Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 23, 8 June 1922 — Makelei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Makelei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

H onauia niai kela pule mai) • I'.i pono," wahi a'ka moopuna, • i kaua e ai ua po, hele 'ko'u r auku kino a iika i ke kai, -.] .i.i no hoL" Mai'luhi oe, o ke mea ia e m&i n a hana apau, a loaa ka- (, kahi alii he mikimiki." i : no ka ai ana, haule no kahi ka ihu, nana i ke kar no ke ala ika hauwawa mai h i na hoa kaunu i ke ono .0 • o Kahinihiniula e waiho ka- , ;.hcia ana ka laula o Kapaa, pa,n!c ole na lima o ke kalukalu, :• :i o kona punee, (wahi moe) :»neanc no paha o pualena loa : 'ainalama o ke ao, ike aku la : ke kiawe ana iho a ka ua i , oka pali o Konahuanui, ilo-.-.•i!» o ka moeuhaue ana o ikē \ oia iwaho o kahua kahi iku ī ua awakea ka. hoi i kela , :i iluna o ka welau pali e ha» ; i kekahi punohu ao eleele a īin ia mea i huna aku i ke la Kilohana o ke kuahiwi o Ko- : . i nana nei i ke kiawe hoor. .1 a ka ua i ko alo pali, o ka h o ke ahi uwila' o Mokulāni ? . ;:i ai mailoko mai oke ao po-■'i-.na e kau ana i ke kuahiwi, a « ' wku'i iho la ka pohaku (hekili) ::: hookahi aohe lua. k.i mao ana ae o ka leo nui o K ir.ohekili ia wa hookahi i pi'o r > ;-i kekahi anuenue mai ke ao .ii :u -lipolipo mai, a ku ana kekaiii riau mamua ponoi o kona alo» i:")vo o kona pahaohao nui, ike h\v. l;i oia. i ke kekahi mea Me mai ana,, malalo iho o kahi • amionue o kau ana, a e hele 1 i ii ai ana.hoi n kahi ana 'e • ; r.e:. :v ' : * 1: -*" ■■■-■ • Hoomau aku la oia i ka nana ana i ka mea kino ana e ike nei, a i ke kf><oko ana mal imua ona, iko aku me ka hoohewahewa ole r aole he mea e ae, aka o ka wahine u' niahiehio no keia ana.i maka'u loko o kana kino maoli, a eia r '•. .e hele hou mai nei e hui me

ī: T<au nna t kofia poo he lei lie:i pane I o-aia 1 ka nwikiwiki, :: r kakua ana i kona hope ka pa'"u r,M 'a kalukalu o Puna, a c waiho :;ib:t'aha mai aila kona ūmauma me mra la. he pali pulou maluna o K:,n>oalii, a o kona mau waiu hoi ' l.oike mai ana ia i kona aneahe < ■■ nku i ka hanina ike i ka wai K : nhoe a ka lawai'a, a e paani • r hoi ka u'i poskcla o na la opuu ho kc ka\i mohala pua, malu4ia " mau papalina ili lahilahi. "Auwe no hoi ka u'i o keia kaiimahino e!" wahi a Kanihinihi- *':< iloko iho ona, iaia c nana hoon.*;: aku nei. i keia inalihini. 1 ka hehi aua iho o na kapuai ka malihini i ka'honua ma kahi ■ t Kahinihiniula e ku nei, hohola : la oia • i kona mau lima elu.i ?• • iua o kona alo, me ka hele pu : m wai o kohii mau wawae, a ptiar.i mai la oia i ka huaolelo hikir.rn o ka hookaHiaaina, me na rair":<ka o ka olu wiaipahe, o paani iluna o kona hiona waianuhea. • Aloha ea, welina haawalo ia oe. " ahe lau makani koaie, ike mai ; au ia oe i ko ku maanei, e ma'k kau ana au e hele me ko'u jnau ) i ka nana le'ale'a hee pueone.' :> v amalii o ko makou -wahi, ike ■ • noi au ia oe, ka —ua aku nei au i ko'u mau hoa a hoi aku au, ala-« i'.-i makou hell?. ,J n lclo aku la o Kahinihiniula i kfna hoa olelo: "Heaha ka mea. ka hoanuu ana i ka oukou hua-'-aihele, oiai o kali aku ana no Hoi, 'i i ko'u mau hoa ahiki inai, alahele aku no hoi makou i ka. iK-pueone, i kai o kahakai?" "lua pela ua pono, a e iho kaua o ka mapuna a loaa mai ona. " • i i*a, hoi mai ai a maona, le'a pahee wai ana i Hikiwailoa.'' I'ano mai la. o Kahinihiniula, '" Auhea oe e ka malihini, olelo niai k 1 •'i tutu i ke ahiahi nei a'u i hoi i: .i: .