Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 23, 8 June 1922 — HUAKAI MAKAIKAI MA KAUPO MAUI. [ARTICLE]

HUAKAI MAKAIKAI MA KAUPO MAUI.

Ua olelo mai oia, o ka heiau mauka nei o Hale o Kane ia, a o ka heiau nui aku o Lonoaea ia. Ninau hou 0 Joseph Marciol, owai la ke alii nana i kukulu keia mau heiau! Ua pane mai oia, na ka menehune i kukulu keia mau heiau me ia kona lohe i ka oleloia. Ua ninau hou aku o Joseph Marciel i kekahi mau niea hou ae ana i lohe, a maopopo paha ame na inoa o ka halepili ame ka hana ana, ame kekahi mau moolelo Hawaii e ae. Ua nele Joa iio o Maihui, oiai nae, i ka ninau ana a Jo?cph i ka nui o kona mau makahiki, ua olelo mai oia, ua hanauia oia i ka makahiki 1852, o ka mahina ame ka la ua poina loa. Ilemo mai makou iwaho o ka hale. e kau ana he koko ili hau mawaho o ka hale, a ninau aku o Keneki e hana oia i koko hou elike me ia, a haawi ia Joseph Marciel me ka lioike pu ana i ke kumukuai a hoouna ae i Honolulu, a na ka Hale Hoikeike ia e hoouna mai i ke dala. Ua ae mai oia. O kahi noho o keia eleniakule, aia i ke kiimu o na pali i kapaia "Na Pili o Kane." Pau ka makou ninaninau ana ia Maihui, ua »haawi aku makou i ka mahalo ame ke aloha no kona kokua ana niai ia makou, a hoi hou mai 110 i kahi o na lio o makou. Aole 1 pau ka ua liilii, eia no ke hana nei. Iliki makou i kahi o na holoholona kau hou no kai mai. Ia makou e hele ana nui loa ka ua, e holo pee ana makou iloko o ka laau ma o a maanei, a mao ae ana hele aku ana. Penei wale makou i hele holo ai, ahiki i ka heiau o Loaloa, hoopaa na lio i ke kumu kukui nui. Hiki iluna o ka heiau ponoi i ke kihi o ke alo, wehe ke panana, a e waiho ana keia heiau i ka Hema Komohana. He heiau nui maoli no keia. He kanaha-kumamalima kapuai mailalo mai ma ke alo ahiki iluna. Ua hana anuu ia elike me ke alapii. ho ekolu anuu alapii o keia ano i ke alo, a holo punj ma ka aoao hema ame hikina. He nunui ka pohaku, a ho mau tona pohaku paha ka i laweia mai kahi e loa mai, no ka mea, 'aole pohaku ma v kahi kokoke i keia heiau, a he mau mile loihi loa a ia oe ka pohaku. He elua haneri kapauai paha ka loihi, a he kanaono kapuai paha ka laula. He uui na ahu liilii iluna o ka heiau, ame na pa ano kauhale e ku ana. He mau wahi i like me ke ano kuahu, kahi paha e mohai ai i ke akua kii. Oluna o ka heiau ua haliiia me ka pohaku iliili maikai o kahakai. Aia ma ka huli mauka, he wahi kohu ano puka, malaila paha e komo mai ai na kahuna. Mamua o ke alo ua loaa ia makou lie wahi lua liilii, a iloko o keia lua ua loaa aku he pohaku ala palahalaha nui, a he lehu kapuahi, malia paha kahi keia e pulehu ai ka i'a a ke akua kii. Ua hu'e makou ma kekalii mau wahi iloko o ka heiau, aohe mau mea ano nui i loaa. He mau kumu kukui nunui e ulu ana i kahi o keia heiau, he mau kumu kahiko, a malia palia ua kanu kahiko ia keia mau kumu kukui, i loaa ka aila kukui o ka