Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 22, 1 June 1922 — HUAKAI MAKAIKAI NO KAUPO, MAUI. [ARTICLE]

HUAKAI MAKAIKAI NO KAUPO, MAUI.

Mr. Solomon Hanohano, Aloha oe:—E oluolu oe e hookomo iho ma kau nupopa ke Kuokoa, i ka moolelo o ko Kenneth Emor7, mea huli o na mea kahiko o ka Hale Hoikeike o Pauahi Bihopa, ame ko'u hele ana aku nei i Kaupo, no ka huli aua i na mea e pili ana i ka heiau, hale pili Hawaii ame kekahi mau mea kahiko e ae, no ka pomaikai o ka Muaeum no na hana hoonaauao, a i mea hoi e ike mai ni na kino makamaka o Kaupo, ame Nuu, a pela no hoi ka poe heluhelu e ike mai ai kekahi mau mea ano nui i loaa ia maua. Poakahi, Mei 1, i ka hora ewalu 0 keia ahiahi au ame Keneki Emory i haalele iho ai ia Honolulu nei, maluna o ke Kilauea no Kaupo, Maui. I ka moku no i kaawale mai ai mai ka uwapo mai, o ko maua hele aku la no ia imu.i o k.i oneki. Malaila hoehala manawa iho la maua ma ke kamailio ana 1 wa maua wahi epana hana me ka pa konane iho o kn mahina amo ra miliona hoku e hoonani ana il ka lewa lani. j He po kalaelae keia; malie ka! moana; he wahi makani hu'ihu'i e pa mai ana, e puehu ae ana ia hunakai liilii ma o a maanei, i 1 ka ihu hao o ke Kilauea, e hah-iu aku ana iluna o ka ohuku alo. Pau ka maua keaka ana no kahi apaun hana, huli ae la maua a nana mai iuka o ka āina. Uluwehiwehi o Honolulu i ka nani o na kukui mai Alewa ahiki i Kaimuki. Haalele makou ia Kaimanahila, a no ka ikaika mai la ka puehu ana 0 na hunakai ame ka hu'ihu'i pu. Hoi aku la maua iloko o ka rumi; hoomaikai mua ae la i ke Akua, a haule iho la e hiamoe. Na ka ! halulu o ka heleuma ame ke kani I o ke oeoe o ka moku, i hoala ae 1 ko maua hiamoe maikai, i ke ku ana o ko Kilauea i Lahaina. O ka hora elua ia o ka po. Aole i loihi i Lahaina o ka peku hou no ia o ke ku'ehao o ke Kilauea, a lilo ! hou iho la maua i ka hana nanea oluolu a ka hiamoe. Poalua, Mei, 2. Pa ala mua o Keneki Emory i keia kakahiaka, a hoala mai la oia ia'u. Ala ao la au, a hele aku la iwaho o ka oneki, e holo ana makou mawaho pono o na kapakahakai o Kahakuloa ia manawa. Hala o Kahakuloa ihope, 0 Waihee mai. Ma keia hele ana aku, he ike wale. ia aku no o Kahului ame* Wailuku ame ko Paniwai o lao, e hoopuniia ana e ka ohu I o ke kakahiaka nui. •He u'i ka aina ke nana aku oe, uliuli i ke ko maikai ahiki iuka. 1 ka hora ehiku pili ana ke Kilauea i ka uwapo o Kahului, a lele aku la maua iuka a hele holoholo makaikai ak|i la iloko o kn taona. He taona nui no o Kahului. Hiki maua i ka haleaina, kauoha aku la i meaai na maua. E ai ana no maua komo ana o Jonathan Aiau o Waialua ame kekahi hoa Hawaii mai ke Kilauea mai no. Aloha mai la laua ia maua, a ninau mai la mahea la ka maua alahele. Ua olelo aku maua no Kaupo, a olelo mai o Aiau no Waimea ka laua alahele. Loaa mai ak laua meaai, ai like iho la makou me ke keaka ana. Aole i pau ka makou ai ana, kani ana ke oeoe mua o ka moku, a haalele koke no makou i ka haleaina no ka uwapo. .Haalele ke Kilauea ia Kahului i ka hora ewalu. Kau pu mai me maua o Fred Murphy, he hoaloha no Keneki Emory, e holo ana i Hana. Mai nei aku ahiki i Hana he loa maoli no, he ekolu hora o ka moku e holo ai alaila hiki i Hana. hi o qekiufl, iw cmfwyp shrd aooo He mau wahi maikai no kekahi 0 keia huli aku, a ma kekahi mau wahi nui ka halakahiki. O kahi mua ano nui a makou i hiki aku ai, mawaho o na kapakahakai o keia mau wahi, o ia no o Paia, Haiku, Pauwela, Huelo, Keanae ame Nahiku. Hala mai o Nahiku a mahope mai hele mai ana ke kuene a olelo mai, e hoomakaukau na wahi ukana, no ka mea kokoke loa 1 Hana. Hele aku la au iwaho o ka oneki, a he mea oiaio, e waiho mai ana o Hana me ka puu kaulana o Kauiki e ku mai ana kohu papu no ke aw'a. He mea oiaio no ka wa kahiko, he papu o Kauiki i kaulana* iloko o ka moolelo Hawaii. I ke kokoke loa ana aku i uwapo, ik6 aku la au i ka poe kamaaina Hawaii e hoopuni ana i ke akule, a au oleloia mai, ia maila mahope iho, he elima mano ka nui 0 ka i'a i puni ia la.' O ka hora umi-kumamakahi ia ku ke Kilauea 1 Hana. Hiki maua i ka uwapo, hui iho la me Francig Ma.rciel, kaikaina ponoi o Joseph Marciel ko maua hoaloha e noho aku ai i Kaupo. Hele aku la o Keneki Emory e nana kaa nl) maua. Noho iho la au e nana i ka ukana o maua, a nana ae la i ke kulana o keia aina. 0 ka puu o Kauiki aia koke no mahope iho o ka uwapo, he mau haneri kapuai wale no ka mamao. He elua a i ole ekolu haneri kapuai paha ke kiekie mai ka ilikai ae,He kulana kilakila maoli.no ko keia puu ke nana aku. Aia iluna o keia puu he mau pukuniahi leahiko. He wahi taona maikai no o Hana, uliuli ka aina i ke ko. E paa mai

