Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 23, 8 June 1922 — Page 2

Page PDF (1.70 MB)

This text was transcribed by:  Kamehameha Schools Gift To Dr. Chun
This work is dedicated to:  Dr. Michael J. Chun

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

Ke ola mamua, Mahope ka Hoopukapuka

            NA KOMISINA

            W. R. Farrington, Lunahoomalu;

            Elizabeth K. Kalanianaole, Lala;        Rudolph M. Duncan, Lala;

            Akaiko Akana, Lala;   Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

 

            Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

            JOHN H. WISE.

 

            Malalo o ka lokomaikai o ka on a o keia Nupepa Kuokoa, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no na manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii. Nolaila e loaa ana he mau manao pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

            Ma keia aoao e ike ai ka poo heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

            Ua hamama no hoi keia aoao no na ninau pili i keia hana mai na hawaii mai, e makemake ana e ia i ke Komisina ao na mea like ole i makemakeia e ninau mai.

 

            AIA HE MAU LE'ALE'A ANA ILOKO O KA HANA

 

            Ua pau na ano le'ale'a ia kakou i ka ikeia ma na kahua i hoomakaukauia no ia mea he le'ale'a; a eia nae, iloko o ia mau ike ana a kakou ia mau le'ale'a, manao ae la kakou ua pau i ka ikeia. He mau le'ale'a e ae kekahi i ike ole ia ma na kahua le'ale'a, aia wale no ma na kahua o ka hana.

            Ma ko'u mau la opio, he mea le'ale'a ka halawai ana me na hoa paani, a hoike aku a hoike mai i ka nui o ka hana i hanaia (he mahiai a he kanu ai paha) ame ka hana i koe.

            I ka maopopo ana i kela ame keia na hana i pau ole, alaila iho la, hoonoho na pili no ka heihei ana, in a he waele, he kanu ai, he kanu ai, he kanu uwa@. he huki ai a he kahumu ai paha ame ke ku'i ana, aia nae i ka pili, i ka hana e ku ana i ka wa.

            O keia hoomaka ana o na hana mahope iho o keia kukakuka ana, aia ia ma kekahi wahi mamao aku, i ano kulike o ke kaawale mai kela ame keia kahua hana mai. Malaila ka hoomaka ana, a holo kela ame keia i ka lakou mau kahua o ka hana a malaila no ka pahuhopu o na hana.

            He nui ka lealea o ka hana ana aku i na hana, a no ka mea ke hana la oe me ka ikaika me ka piha o ke kino i ka uwila hoohana, no ka iini e oi mamua o kekahi.  Ke komo aku oe e ka mea i komo ole i keia heihei ana, ma na mahinaai a kela ame keia keki hookuku, ua hele a auau i ka hou.  Ke hoohele olelo aku oe, hele mai no ka ia la olelo me ka hana pu.  Aole hookaulua ana. a no ka mea ke kau la no ka noonoo o pau e mai ka lakou la.

            Ma keia ano hana i loaa ae ai o kekahi mau kiina hana i hooholoia ka hana me ka holo loa.  Ua manaoia he mau ano hana kapulu ia, eia nae aole; o ia keia ,in a he kalakalai ka hana, ua kikiko hele ia ke kii ana o ka ho, a ma kela ame keia wahi nahelehele i lilo mai i ka he, ua kopeia ae ia mau opala maluna iho o na nahelehele i haaleleia i kau ho ana.  Na ia nahelehele no i make i ka ho e pepehi iho i ka nahelehele e ku ana a i uhiia aku.

            He nui ka leʻaleʻa o keia mau heihei ana ma ia mau .a.  E ala ana na makua me keiki a hele pu me na keiki ,a noho aku nana i na hana me ke aʻo pu aku i ke alahele holo loa e hana ai.  A pau ae la keia heihei ana, akoakoa ae la na keiki i komo ma keia hookuu ana a hoopau aku na hana ma ka lelekawa ana ma na kahawai ,a ma na lae kahakai.  Aia hoi na makua ma kauhale kahi i keaka nui ai no ka lakou ike i na hana a ka lakou mau keiki ia la, me ka aka ana no ka hauoli i na hana a na keiki.

            O ka panina hope o ka lakou hauoli ana, he kukulu i papaaina nui no na ohana apau i kuleana ma na hana o ia la.  Make ka puaa a pela aku; a makaukau keia, noho iho la ai me ka inu ana ame ka haanui ana i na mele e meleia ana.

            O keia n amea e ala mai ana iwaena o na ohana o keia mua aku, ma na aina hookuonoono.  Aole e nele, a no ka mea na kumu aia iloko o ka iwi ame ke koko o keia lahui kanaka. 

            Elike no me na hoakaka i hoakakaia mamua aku nei, e pili ana no ka oi mau o keia lahui kanaka o ka heluna liilii loa, ma na hana hooikaika kino.  He oiaio o keia mea o ka au, aia ke pookele ma Hawaii nei.  A ma ka nana aku ma na lono i loaa mai, e lilo ana ke pookela o ka puukani o ke ao nei, ia Hawaii no keia mua iho.  Ke keiki hanau o keia mau paemoku o Keawe, he panihakahaka ma kahi o Caruso o Italia i moe.  Ua hoea mai oia ia nei.