-ii, aohe i'a i koe o ka »mapuna. ua kii mai no ke kumiihonua o maua, e hu-na i ka i'a, a ua oulo ru hoi me ka laau 4cu kanono i ka manawa o Lailai; ka wahine i ka' maha o ke aoa nui a ka po kinikiii. ka mea uana i alakai inai i ka iomona o Kawainui ame Kaelepui, a aoho.ilalo o ka mapuna wai a i e olelo mai nei, e kii kaua i i'a. '•Xolaila o 'ke kumu mo ka u i nalo pu, nolaila aolo e loaa ana-i oe kau mea e upu nci. ,, ! Minoaka iho la na papaiina o ka i u'i, a oleh) mai la ia Kahinihiniula:. "E hde ,kaua ahiki ilnila, alaila ikeia ka -pololei o ka*. olelo a ko kupunawahiue, anoai paha hoi ho palau wale mai no kana ia oe, o

kou hilinai wale aku no hoi, a o ia ike ole ou, o ia kau e lu mai nei i ka maili. Pehea ua hele anei oe ahiki -i ka mapuna i ko hoi ana mai i ke ahiahi nei t'' "Aole," wahi a Kahinihiniula. '' Aole la hoi oe i hele a ike pono, hoepa mai nei hoi oe ia'u. Ta'u i hele mai nei o hui me oe, oiai au iluna o ke ahua o ke kuamoo ike akn nei no au i ka haluku a ka i*Ui ilalo o ka mapuna, o ia ko'u mea i olelo aku nei ia oe, e kii kaua i i'a, i ai a maona, i hiki mai ia o ko mau hoa paani au i olelo mai nei, © kii mai ana hi oe, ua pohu oloko, le'ale'a ka paani ana, aole e haipu kahi opu. "Mai noho oe a manaoio i ka olelo a kela luahine, ua hapōpo ka nolaila poahiahi ka ike. "Ina kaua a loaa mai ona i-a na kaua hoi mai ai a maona, L hiki mai ia o ko mau hoahele, hookahi ko oukou hele ana, a hoi no hoi au i ko'u wahi i hele mai nei a.loaa aku ko'u mau hoa, e kali mai la, alaila no hoi makou hele i ka nana le'ale'a." °Aia ihea ka oukou nana heena'lu e hele aif" wahl a Kahinihiniula i kona hoa olelo. " Aia no hoi paha i kahakai, kahi o ka nalu e hee ai," wahi a kona hoa olelo. "Ina pela ua pono," wahi a Kahinihiniula "e u iho i'o kaua i ka mapuna, aolo no au i hele aku e nana, o ka olelo wale ana mai no a kuu tutu, ua nalo ka i'a, a ho aku hoi kaua i ka ikemaka," o ka huli aku la no ia o Kahinihiniula iho no ka mapuna wai, me ke kahed ana mai i kona hoa. E u haele hoi paha kaua ilalo, i loaa hoi ona i'a na kaua, ke awakea loa ae nei ka la, o hoea e mai auanei o'u mau hoa paani, a koi koke mai no e hele, aole hoi e komo ka ai i ka Tyalia." V Aole lakou e hoea koke mai, a e pau wale ka kaua ai ana," wahi a ka u'i o ke anuenuo, "Iho aku paha kaua a loaa mai!' Ko mau la no o Kahinihiniula i ka hele, me kona uaiia ole mai ihope, iaia i kokoke aku ai i ka mapuna ike aku la oia i kona hoa kukai olelo o na minuke mamua iho e noho ana ma ha'i o ke kiowai: "Auwe, eia mai nei ka hoi oe mamua nei!" wahi a Kahinihiniula. "O kaua pu mai nei no hoi ahiki iho la, pehea 'ka hoi oe e hoopahaohao mai nei ia kaua, eia ka mapuna la, a ua oho .aku aei. ka i'a aka e hele kaua ma kahi o kela opu palapalai, e luhe mai la, aia ilaila kahi a ko kupunawahine i huna ai i ka hoa hookapuhi o maua, a o ke kumu ia o ko'u helo ana mai nei e hoike aku ia oe i kau mea e hana ai> a mai hoike iki oe -i.ko kupuniwahine, ua hui maua, o loho kel, o ko ia la kii hou no ia, a hoihoi i ka hale, o. ka loaa no ia a olua i ka punahele a ke alii, no ka mea, o ia laau la, he laan hoonaona i'a, aohe mea pili ole, a elike no me kana hana i ke kanaka, pela no kana hana i na mea apau, a mamuli o ia Jke o'u i kona ano, pela au i waiho ai ia Kamakaleiau o La'ila'i-kalani me ko kiipunawahine, oiai o ko'u kumulipo ia mai ia Kanehoalani mai a loaa oe.