ana ka noe iuka ame ka ua liilii, a o ia no paha ka mea i oleloia ai, noenoe Uakea o Hana, hoapili o ka Malualua. Aole no i loihi hoi mai ana o Keneki Emory me ke kalaiwakaa, a halihali aku la i na wahi ukana iluna o ke kaa. Pau na wahi ukana ilnna o ke kaa, o ko maua kau aku la no ia a haalele iho la i ka uwapo me ke aloha ana ia Pred Murphy ame Franci« Marciel. Ia makou e holo nei i ke alanui o kahaone no ia, ike aku la au i na kane ame na wahine e hana ana i ka upena akule, a e hooponopono ana i na waa. He nui maoli no na kanaka Hawaii i ka'u ike aku. Hiki makou i ke taona maoli ku iki malaila, a hele o Keneki Emory e kelepona i na makamaka, no ko maua hiki ana mai. Hoi mai a holo hou no. Iloko o ka manawa pokole, ua hala mai la ihope kahi taona o Hana, a komo aku la makou iloko o na malako, mauka a makai o ke alanui. I ke kaa e holo nei, ua hiki makou i kahi o ka puu makai o ke alanui, a ua olelo moi kahi kamaaina o ka puu ia o ka Iwi o Pele. j 'Eia ke kaa ke holo nei iluna a ilalo, e kikeekee ana i o a ianei, iloko o ka laau, a e holo ana ma-1 luna o na uwapo. Ouka, he uliuli ka aina i ka laau ame ka mauu, i he nui ka bipi ma kekahi mau wahi, aka, o kahakai he aa pele -wale no ano like me Kona, Nui, maoli na kahawai ma keia mau wahi, aka, ua maloo ka nui o ka ua ole paha. 0 ke kukui, ka hala ame ka ohia na laau nui. Hiki mai i Kipahulu, ike i ka mahiko mauka o ke alanui ame na halehana o na limahana. Ike aku i ak poe hana e oki ko ana, na kaa huki ko e hoi mai ana i ka halowili. I kela ame keia manawa, e maalo ae ana makou mawaho o kekahi mau kauhale Hawaii, e mahiai ana kekahi, e ku'i poi ana kekahi, a e ulana moena ana kekahi mau makuahine Hawaii. O ia holo no ia o ke kaa a ku ana, a o Kuikuiula ka inoa o keia wahi. Maanei pau ka holo ana o ke kaa, he alanui lio wale aku no ahiki i Kaupo. Pau ko maua ukana i ka hoohikihiki ilalo huli hoi hou no ke kaa no Hana. 1 ko makou hiki ana aku, e ku mai ana he elua hoki ua nakinaki ia i na kumulaau, a olelo mai o Keneki no maua keia mau hoki na Joseph Marciel i hoouna mai. Aole i loihi maua maanei, hiki mai ana o Keawe Poouwahi, ka mea i hoounaia mai no ke kii ana mai ia maua. Hookau na eke ukana a maua maluna o na hoki ame ka lio o Keawe. # Hiki mai makou i Kuikuiula i ka hora uny-kumama-lua o ke awakea, a ua hala iki mahope o keia manawa, o ko makou haalele no ia i keia wahi. Ua kaumaha no na holoholona a he naue malie wale no ka hele ana imua. O keia hele ana aku he pali wale no iluna ma kekahi mau wahi, uā kokoke no paha e kaukani kapuai ke kiekie a ke nana aku oe ilalo, aoho kau mea o ka mamao, a ma kekahi wahi, ma ka lihi pali oe e hele ai, a no ka haulo aohe nao ai i ka papaa. E pii ana oe iluna, a e iho ana ilalo, pau mai hoi ia pali, manao iho oe ua pau loa ka pali, aka,