            O keia mau mea apau i kaulana ai o Hawaii nei, ua loaa ae ia mamuli o ka hana ana i na hana me ka hoihoi, a leʻaleʻa paha ma ka olelo ana.  Nohea ae no hoi ia holomua in a ho hoihoi ole maloko; he kuanui kolaila, a he alaala kona hope a linalina, e pupu ai na hana apau e pono ai keia ola ana.

            I ke komo iʻo ana o keia mau hana hoeueu iloko o na hana, ua hooholomua ia ia hana me ka maalahi.  Ina he hana ia i manaoia e pau i na la ekolu, ma ka hoeueu ana i keia hookuku, e pau ana keia hana iloko o ka la hookahi iloko o ka leʻaleʻa ame ka hauoli nui.

            O ke ola ana ia o keia lahui kanaka.  Akamai ke mea hoeueu i ka hooulu ana i na alahele hookuku, e pau ana na mea apau i ka eueu, a oloio hele elike me na meli hope oiai na la wela o ke kau.

 

            HE KOAUKA A HE KOAKAI

Ma ka noho lahui ana o keia mau ohana o Hawaii nei ,aia he elua wahi ano nui i hookahuaia e na kanaka; o ia no na aina awaena o ka moku ame na aina lihikai e hoopuni ana i ka moku, a kapaia iho la he mokupuni.  Ma keia noho ana o na kanaka a kupa maluna o keia mau aina i hoakakaia, i kapaia aku ai ka poe noho waena aina he "Koauka," a o ka poe noho pili kahakai he "Koakai."

            Aole loa e nalowale na hiohiona e hoike ana i kahi o ke kanaka i hoea mai ai ma kona amo, ame kana mau mea e paa ana ma ka lima, a i ole e kau ana ma ke kua paha; ma kana hana paha ka hoounaopopo loa ana ae.

            Ma keia hiohiona e ike ai kekahi i kekahi mawaena o keia ano hono ana.  I ka noho ana o ko Koauka a ono i ka iʻa, hoomakaukau iho la oia i mau mokuna ai a paʻi iho ia mea me ka lau-i a komo iloko o na eke lauhala, a mawaho ao o keia, hookomo mai ke koko; ma keia wahi komo ka auamo a kau i ka a-i, iho no kahakai me ka manao ana e halawai aku me kekahi o na Koakai no ka haawi aku i keia mau olo ai me kela manao hoohoaloha.  Aole no ke kuai aku no ka iʻa, aole!  Oiai nae pela ke ano.  He meahuna ia iloko o ke kanaka, a he mea hilahila no ia i na kanaka o keia aina hemolele, i na lahiko, o ke kuakuai.  O ia hoi keia, o ke kali aku a loaa mai, alaila, haawi aku.  Ano wale ae nei no keia mea o ke kuai.

            O ka noho ana ia o keia lahui kanaka mai kinohi mai i na la o na kupuna, o ka haawi aku mamua; aole hi, o ke kali a haawiia mai alaila haawi aku.  Pela like no keia haawina i loaa i na Koakai.  I ka pilikia ana o kekahi i ka ai, homakaukau ae la oia i mau kui iʻa kupono, a pii aku o ka uka, no ka imi ana i hoaloha a makamaka, i loaa ka hale kipa, a pela aku.

            Ma keia ano la o ka noho ana o na kanaka ia mau la, i pipili mau ai o keia mea he haawi; no keia hana ke kumu kaulapa o keia lahui e kaulana nei ma keia mea he lokomaikai a he aloha.

            Aole no i mele ko kakou(na makua) lohe i keia wahi olelo, "Maikali paha oe a noi mai, alaila haawi aku"; a eia hou, "E hea aku i ka malihini, e paina ai."  He mau olelo haule ole keia iwaena o na ohana like ole o keia aina.  Ua hele keia olelo a niua i ka pepeiao o kela ame keia.  Aʻole e hiki i kekahi ke hoole mai i ka oiaio o keia.  Hoole mai no kekahi, o ke akaka no ia, mai ka ohana pi mai oia.

            Nolaila, o keia ano la o kanaka i ano nalowale aku i keia mau la, o ke kuai aku a kuai mai, he mea hiki anei ke hoala hou ia ae iwaena iho no o kakou!  E pane aku no ka mea e palapala nei i keia, Ae, ala hou no!  Aole nae mai na aina mawaho ae o na aina hoopulapula.  Mai na ohana ae e noho ana ma na aina hoopulapula o keia mua aku.

            He mea malihini ana ka pilikia i ka ai ame ka iʻa iloko o ia mau la.  I ka pilikia ana o ko Koauka i ka iʻa, e kalaia ana ia pilikia e ko Koakai; a pela no hoi ko Koakai pilikia i ka ai, e kalaia mai no ia e ko Koauka.

            He nui na mea maikai e puka ae ana mai keia hoopulapula ana.  Aole nae he mau mea hou ano hou ,aole.  He mau mea kahiko no i kumu i keia lahui i puka hou ae.

            Aole he hopuhopo iloko o na lala o ke komisina no ka holomua o keia hana.  Ma ko lakou mahele hana he ikaika mau me ka hopo ole.  O ka mahele wale no e ku nei o ka ninau, o ia ko kakou mahele, ka mahele o ka lehulehu.  He ikaika hana m=paha, a he ikaika holohele paha! Aole mea hiki ke pane i keia i keia wa.  Na ko keia mua aku e pane.