heiau o ka noho ana 0 ia mau la. Ia makou e holoke nei ma o a maauei o keia heiau, no ka huli noii ana i na mea e pili ana iaia, eia ke haule ikaika iho np ka ua, a e pa ikaika mai ana ka makani, malia paha ua Kuhu na kupuna i keia mau hana a ka haole, aka, ua huliia keia no ka pomaikai o keia hanauna hou na mea lioonaauao. Pau ka makou liana ana ma keia heiau, kau hou no liuna o na Ho, a no ka heiau o Popoiwi ka pahu hopu. Iloko wale no ia o ka ua e heleia nei, me ka pee mau ana malalo o ka laau i kela ame keia manawa e haule nui iho ai na pakapakaua. Me keia wale no makou i hele ai ahiki i ropoiwi, nakii na lio i ke kumu puhaia. O keia ka heiau nui loa o Kaupo nei. Hc ekolu haneri a oi kapuai ka loihi, a he elua haneri a oi ka laula. He iwakalua kapuai ke kiekie ma ke alo. Aohe nae like o ke ano o keia heiau elike me Loaloa, he kekee kona ano o ka waiho ana. Ua like loa keia heiau mo ka papu. Ua hanaia no he wahi no ke kanaka e pii mai ai iluna o ka heiau. He nui ka pohaku o keia heiau. Ua haliiia oluna o ka pa-ala ame ka iliili o kahakai. He mau pa nunui no koloko, a he maikai ko kahua. O keia heiau no, o ke kal aku no ia i ke awapae o Mokulau. Ia makou maanei kamailio mai la o Joseph Marciel, i kekahi mau wahi pana kaulana o Kaupo, kuhikuhi mai la oia i kahi o Pamano i noho ai, aia iluna o ke kualapa pali, o uluia ana e ka hau ame ka malina i keia manawa, a i kahi ana e hqenalu mai ai, mai ke kaiuli mai, a komoia mai iwaena o na moku ako'ako'a, a pae loa iuka o Kapunahoa, i kahi wai e auau ai ilaila, o naalii hoi olaila, ia maiMa, aole lakou i hana pela, a o Pamano wale no ke kupua 1 hana pela. Ua hoike pu mai oia i ka moolelo 0 Pamano, aole nae i paa loa iaia ua poina ka nui. Ke nana aku oe 1 ka waiho mai o ka aina, he mai- • kai maoli n6 kela wahi o' Pamnno i ka heenalu, a pololei wale no ka moolelo Hawaii no keia niea. Aia iluna o keia kualapa ke kahuahale o Pamano ame ka ma'i kii pohaku o Pamano. Ia makou no iluna o kei* heiau "eia no ka ua kuakualau ke nei aohe mea a mao ae. Pau ka makou hana ana maanei, jmu hou no i na lio, a helo aku la

la ilalo aku i Kanemalohemo. He kahua manienie keia i kahakai, a ua oleloia e kekahi poe, he heiau keia, a o kekahi poe hoi he kahua hoomoana. He kahna hoomoana ka pololei aole he heiau. O Mokulau he awa pae ia. I Hokulau i pae mai ai o Kalaniopuu ame kona poe koa, a Inku wale i na kanaka o Kaupo nei. 0 Kamehameha ame Kekuhaupio na pukaua kaulana o Kalaniopuu i' keia kaua ana. Maanei hele liilii hou aku makou e ike i ka wai o Kapunahoa, e kahe mai ana no, a he wahi uuku walp no a ua kapaia no o Kapunahoa mai keia wahi wai mai. 0 ka wai keia a Pamano i auau ai, ke hele oia i ka heenalu, a maanei no hoi pololei i ka hale. Pau keia nana ana huli hoi hou makou no kahi o na makamaka, no ka ninaninau ana i na mea e pili ana i keia mau hēiau, ame kekahi mau mea e ae.