aia wale no oe i ka hoomaka ana. Nui no hoi ke kahawai ame na awawa ma keia mau wahi. Nui ka hala ame ka hau ulu ma kahakai. I ko makou pii ana mai i kekahi pali, ua halawai iho' la makou me kekahi mau mea mai Kaupo mai, he wahine, kane ame kekahi bebe liilia Pau keia pali, aho mau pali a he mau pali hou mai, o ko makou ,hiki no ia i ka honua palahalaha, a ma keia wahi he ike wale ia aku no kauhale o Kaupo i ka waiho mai. Aka, ke nana aku oe he mamao okoa aku no i koe. Ua aui ae ka lamakai, hiki makou i Mokulau, a olelo mai la kahi kamaaina, ua kokoke kakou i kauhale. He nui na moku ako'ako'a pohaku o keia wahi, a o keia paha kc kumu i kapaia ai keia wahi o Mokulau. He 'mau wahi hale ame j ka halepule e ku mai ana. O Ka- j punahoa he wahi pana kaulana keia, ho kohu wahi awap&e no na j waa, a o Kanemalohemo mai, aia wale no keia wahi i Mokulau. Mauka iho o Kanemalohemo he heiau nui, kokoke loa i ke alanui. He mau heiau hou ae no kekahi e waiho mai ana mauka aku o keia wahi. Ma keia wahi aku, he ike aku oe i kauhalo mauka o ke alanui ma o a iuka aku. Hiki makou i ka halekula, huli pii iuka. Eia makou ke naue malie nei, aia ko'u nana ana ma o a maanei o keia aina. He aina uliuli maoli no o Kaupo, a pela no hoi me Hana. Mohala ka nanaina, a oluolu no hoi ka noho ana, no ka mea he pa mau j mai no ka makani. He maikai na makalae ke nana aku, kupono i na lawai'a pilikaina. 1 o Kaupo holookoa apau he huli pono ia Hawaii Komohana. Nana J aku oe mauka, e ku kilakila mai I ana ke kuahiwi o Haleakala ame j kc Kaupo 6ap me na wailele liilii hc nui. O ka 4:30 p. m., ia hiki ana | makou i ka hale o Mr. Joseph Mareiel, a hele mai la o Mr. Joscph Marciel e ike ia maua me ka haawi pu ana mai i ke aloha lululima. Ua hauoli loa iho la au i ka lele nna iho iluna oka aina honua paa, no ka mea, ua hele a opili i keia hele ana mai o ke ala loa, a o kekahi no hoi, aole i ano maamaa i ke kau hoki. Ua hooponopono iho la i na wahi ukana o maua, ahiki ana no ka papa o Joseph Marciel, a lululima iho la me ia. Ua ano ahiahi loa iho, hikt ana o Joseph Marciel, ko maua hoaloha amo ka makamaka o ka hiki ana mai ia Kaupo, mai ka hana mai. He ohaoha ke ano o keia makamaka Hawaii, ho lioaloha oiaio. Komo no o Joseph Marciel iloko o ka pa-hale, o kona hele mai la no e maua a lululima iho la me keia makamaka puuwai lokomaikai o Kaupo. Pau keia, noho wale iho la no makou e hoohala manawa. Makaukau na meaai kani ana ka bele ai a Mrs. Joseph Marciel me ka pane pu ana mai i ka nuhou hauoli, e hoi mai kakou e ai. Ia makou e ai nei, o keaka pu kekahi i na mea kahiko o kakou o na Hawaii. I ka'u hoolohe aku, ua paa moolelo kahiko maoli no o Joseph Marcicl, a he nanea maoli ka ai i ka lohe i keia mau mea hou.