            Ke mama loa ae nei na hana a ke Komisina, ma ka aoao hoopono pono i na aina no na ohana hoopulalula.  O ka hana koʻikoʻi loa i keia mau la o ia ka wao ana i na ohana kupono maiwaena ae o na ohana he lehulehu i waiho ae i na palapala noi; a wae ae ke Komisina la, e ike aku ana no kakaou i ke ano o na ohana i hoakakaia mamua ae nei, ke Koauka ame ke Koakai.

            O na ohana Koauka ,e lilo ana ko lakou noonoo apau maluna o na hana mahiai wale no; a pela no lakou e hoolako ai i na mea hana kupono o ka mahinaai.  O na ohana Koakai hoi, e hele like ana ko lakou mau manao maluna o na hana mahiai, i kilike me na hanawai hoopulapula, ame ka lawaiʻa; pela auanei kakou e like aku ai ia mau ohana, i ka lako i na pono mahiai ame pono lawaiʻa.

            O keia iho la no ke kahua o keia hoopulapula ana, a he mea maopopo ,ma ka nana aku no i na hiohiona o na hana e nee nei i keia mau la, aia iʻo he hoakoakoa hou ana o keia lahui kanaka maluna o ka aina kulaiwi, a hoala hou ae i na hana maikai a na kupuna i hala i ka po.

            O ka ninau ano nui wale no i koe e hoomaopupo pono ae i keia wa, o ia ka ninau kula Hawaii.  A oni kakou a ku keia mea, o ka pau pono ana ia o na hana hoopulapula.  O ka hooko wale aku no i na hana i hookahuaia ko keia mua aku.

            O ke Akua no ka puhonua ame ka ikaika o kakou nei, he kokua kokoke Ia i ko kakou popiliia ana.

           

            Ke nana ae a hoomaopopo iho i na hiohiona o ka neemua ana o keia hooponopono a na Komisina Home Hawaii, e ikeia ana no kekahi mau alahele o ka ke Akua alakai hana a hooponopono o na wa i hala, a kakou no i heluhelu mau ai ma Kanaolelo.  Eia no kekahi o ia mau hiohiona a ka meakakau e ike nei: 1, O na kiu he 12 i hoounaia ma ka aina o Kanaana e Mose.  Pela iho la no keia huakai aku nei a na kanaka koʻikoʻi i hele iho nei no Molokai.  He moakaka loa keia ouli.  Ua hoomaopopo paha kanaka koʻikoʻi, a ole paha.  He nui ka poo i konoiao keia heluna nae ka i hiki ae.

            2.  O keia ouli no e kau mai nei, e pili ana i ka heluna o na ohana e waeia ae ana no na aina o Molokai.  Ua olelo ia ae aia ana he 24 ohana e hoolawaia me na home o keia awe mua ana.  Kupanaha keia hoopunopono ana a kau pono i keia helu. 24.  O ka heluna iho la no keia o na ohana a Iakobo he 12, ame na haumana a ka Haku he 12, huiia he 24.  Mailoko aku o keia heluna e puka aku ai ka lehulehu o 144,000 i hoakakaia no ka hookipa ana mai i ke Keiki a ke Akua ma kona hoi ana mai no ka elua o ka manawa.  He ano ku i ka hoopunipuni, he oiaio no nae.  Na ke Akua iʻo no keia mau hooponopono ana i keia lahui i keia mau la o ke kaniuhu.  Ina iʻo kakou e hooiaio na ke Akua keia hoopulapula ana ,aole loa e komo na mea hoopilikia mai.  E hooponopono mai no Ia i na hana a na Komisina ma na alahele e holomua ai me ke kuia ole; a ma ko kakou aoao e hoonani mau aku i ke akua, no Kana mau kokua aloha i na lala o ke komisina Home Hookuonoono, ame ka lehulehu o Hawaii.

            He mea pono, ma keia mau manao kukulu hale kiionioni a hoolaulea, e kukulu mua ae i hale no ke Akua, a e waiho aku ia hale na ia mau ohana e hooponopono, a e hoomana aku i ke Akua e like me ka lakou i manao ai he poao, me ke komo ole aku o kela ame keia ano hoomana a hookahua a alakai i na hana.  E waiho aku no ia mau ohana e hooponopono no lakou iho ma ia mahele.

            He lehulehu na mea pono a ke Komisina e hana ae ai, aka, o ke pookela nae, o ke kukulu i hale no ke Akua no keia mau ohana mamua ae o ke kukulu ana i na hale no ka leʻaleʻa.  No ka leʻaleʻa iho nei hoi ko kakou pilikia ana ,a upu ae ka manao e hoi i kuaaina i kahi nele i ka leʻaleʻa , aka o ka hana, hana, hana mau.