Iloko o ka manawa pokole, ua hiki mai makou i kahi o kekahi kamaaina inakuahine Hawaii. O Joseph Marciel, oia ko maua alakai, a nana ka hoolauna ana ame ka ninau ana aku i ka maua mea e makemake ai e loaa mai. Ua olelo mai keia makuhine Hawaii,, aohefoia i maopopo i keia mau mea, a ua olelo mai oia o ke kaikunane ona o Mr. losua Ahulii, ka mea i maojfbpo ia mau mea. Ua hoounaia & Ahulii ahiki mai oia, a lululima iho la me ia. He kanaka o Ahulii ua 00, he 66 ona mau makahiki. He lunamakaainanaoia no Hana i ke kau ahaolelo o M. H. 1901. Ua hanauia oia ma Kaupo a elemakule ilaila. 0 kona hale aole no i kaawale loa mai kahi mai o ka heiau o Popoiwi. Ma ka Joseph Marcifel ame kau hooniele ninau ana, no na mea e pili ana i ka heiau, hale pili, waa, nainoa o ka makani ame ka ua ia Mr. losua Ahulii ame kekahi mau wahi, ua kokua mai no o Joseph Marciel i keia mea, a eia na mea 1 hoikeia mai, e keia keonimana a kupa Hawaii.

Aole o Popoiwi ka inoa o kela heiau nui, o Keakalauai kona inoa. 0 Popoiwi he inoa ia no kela wahi. Aia i ka pohaku palahalaha, mahope iho o na kumu lauhala kahi a ke kahuna i pule ai, i ka wa i hoolaaia ai kela heiau. He heiau poo kanaka keia, o ia hoi, ua make ke kanaka ilaila. O na kahuna wale no ka poo noho iloko o na heiau, he kapu loa ia wahi i na kanaka makaainana. I ka po, he nui ka lama o ka heiau, e a mai ai ia au i hala. O ke alii nana i kukulu keia mau heiau ka lama i maopopo. O kekahi oleloia na ka i kukulu kekahi mau heiau o ia o Hale oKane, Lonoaea ame Loaloa, a ao e, aole i paa pono, a no keia kumu, aole i make ke kanaka iluna o keia mau heiau. He lohe mau no oia 1 ke kani o ka pahu i ke awakea, j aliiahi, po, kakahiaka a pela no hoi i ka po o Kane. O Kanemalohemo, aole ia he heiau, he wahi kahua hoomoana ia, a 0 ke kumu i kapaial ai keia wahi ma keia inoa, penei no ia: Hc kahuna ua hana ino ia e na alii, hele mai oia a ma keia wahi, wehe i ka malo a hele wale, hoomaka i ka pule kumakena penei: "E make ana au, aole e ola, ua hoohemahema mai la no na alii o kakou, a o lakou na mea paa akua.' 1 0 ka mea i kaulana ai o Kaupo 1 ka ai loli penei no ia. I ke au kahiko, e noho ana kekahi alii o Kahukahialii ka inoa ma Kaupo nei. 0 ka hana a keia alii ame kona ' poe kanaka, o ia no kona helo i kahakai i ka lawai'a loli, hoi mai a ka hale, ai a no keia hana ana pela ua kaulana loa keia wahi i ka ai loli, oiai nae, aohe ai loli o kanaka o Kaupo. Ai mai no i ka loli he malihini aole he kamaaina. 0 Kaupo kekahi aina kanaka i ke au o na kupuna. He mea oiaio keia, ua ike ka meakakau, i na kahuahale e waiho nei, ahiki i keia la, mai kahakai mai ahiki aku i ka pili kuahiwi. ( 0 ka noho ana o ka poe o Kaupo 1 ka au kahiko, he hale pohaku, a he pili ke kaupoku. He ho-a mau ka poe i ke ahi ilok9 o ka hale i pumehana ai, luhi pinepino ole i ka hi'a ana i ke O keia paha kekahi kumu i hana ai ka poe i hale pohaku. He kakaikahi na hale he pili wale no. He nui na hale o ka ohana e hoho ai, elike no hoi me ke ano ulakolako, a hale hookahi puka ma ka aoao. Aohe puka aniani \o ka halp kahiko. Aohe no hoi hana o ka poe kahiko i puka ma ke alo, a puka hou aku ma ke no ka mea, aohe paa o ka loaa komo a puka loa no. 0 kahi moe, he nu'a ia, malaila na moena nunui, a o kahi e holoholo ai, a e ai ai, ua kapaia he ikuai. 