Pau ka ai ana, ua hoi jaai maua i ko maua hale, ua hoomakaukau mua ia kahi moo e Mra. Joseph Marciol. Ua mala ko maua mau kino i ka hana a ka hoki, a ua maluhiluhi loa no hoi, nolaila ua hoi koke aku no maua iloko o ka rumi, moe iho la i kahi moe, a o ka lilo aku la no ia me ka ipo hoonanea he hiamoe. Poakolu, Mei 3. Ua ala mua au i keia kakahiaka nui, a hoala aku la i ko'u hoa. I ko'u hemo ana mai iwaho e hauhoa ana o Joseg|i Marcicl i na lio, me na noho no ka hoomakaukau ana no ka makou alahele makaikai i na heiau ma ia la. Pau ka ai kakahiak# ana, hoomaha liilii. I ka hora 130 a. m., haalele au, Keneki Emory ame Joseph i ka hale maluna o na lio, no kai o na heiau. He elua mile ka loihi alaila hiki ilaila. Hiki makou i ka halekula, a m%-

liope ibo o ia, ka hale o ke kaikuana o Joseph Marciol, a e mahi&i *na oia. Hele mai la oia a ike ia niauA, kamailio liilii iho )a makou. Maanei no makou i nakinaki ai i na lio, a helewawae aku la i kahi o ka heiau, aole no i loihi loa mai keia wahi aku. Hikl makou ilaila, hoomaka ka ua iiilii. Nana iho 1& i koia heiau, i hana a na kupuna o kakou i hana ai. Pau ka nana ana i keia heiau hele hou mai makou iuka iki, mai, a he heiau okoa no ia. Aole nae keia he heiau nui; he uuku iki mai

ia. Maanei 01010 mai o Joseph Mateiel, e hele makou iuka mai i kahi o kekahi o na kupa & kama&ina o Kaupo, ma ka inoa o Simeona Maihui, a ninau iaia i na inoa o keia' mau heiau, nmo na moa e pili ana ia laua. Hiki makou i ka' hale, hoolauna aku la o Joteph Mawiel ia maua ia Maihui, amo ka ha'i pu ana aku i ka maua hana i hiki mai ai, a ninau aku la oia. i na inoa o keia mau hoiau ame na mea e pili ana i keia hoiau. (Aolo i pau)