 

            O KA NELE IKE HOAKAKA MANAO MA KA OLELO, KE KUMU HAULEHIA O KA AINA KUAULI

            Ma ka hoomaopopoia ana ae o ke ola ana o ke kanaka ma ka honua nei, a ke Akua i hana mai ai, aia he ike hoomaopopo i ka pono ame ka hewa.  Aia keia ike me na kanaka apau.  Ke kanaka naauao ame kanaka naupo; ke kanaka ikaikai ame ke kanaka awaliwali; ke kanaka kuhewa ame ke kanaka hepa; ke kanaka makua ame ke kamalii.  He ike na ke kanaka makamua loa i kii aku a lawe mai, mai ke Akua mai ma ke kihapai o Edenn.  Mai ka uuku mai o keia ike a mahuahua maoli i keia mau la, o keia hanauna o ka honua.  Ua nui maoli ka ike i keia hewa a i kele hewa; a pela no hoi ka nui o ka ike i keia pono a i kela pono.  Aole wahi au e holo ae ai e nalowale mai keia ike aku o ke kanaka. 

            He elua wale no puka ano nui o ka hale a ke kanaka e kapili ai nona iho.  O ia no na puka e pomaikai ai.  O ka puka mamua ame ka puka mahope. He mau puka hoomaha wale ae no kekahi, in a hoi he mau puka a ae kekahi o ia hale.  O ka inoa o ka puka mamua o " Pono," mahope o "Hewa."

            Ma ka puka mamua ke kanaka e puka aku ai no kahua, a ma ia puka no mamua e komo hou mai ai me na waiwai e puno ai ka hale; pela no ke kanaka nona ka hale.  e puka aku ai ma ka puka mahope, no ka lawe aka aku i ka koana meaino i na hooleina mea ino, a hoi hou mai ma kona hale ma ia puka no mahope.

            Elike me keia mau hoakaka manao maluna ae, pela no ka noho ana o ke kanaka iloko o keia hale a ke Akua i hana mai ai, o ia ke ao nei.  Ua kukulu mai Oia i keia hale, a ua hoonoho mai i ke kanaka , me ke kuhikuhi pono ana mai i na puka e pono ai ke kanaka, me ko laua mau inoa.  Ka puka mamua o ia o "Akua" a o ka puka mahope oia o "Kanaka," ka puka a kaniho.

            Pela ka Haku i pane aku ai i ka niele a na Parisaio, Mataio mok. 22:37: "E aloha aku oe ia Iehovai kou Akua me kou naau apau, ame kou uhane apau ,ame kou manao apau.  38. "O ka mua keia ame ke kauoha nui."  39. "Ua like hoi ka lua me ia: E aloha aku oe i kou hoalauna me oe ia oe iho."

            Ma keia mau olelo ao la a ka Haku ka hooia ana o keia mau manao hoakaka.  Ua loaa no ka ike i ke kanaka i ka pono a me ka hewa.  Peha mai ka pilikia ana o na kanaka!  Ua maikai kakou ma ke ike he nui maoli ka naauao; pela pu ka hana, he nui hewahewa ka ikaika hana. Aia ihea iho la ka hoi ke kumu o ka pilikia!

            Aia ka pulikia ia oe e ke kanaka ike, ka ike i hoohanaia ma ke hana me ka ikaika iloko o ka holomua; ua nele oe ia makaukau ma kau olelo i kela makaukau hoike ae, i ka nui manu, i ka ika i loaa ame ke ano o ka hoohanaia ana o ia ike ma ka hana, i maopopo ai ia lakou na olaelae me na kuokuono o ia hana au i hana ai, me ka hopena maikai i loaa.  O ia hoi, ma ke ano he kumu e aʻo ana ma ka olelo.

            I kou nele ana i keia makaukau ua nele iho la ka loaa ana aku o keia ike i ka hapanui o na kanaka.  O oe wale iho no ke pomaikai i keia ike i loaa ae, a moe pu aku no oe me ia mea.

            Hookahi wale no alahele e hiki aku ai ke loaa ka ike i ka hapanui o ka auna; o ia no kou lawe maoli aku i ka auna ma kahua hana a hoohana aku ia auna ma kau kuhikuhi ana.  Pela wale no!

            He olaio, aia no kekahi pomaikai hilikau i loaa ae i ke kanaka ma kana hana ana; a in a nae oe e kniele aku, pehea ka loaa ana; E lawa ole ana o ia i na olelo kupono e hoakaka mai me ka mohala a akaka o ka manao, e maopopo aku ai ia oe e ka mea niele.  A no ka maopopo ole aku ia oe o kana mau hoa kaka, e puka aku ai o keia wahi olelo mai ia oe aku i hele a ka maaina, ua hehena oe (you are crazy).

            Ma keia pane aku au, aole ia he mea e hooleia ai a wawahiia ka oiaio o ka pomaikai i loaa i kela kanaka.  Ke ku la no ka oiaio.  Pela no ke ano o na pomaikai i loaa i na kanaka i noho pono iloko o keia hale (ke ao nei) me ka hoomaopopo mau ana aia ma ka puka mamua (Akua) mai na pono io e pono ai ,a ma ka puka mahope (kanaka) ka puka wewa e hoopilikia mau nei i ke ao holookoa.  Elike hoi me ia i hoakakaia maluna ae, ka puka a Kaniho; ka puka hoi ia a na kanaka lea i ka aka.

            Elike no me kou puka aku ma ka puka mamua o kou hale, no ka hele ana i ai a hoi mai me ia mau puno, pela no oe e ke kanaka e puka aku ai ma keia puka mamua e nana la i kou Akua ,a kuka pu me Ia, mamua o kou hana ana i na hana o ka puka no kanaka. 