, "O keia ipau mea apau a'u e hoike nei ia oe e Kahinihiniula, o Kalihilihiolaumiha, o ia kau e malama, a hoololie i kuu olelo, a mai kamailio iki oe i ko kuku i keia mau -mea apau. "Ua ike iho la oe ia'u no kā lua o ka manawa, a mai hoohewahnwa oe ke hui hou aku kaua!'' Ninau mai la o Kahinihiniula "Owai kou inoaf" Pano aku la kona hoa olelo, "He inoa loihi ko'u i heaia ai e ko'u poe, a elike me ka nui o ko'u ohana pela no ka lehulehu o ko'u inoa ia lakou. *'Eia ko'u inoa kumu: 0 Kama-kaleiau-o La'ila'i Kalani, a pela e panaia ai ka inoa o ka laau a ko kupnnawahine i haawi ai ia oe, e kii i ka i'a o Kawainui ame Kaelepulu, o Makalei." "Alaila nau anei i haawi i kela ilaau maikai i kuu 4cupunawahine?" "Ae," wahi a kona hoa'olelo. 'i'Lokomaikai maoli no oe, a o oe ka paha kana mea i olelo mai ai ia',u i ke ahiahi nei, ua huna ka oe i ka i'a o ka mapuna ame ka laau au i olelo mai nei, o Makalei, a nialo mai ia maua akuf" "Ae ua kauoha au i ko kupunawahine pela, i nalo olua i ka maka 0 ka punahele a ke alii o na Koolau nei, a i loihi hoi ko olua ai ana 1 ka i'a o »a loko o ke 'lii ame ka punahele ana, elike me ke noi a ko t.utu. "Nolaila, e hele kaua ma kahi o. kela opu pa!ai e luhe mai la ka.lau, aia ilaila kahi i waiho ai o' ko kupunawahine i ua laau la." Hele aku la laua a kiei iho la ma k.ihi o ke opu palai e ulu ana, nana iho la o Kahiniliiniula, a no kona ike ole aku i ka waiho mai o ua laau punahelo nei, a ke kupunawahine ma kahi o ke opu palai e ulu lu-pa ana, huli mai la oia i kona hpa olelo a pane mai la: Aia hoi mahea ua la<ii nei au i olelo mai nei ia'u ma keia nu'a palai kahi : waiho ai, aohe o'u ike aleu la i ka waiho mai!" i "TJa, ike oe, ua hiki mai la kaua : maanei, a e nana o<f i kela lau pa* lai ula e ulu la iwaena o ke opu palapalai, o ia no ua laau la, au i hoo*

kahuli ai a nalo mai na maka aku 0 ko kppunawahine. oe e hana ai i mau ko ai ana i ko luhi au i imi ai,. ahiki i ka wa a'u e hoike*ai ia oe, imua o ke aikane j>unahele a ke alii, no ka njea ua aloha ko kupunawahine i ke konohiki o Kailua ane Waimanalo/ a kaniuhu ae ia'u, pela au 1 iauoha ai iaia i na mea apau ana e hana ai, ahiki i ka nalo ana o keia mau mea. "Ano ke kuhikuhi nei au, ia oe i ka mea «u e hana ai, a mai hoike iki oe i" ko kupunawahine, a pau kuu kahoahoa ana ia Kaaua i ka lima o kona hoa olelo. Huli mai 1& oia a olelo mai la ia Kahiuiiiiniula, "0 keia lau palai kahili ula au i ike iho nei, o ke kino kahuli ia o Makalei, ka laau kapaiiaipa ku a ke aoa i Nuumealani, a o na, hoaolelo a'u i heluhelu iho nei, o ka-hoala ia e hoi ae ai oia i kona kino mua olike me ia au e ike mai la, a e.nana mai oe!" Hou iho la oia i kekahi poo o Makalei floko o ka wai, o ka wa no ia 0 ka i'a i haluku mai ai ma-o a maanei o