokai. O keia mau aina ma Kalamamula-kai, ua paa pu i ke klawe. Ona kahua mala i manaoia no ka hoopulu ana me ka wai, ua hiki. aku no i ka 6 a 0 eka o ke kanaka hookahi, a i mea e hiki ai iaia ke kanu i kela mau eka apau, e hoomaemae ana oia i ke kiawe apau. Aole walo no o keia mau aina mahi ka i paa i ko kiawo, aka, o na aina pa holoholona kekahi i paa ike kiawe. Aole paha e naauao ana kou oki ona i ke kiawe o keia mau eka, (ika, e oki ana oe i kekahi mau kumu i nui mai ai ka hua o na kumu aku' i koo, a nui no hol ka ai a kana mau holoholona.

I ko kaknWaka wale no koia nnna aina ana ma Kalamaula, i ka auwina laj ua pii aku na makaikai e nana i na nioi o Koohanauia nei, a e haaaiia mai nei no ka pomaikai o na kanaka o hoi aku ai maluna o keia mau aina. Ua nui ka mahaloia o koia mau hanai moa ana e lawolaweia mai nei, He man moa kulana niaikai wale 80, a e lilo a'Ku ana i mau kumulau no keia mukahiki ac. £ hoomaka ana ka hanau ana a keia mau moa i ka n\alama o !fovemaba. Mni keia wahi aku, ua pii aku na makaikai c nana i na pali o Kalaupapa, a ua halo aku ia aina a ka ohaeha. Ma ke kakahiaka o ka la 25, ua iho aku na makaikai ma na aina o Hoolehua ame Paloau. Maluuu 0 na kaa otomobile keia holo ana. a ua nui ke ohohia o na knnaKn Ika maikai o keia mau aina. Hc ]4,000 eka nani o keia mau air.a i hoolawa i na ohana o £''0 inn 'ia ana ka wai. 0 keiu niaau v.;» ana ka nina'J nu ; o k-iu ).,ar aku, a ke manao >iei k > oiknu poakakau, e hiki mai an;i ka mn nawa e loaa ai keia wai, a o hoopomaikaiia ai na kanaka e hoi aku Gj.r. maluna o Koia mau aina. TJa hiki aku keia iho auu i na ainn makai o Palaau, a o ia ua ainu e hoomakaukauia ana, ke pau ne keia mau aina o Kalamaula i ka lawela. E loaa ana pAlia ma kahi o 40 ohana o hoi aku ai mn Pali.au. Ua lik« no ka «īaikai o keia mau aina me ko KalamauU, a o ka wai, aia no he waipuna kahiKo Ke kahe la hiki i keia la. Ua iho aku na makaikai e nana i keia wai, a ua nui no ka wai e kahe la, e hiki ai ma kahi o 2% miliona galani o ka la hookahi, Ina e paeli Uou ia aku ?na keia kahua o kn wai, ke manao nei ka poe hoohaua, o nul aku ana ka wai e loaa ana ma eli hou ana aku. O ka mea nui nae, ua loaa ka wai, a e lawa pono ana no hoi keia wai no keia mau auana ma Palaau.

Mai keia wahi mai, ua holo loa aku na makaikai e nana i na aina ponoi o Cooke ma Mapulehu, kahi e ku la • kona halohana ame uwiwaiu. Malaila i ai ai ka poe makaikai, i ka aina awakea, e inu i na wāiu mōmona. Ia ahiahi hoi no Kualapue ka home o Geo. P. Cooke, a hoaumoe hou ma keia home kuahiwi. I ka la 26 ae, he la hele ia d kiv kia, a ua hoi mai na makaikai me na kia. O ka poe o Maui, ua hoi lakou i ke aliiahi o ka la 26, a o ka poe hoi o Honolulu ua haalele aku ia Kaunakakai i ke kakahiaka o ka la 27, hoea i Honoiulu npi i ka hora 1 0 ia la. O na pomaikai i loaa i keia poe he nui no ia. O na pomaikai hoi 1 loaa i ke Komiaina he nui pu no hoi ia, a i makemakeia keia poe e helo aku e nana i keia mau aina, i loaa ai he poe wahaolelo e hiki ai e hoolaha aku i na mea i ikeia, a e loaa al hoi he hookamaaina ana i ka poe i ike ole i keia mau aina, i ko lakou nanaina, ame ko lakou mau kulana. I na la i hala akn, ua nui na e wawa ana', no ka inoino o keia mau aina, anie ka pohaku. No .veia mau olelo wahahee, i kono mai i ke Komiaina o kono aku i kekahi poe koikoi o ka aina nei, e helo aku o ike maka i keia mau aina, ame na hana e l,v.7elaweia nei no ka hoomaemae !imc -ka hoomakaukau ana i na aina no na kanaka Hawaii. Ua helo aku nei keia poe, a o ike mai ana no oukou e ka poo heluholu, he poo naauao, a he poo kulana hiki e manaoioia ka lakou mau hoakaka< e hoikeia aku ana ma keia mua aku. Ua konoia aku kein poe q kakau mai i ka lokou mau mea i hoomaopopo ai, ma keia huakai, a e hoike mai i ka lakou mau mea i manao ai, ho mau mea ia e kokua mai ana i ke Komisina no na hana o keia mua aku, E loaa ana he mau kanaka hou aku, na lakou o kokua i ka hooiaha ana aku i ke ano o keia mau aina, ame na pomaikai o loaa ana i na kanaka, e hoi aku ana malaila. Ua hoike ao o Wm. O Crowell, ina ho kanaka opiopio oin, ina la oia ke;kahi e hoi ma keia mau aina. A o ka njanao like keia o na kanakā apaU i hiki aku e nana i keia mau aina o Molokai.