            Pela keia ola ana ma keia ao.  I makemake oe e loaa na puno me na pomaikai ma na mea apau, e puka mua aku oe a kuka me Ia la, a pau hana.  Pela ka na kupuna hana ana i maalahi ai na hana.  Ka ke Akua mai, a ka kanaka aku o ka lawa no ia a hu.  Pela ka ka Haku hooiaio mai ma Mataio, mok. 22:44.  "Maluna o keia mau kauoha elua, ke kau nei ke kanawai am ena kaula (poe wanana)."

            Mamuli o ka hemahema o ke kanaka ma na olelo ku i ka pono, i ala mai ai o na pilikai he nui.  Pela ka Haku i a'o aku ai i na kanaka i ke ano o ka pule ana, i hoakakaia ma Mataio 6, puka 9, a pau ma ka pauku 13.  O ia ka pule a ka Haku e loheia nei ma na wahi apau.

            Mamuli o keia hemahema i loaa ia kakou e na kanaka Hawaii kuauli, i holomua ole ai o ka kakou mau halawai kukakuka ohumuhumu no kekahi hana i makemakeia.

            Ua holo lokahi ka manao maluna o ka hana, aka ma na hoakaka manao ana maluna o ua hana la, elike ole na na manao ma ka olelo.  E ikeia aku ana no ala he mawae nui a akea mawaena o kela ame keia.

            O ka haunaele ae la no ia.  Elike me ka nui aku o ka malamaia ana o na anaina o ia ano, pela ka mahuahua ae o na kulike ole o ka mana, a lilo i mea haunaele me ke kaupale aku a kaupale mai

            Aole no i nele loa keia lahui kanaka i na kanaka ike hoakaka a kukulu manao ma ka kakou olelo; eia no he mau heluna kakaikahi e hiki ke hoolawa like ia kela kaoo ame keia kaoo mai Hawaii a Niihau.  O ia no ko kakou mau alakai.

            He mea nui keia o na alakai o ka lahui ma na aupuni apau.  Aka, iwaena o kakou o Hawaii nei, me he mea la he kauwa lakou o ka papa haahaa loa, a he kipi a kuewa a kalohe ma na ano apau.  Ina nae e haalele mai i keia noho ana, nui ko kakou aloha a kanikau ana me ko kaena ae i na hana maikai i hanaia e ua alakai la i moe.

            Aia wale no ko kakou kuikahi ana maluna o ka mea i moe.  Pehea la i loaa ole ai kela kuikahi o ka manao maluna e ke kino ola e hana mai ana i na hana maikai no ka lehulehu.  He ano-e maoli no o na ano-e.  Ua pololei ka Buke Hemolele i hoakaka ai.  "O ke aupuni makuahana aole ia e mau."  O ke aupuni e olelo ia nei ma keia olelo, o ka mea hea ia!  O ka lepo anei o ka aina e ku nei na kuahiwi i hookaawaleia e na awawa!  Aole.  O kakou no ia o kanaka.  No kakou ka olelo ,aole no keia lepo o ka aina.

            Nolaila, ua maikai a kupono na hoakaka maluna o ka ninau kukulu kula Hawaii ma na aina hoopulapula o keia mua aku.  O kekahi ma hele ano nui keia o ka hoopulapula ana, o ka olelo.  I hoohemahema kakou i keia, hookahi mea aloha o na keiki a kakou o keia mua aku, i ka hooleia mai, aohe he Hawaii, he Kilipaki, a i ole he Pilipino no kau mea o ka ike ole i ka olelo Hawaii.

            Ke a'o mia nei na lahui e i ka olelo ou e Hawaii; ke kuai nei i na buke olelo kahiko o kakou me ka nana ole ia o ia mea o ke kumukuai.  O keia ka hikimua o ka liloaku na ka lehelehe namu e a'o mai ia kakou i ka kakou olelo.

            E nana aku kakou i na hoakaka a na kanaka kupono o kakou i hele aku nei ma Amerika.  Ma ka lakou olelo, i ko lakou hoea ana ma Nu Ioka, aia hoi ike aku la lakou i ka poe a lakou i makemake loa ai e ike ma ka halekeaka, i kulike hoi me ka hoolaha i hoolahaia, "Royal Hawaiian Singers from Hawaii," eia ka he Pukiki.  Aia he himeni ana o ke ano haahaa loa o Hawaii nei, ame ka haa ana o ka papa i loaa ole ia Hawaii nei.  O ka mea kupanaha nae he keu aku ka piha ame ke ohohia o na kanaka.

            Ma ka olelo wale no ka lakou (Amerika) hooiaio mai he Hawaii oe.  Ina e waiho aku a ma ke ano o ka ili ,a i ole ko : naauao ma ka olelo Beritania, e kapaia ana oe he Nekolo, he Mekiko, he Italia, he Ilikini, he Pilipino, a he lehulehu aku, aole hoi he Hawaii.

            Nolaila, he kokua nui ko ke Komisina i neia hana maikai, ke makemake nae kakou e hanaia pela no ka pono o keia mua aku, i ole e lilo na himeni hookealea i ke Akua, ame kanaka, i hakuia e na kakua ame kupuna i mea olokaa ia iloko o ka waha me he hua moa wela la, e na keiki a kakou, a nalowale ka u'io ka mele.  Aole i ka leo ka u'i o ka mela; aia i ka olelo o ke mele  He mea kapili hoonani wale aku no ka leo.  O kakou no na hoike o keia mau mea.