0 ka weuweu maluna o ka puka he piko ia. 0 ka pou mai maluna ona, ikauia iho ai ke kaupaku 'ame ke kuaiole he pouhana ia. O ka o'a 0 ia ka laau e*kau ana i ke kaupoku, a na kihi, a o ka laau loihi hoi mai kahi kihi a kahi kihi, he lohelau ia. O ka hu'i, o ia na pou liilii e kakoo ana i ke o'a. He nui hou ae kekahi mau mea e pili ana 1 ka hale, aka, ua lawa keia. O ke pili, lauhala ame ka lau ko, o ia na mea e wiliia ai iluna o ka hale. He mahiai a lawai'a ka hana a kanaka o laau, elike no hoi me kekahi mau wahi e ae o Hawaii nei. He hanai holoholona kekahi hana a kanaka, he hanai kao. O ka poe he kao keokeo ka lakou, a hanau mai he kao keokeo 'ua ka poe kao eleele, fce mea pono e kaawi keia

kao keokeo i ka poe ona kao keokeo, a pela no hoi ka ona kao keokeo ina e hanau mai he kao eleele kekahi. Mamuli o keia hana naauao aole hakaka, hukihuki a hoopaapaa kanaka o keia mau wahi. No na inoa o ka waa, ua paa no ia'u kekahi mau inoa, no ka mea he makuakane lawai'a holowaa ko'u he hoa hele ia nona o ka moana, a he moku hoi ia no makou i ke kai malino o Kona. Aka, he nui na Hawaii aole i maopopo i na inoa o ka waa, a he mea pono e hoikeia keia mau mea. O ka ihu o ka waa, he manu ihu ia, a kuapoi mai, a eku iho, o ka moo, o ia kela laau e holo la mai mua ahiki i hope, pepeiao "wahi e nakinaki ai i ka wae ame ka iako, o ka noho he nohoana ia, q kela wahi o ka iako kohu kapuailio, he kuaiako ia, a o ke ama aku no lioi, a o ka ihu he lupe ia.- Oloko o ka waa he keele ia, o ka pii ana mai o ka nui o ke kino o ka waa he pailua ia, a manu aku no hoi ohope me ka moamoa e weuweu ana ihope loa. O ka pola, o ia kahi e waiho ai ka ukana, he mau laau ia i wiliia me ke kaula, a i ole kapa paha iluna o ka iako mai mua ahiki ihope. O ke kaula e nakinaki ai i ka moo ame ke kino o ka waa, he aha ia,a o ke kaula i ke ama he lanalana no ia. O ke kaliu kekahi o ia ka ipu ka i ka wai o lea waa, a he mea nui keia, no ka mea aia, ilaila/-ke ola. No ka pono o ka waa o ia hoi keia, he pe'a nui, pea ihu, kaula hoomaha, ke kaula e nakinaki ai mai ke kia a ihope o ka iako hope, no ka hoomaloeloe ana i ke kia, ka o, he laau ia e ko ana i ka pe'a nui mai ke kia ae, kaula hailiki, o ia no ka likini, ame ke kaula peaihu, hoe waa, o ka hoe nui hookele he hoe uli ia. O keia mau inoa o ka makahi malalo iho nei aole paha ia o na inoa o na makani apau iloko o ka ipu makani a Laaumaomao aka, ua lawa no keia mau makani o Maui Komohana nei e paio aku tne na makani kupua apau. (Aole i pau)