            Mai poina nae i ka mea i oi, ke Akua mamua, mahope kakou o kanaka.

            O na aina o Palaau ke hoomakaukauia aku ana ma keia hope kokeiho.  Ua like no ka maikai o keia mau aina me ko Kalamaula.  E loaa ana paha he 40 apana ma keia kahua.  Ua loaa ka wai, o ka hoonui ae ka hana i koe.

            HE KUPANAHA KEIA MEA O KA ONO A KA PUU

            Aole e ono ana ka puu i na meaai kokoke mai, aia ka ono i na mea mamao i kahi e.

            E nana ae kakou i ka moolelo o Kamehameha I.  Aia ma Kohala Hema ame Kona Akau kekahi o na lokoi'a nunui maoli i piha i na i'a maikai ,o ia hoi o kalahuipuaa, Qainanalii, a me keia loko a ke alii i hana ai, oia o Kaloko ,o Aiopio, Kapuai, Kumuniu ame Alanaio.

            Ma ka mokuna aina o Hilo na loko i'a ono a kaulana ,oia o Waiakea, Mohouli, Kalepolepo ame Waiahole; a ku kaawale mai o Hoakimau.  Aia no keia mau loko apau ma Waiakea.

            O ke kupanaha nae i ikeia mea o ka ono:in a e noho ana ke alii ma Kailua ,aole e ono ae ana i na i'a o na loko o Kailua.  Kau mai la ka ono i ka puu i na i'a o na loko o Hilo, o ia o Waiakea a i ole o Mohouli ;a pela no hoi ke hoi ke alii a noho i Waiakea, ono ae la i na i'a o na loko o Kohala a i ole o Kona, o ia o Aiopio ame Kaloko.

            Pehea la ke ano o keia ono a ke alii!  He ono imi hana paha nana kukini on a, aole paha,  Eia nae he ala mau keia ano i ke alii.

            Ina o keia ano ono o ke alii a i keia mau la, ea, nui maoli ka hoolilo no ka ai hookahi ana.

            E pomaikai ana ko Molokai poe noho aina o keia hoi ana aku, a no ka mea, i ke ala ana ae o keia mea o ka ono ,aole e mamao aku ke kii ana.  Aia no i ka puka hale, ka i'a peku wawae ono o Molokai.

            Eia aku ka i'a o na aina o Panaewa me Keaukaha.  Ku ae ka ono i ka anae, e loa ana ke kii ana mai i na i'a o Waiakea, e na noho aina aku o laila o keia mua iho.

            A i ku ae ka ono i na i'a o na loko o Kona, hele loa i ka apiki.  E olelo ae ana paha kekahi, Nohea ae ia ano ono o keia wa!  Ka!  No ka hookauhua ole iho o kau wahine i aloha nui ia, ia mau i'a ono, e mama ai oe i ka holo i kahi e loaa ai.

            Malia he ono hookauhua paha kekahi o keia alii, a i ole o na wahine paha i hoouna ai oia i na kukini e holo i i'a i kahi mamao.  Elike ho me ka hookauhua ana o kona makuahine i ka maka o ka Niuhi, he i'a no ka hohonu.

            Ma ka hoomaopopo i'o ana iho no i keia mea o ka ono, he ku i'o no i ka apiki, aia i na mea paakiki o ka imi ana, a mamao mai ka loaa ana aku i ka lima; aole hoi o na mea e ku iho ana i ke alo e loaa koke ae ia.

            O ka hooko nae i ka makemake o ka puu ka oi loa aku o ka maikai. No laila mai ke ola kino maikai  Pela au e olelo ae nei, i ke ola i'o e loaa ana i na ohana e hoi aku ana no na aina hoopulapula.  Ono ae no, aia i ke alo.  Aohe uumi ana iho i ka ono, no kau mea o ka pilikia, elike me ka noho ana o ke kaona nei.  Ua uumiia ka ono a ka puu i ka hapanui o na wa, mamuli o ka uuku o kahi loaa, pela ke kumu o ka uumi ana.

            Ma keia mua aku ,aole ana e ikeia ia mea he uumi i ka ono.  E lakou ana na noho aina ikaika hana maluna o keia mau aina hoopulapula, a mailaila e puka mai ai na kanaka i'i, ikaika a kaulana ma na hana o keia mui aku.

 

            NA ANOAI.

            Eia iho no na inoa ano kamaaina i na kanaka o keia mea o ke pu palaai.  Akahi, o ke Pu-maoli; o keia pu maoli he palupalu kona ili.  Alua, o ka Alala; no keia pu ka ili oolea, ua like me ka iwi, a mawaho ae o keia mau inoa, ua kapaia aku he mau inoa i oleoia, he Kekee, he Pololoi, a he Poepoe.

 

            Aole i loheia na hoakaka manao a na malihini a ke komisina i lawe aku nei no na aina o Molokai.  Malia paha ke hoomakaukau nui mai nei a waiho mai i ke akea ma keia Kuokoa iho.  Ua makemake nui ka lehulehu e lohe i na mea hou o ia huaka'i makaikai a na pohaku nunui.  He oki loa hoi ka lole mai na unu mai o ka aina.

           

            O na kiu paha keia a Mose, ke kauwa a ke Akua, i hoouna aku ai iloko o Kanaana e nana i ka waiwai o ka aina.  O Iolsua me Kalepa ame 10 mawaho ae, piha ka heluna he 12.  Ma ka lakou hele ana i ua aina nei a hoi mai, ua lawe pu mai lakou i na waiwai i mea e ike ai na ohana o ka Iseraela.  Ka mea ana nui a kupanaha, a o ia ka nui hewahewa o ka ahui waina; he elua kanaka e auamo me ka mamaka; a pehea la ka keia poe kiu o ka hele ana aku nei!  O ka lohe wale mai no i ka oleoia, ua olelo ae lakou, he aina waiwai loa keia.  O ka lawaiwai nae o ka lawe ana mai nei ,aole o ka huihui wina; o ka i'o dia.  Ua nui no e kaumaha ai na auamo, aole nae e lawa ka lehulehu o ka Iseraela.

            He kupanaha ko keia hanaula ola ana ma keia mau paemoku o Hawaii nei, i neia mau la a'o nui ia o keia wahi olelo, "He mea nui ka manawa."  Ma ka olelo ana, ua paa pono a maopopo, a ma ka hooko ana ma ka hana aole loa.  No keia hooko ole i keia hana i hilikau ai o na hana a lilo no hoi ka luhi i mea e kaniuhu ihe ai.

            Ke loheloheia mai nei ka nui hewahewa o na ukana o Molokai no Honolulu nei, he ano hiki ole i ka Mikahala ke lawe pau i ke kelepa hookahi.  Pela no naanei aku.  Ke månaoia nei o ke Kinau a i ole o ke Claudine paha ke pani no ka Mikahala.  He wal.i hiohiona keia o ka pii ae o ka holomua o na hana kalepa a ano e ae ma Molokai.  E oi loa aku ana paha, ke hoi aku na noho aina hoopulapula.  Ia lakou ae kupalaka ka moku , a hoomahuahua kou ka moku no ia kapakai o Molokai.

            Ua aia ae ka manao o kekahi poe e ninau i ka oiaio o na hoakaka pili i na hana  e hana e hana iho ai maluna o na hua anoano i momona na hua ipu, elike me ia i hoakakaia ma kela mau helu aku nei.  He oiaio aia ka momona i ka hooma-uia o ka anoano iloko o ka apu wai koaki i mamaia.  Ina aole e momona mai na hua o ka ipu, mahea mai keia momona ole!

            Eia no, in a aole i loaa ua wahi apu nei i ka ua, o ka waiho ana iwaho, alaila, ua kolohe ka mea nana i mama i ke ko.  Ua niia ka momons o ka wai ko , a o ka ae ka i waihoia iho no na hua anoano.  Mai hoao ke kanaka mahiai e hana pela, a no ka mea, aole o ka ha'i mala ipa ana ke poho, o kau ponoi no.

            E nui ana na meaai ono a na Hawaii e loaa i na Hawaii noho kaulanakauhale nei, ke hoi aku no na aina hoopulapula.  Aole o ka ono wale, aka, o ke ola o ke kino ia mau ai lau nahelehele.  O ka lawalu popolo oe ,o ka lawalu palula, a o ka oi aku no o ka lawalu luau i hoopilipuia me ka i'o kamano ame ka huamoa i wahi a hoohuiia me ke kamano.  He ono keia me ka maikai mai o ka opu.  Eia iho no ia mea ono o ka pua kalo, e nalowale loa aku nei mai na makeke mai o kakou o Honolulu nei.

            "hoomaikaiia o Iehova ke Akua o Sema, o Kanaaha no kana kauwa," wahi a ka Buke Hemolele.  E Hawaii lahui e!  Na mamo a Semae!  Ke hoi nei kakou i ka aina hoopulapula, me ka nele i na kauwa nana e mahi i na aina no kakou.  E hana kino ana kakou e na haku i keia wa nui wale o na kauwa, a ke Akua i hookomo mai ai iloko o ka aina no kakou.  Mamuli o ka ilio o ka ohana a Sema i ka le'ale'a, haalele i ke Akua, hiki mai keia mau hoao ana.  Ua maikai no.  He mau alahele keia e loaa ae ai o keia wahi olelo maikai a hoomaopopo pono, "E hookanaka."

 

            HALE UHI WAIU

            MAPULEHU

            PUKOO, MOLOKAI

            E Hooholo Ana i ka HOKUKUNA GESOLINA

            LELEIONA

            Mawaena o na Awa o Honolulu me Molokai

            GEO. P. COOKE,

            ONA.

            Poe Lawe Hau me Waiu

 

            Moolelo o ka halawai 35 a na Komi sina Home Hawaii

            Mahope o ka heluheluia ana @ ke aponoia ana o ka moolelo @ halawai 34, ua aeia aku o M@ Aluli, e hoike mai i kona ma @ nao o ka hiki ana mai imua @ Komisina.

            Ua hoike mai o Noa Aluli o ka manao nui i hookahuaia iloko o ka manao o na alakai nana i hooula @ hui Hawaii, o ia no ke a'o ana @ i na kanaka mua e hoi ana mahea o keia mau aina, he poe paionia @ kou; aole lakou e hele ana ilaila @ ka paani, aka, no ka hana me @ ikaika ame ka hooulu ana i ka @ kou ai pono i iho, ame ke @ a e hooulu pi i mau keiki. i @ ai ma keia mua aku, na kanaka na lakou e lawelawe na hana @ ole oloko nei o ke Teritore.

            O keia ninau hoolawa ana i na @ mahana no na hana like ole o keia mua aku, ka mea i apono loa ia e Kakauolelo Lane, i kona hele ana mai i Hawaii nei.  Ua makaukau ka Ahahui Puuhonua e kokua i @ Komisina ma na mea apau e @ ana i keia ninau hoopulapula.  Ua hui kuka pu oia me kekahi poe i hookomo mai i ka lakou mau @ pala noi, a ma ka nana aku ke @ nao nei ia poe he mau hana @ keia a no ia kumu keia makemake e hoi i Molokai.  Ua ulu mai ka manao iloko ona, in a paha he mea maikai e kohoia kekahi o na alakai nana i hookumu i keia manao @ kaawale aina no na kanka Hawaii e hoi kekahi o ia mau alakai me ka poe mua e hoi ana i Molokai, a e lilo i alakai no ia poe lawe aina mua.

            Mahope o kekahi mau kuka manao ana, ua like ka manao o ke Komisina, aole lakou e koi aku ana i kekahi mea o hoi iluna o keia mau aina, aka, o ka mea e makemake anae noi mai, e loaa ana no iaia ka haawiia o ka noonooia no ha haawila o ka aina iaia.  Aole he mau mea moakaka i noonooia i keia halawai maluna o keia ninau.

            Ua haawi aku ke Komisina i ko lakou hoomaikai nui ia Mr. Noa Aluli no kona hoike ana mai i kona mau manao kokua i ke Komisina.

            Ua heluhelu mai ke kakauolelo he leka mai ke kakauolelo he leka mai ia Mr. Lyman mai, o @ 14, e hoike mai ana ua paumaia e lakou ahiki i ka 2,090,000 galani wai mai ka luawai ae, iloko o 24 hora.  Ua hoike pu mai no hoi on a, ke houluulu nei oia i na hoolilo apau o ka imi ana i ka wai, a e hoouna mai ana i ka la mua e hiki ai.

            Ma muli o ke noi a Mr. Akana, pehea la ka nui o ka manawa e haawiia nei e Mr. Lyman no ka @ ana i wai ma Kalamaula, ua koike aku o Mr. Cooke, ke manao nei on a o ka hapanui o kona manawa, ke haawiia nei maluna o keia hana, oiai o Mr Jorgensen e ana ana i na apana aina.  Ua hoike mai o Mr. Duncan, ua manao oia he mea paha e imi koko mai o Mr. Jorgenaen i ka nui o na hoolilo o ke kiia ana o ka wai o Kahapaakai, e lawe mai ahiki i Waihi, a i ole ahiki paha i kahi e hiki ai e loaa ka wai i na kanaka o ka aina.

            Ua hapai mai o Mr. Cooke i ka noonoo ana i ke ano o na hale e kukuluia aku ai no na kanaka.  ame ke koi ana aku i kekahi mea kaha kii hale no ka hoomaka ana i keia hana.  Ua hoike mai o Mr. Duncan.  i kona manao i mea e omi ai na hoolilo o keia ninau, he mea pono o hoikeia keia makemake o ke K@ sina i ka poe kahakii hale apau, a i nui ia ka poe na lakou e haiho mai i na kii like ole.  Ua hoopaneeia ha noonooia ana o keia ninau.  a ua koiia aku ke kakauolelo e hoomakaukau mai i olelo hooholo e waihoia kekahi haawina dala ko keia ninau, a e waihoia mai no ka noonooia kekahi haawina dala ao keia ninau, a e waihoia mai no ka noonooia i ka halawai e hiki mai ana.

            Ua komo hou aku ke Komisina ao ka noonoo ana i na palapala @ a ua koiia aku ke kakauolelo e @ i ke kupono kekahi huina. a @ Mr. Duncan hoi kekahi me kona @ ike mai e hui aku ana oia me @ kahi o keia poe ma Honolulu nei.

            Oiai aole he mau hana i ko@ @ hoopanee ka halawai a hui hou i @ la 23, hora 3, aole hoi i ka hora @ no ke kumu e hele ana o Cooke @ Molokai me kekahi poe Hawaii @ nana i na aina.

            Po maikai wale na aina o Kala@ ula i kela waipuna e hu la i k@ mau la.  Ke pauma la no ka @ ma, aole nae he omi iho o ka @ Ke omi iho la nae ka ikaika o @ paakai o ka wai, a he manaolana @ oi aku ana ka maikai o keia wai @ keia mua koke iho.

            E ha'oha'o ana na ohana i @ mai no na aina hoopulapula, i maa i ka noho ana ma na aina huli o ke alo a nana aku i ka moana ma ka Akau Hikina; a no ka mea, o ka noho ana o keia aina o Kalamaula.  he huli aku ke alo a @ i ka moana ma ke Komohana Hema.  No na la kinohi wale no nae keia.