kp. mapuna. "I'ke iho la oet" wahi a konu hoa olelo. "Ae," wahl a Kahinihiniula. "E.nana pono mai oe i ike, a pela oe e hana ai, i mau ai ko olua ai ana i ka momona o ke Koolau nei, ahiki i ka wa a ke Akua e hoohuli ai i ke alo o ka aina iluna, alaila pau ko ike ana i k'eia mau lokowai, a hoi aku ka wai a kela kawaha, o hamama mai la i ka pali o Nuuanu. "Nolaila hopuia i mau i'a na kaua e ai ai a maona, hiki mai ou mau hoa, hookahi ka hele ana i ka lo'ale'a auaukai i ka pu'eone.'' Oiai ka i'a e lipo ana ma kahi o ka laau e ku nei, hopu iho la oia 1 kekahi mau i'a a lele i ha'i. O ka wa no ia o H&umea i ka'ijca'i ae ai i kē poo o Makalei i pulu i ka wai a olelo mai la ia Kahinihiniula: "Nana mai oe, eia maanei ka laau e waiho ai a o ke poo i pulu, i ka wai, o ia kau e hou ai iloko o ke opu palai, i kou wa e hookuu ai iaia, o kona wa no ia e kahuli ae ai a lilo i <kino lau palapalai, aka o ka like ole, o ia kona ula, a uliuli hoi ka palai maoli." Hōoko aku la o Haumea elike me kana e kuhikuhi nei, a ike i'o aku la o Kahinihiniula i na moa apau.

"Ario e kuu pulapula, e ha'i aku au ia «e, aia ka loko a ke akua nona neia i'a au c ai nei, mawaena o kela mau kuahiwi elua, a o ka inoa 0 kela loko o Kawaihalana, (a 'o ia paha o Kahuailana e panaia n6i ahi'ki i keia la), a mamuli o ka manao huna ke akua, pela i hookuu ia ai ka wai, a maloo oluna, a o ia keia mau uu e īke nei 6 Kae- — hookahi naē i'a i hokuuia no keia mau loko, o ia ka anae, a o ke ahole ka i'a.i paaia aku aia no la ke holō maMa, )i Kaholoakeahole; aole he e. ae nana" i hāna i keia, aka na lio kuImuhonua noj nolaila ua ike iho la, e hoi kaua, i.komo ka ai i ka opu." 0 kā wa no ia o ua aiwaiwa nei 1 .kula'i mai ai ia Kahinihiniula ihope, me ke pa'i ana mai ma ka umauma, a kikii ana ke alo o Kahinihiniula iluna--1 ka wa o Kahinihiniula i kikii ai ke .alo iluna, ua puiwa ae_ la oia a puoho loa i ke kino, ike iho la oia he meeuahhe wale no ka keia, aole i ko kino maoli. Kani iho la kana u, me ka nalu ana iloko ona no ka nui kokua o ke akua ia laua. "Heaha la hoil'' wahi ana, "e hooko ana au i kau mau kuhikuhi apau." Nana aku la oia i ka puka ua maamaama 0 1 aho, o kona papale ae la no ia i ko kapa, a pu'ka aku la iwaho, ia wa poniponi, oiai *o ko kehau hu'ihu'i o lalawe nei i ka ili. laia i puka aku ai iwaho, aia na mea apau ke kau mai la i kona maka, o kona kaha a'ku la no ia nolalo 0 ka mapuna wai. laia no a ku ma ha'i o ka mapuna, nana iho la oia, aohe wahi maaloalo i'a, ua neoneo kauhale a Lupalole. Nolaila hele loa aku la oia ma kahi o ke opu palai e ku ana, a ike iho la i keia lau paiai ula e ku ana iwacrta o ka pukui, nolaila hopu iho la oia ma ka mu'o, a heluhelu ae Ia i na hua pule a kakou i ike mua ae nei, a i ka amama ana, o ka_ wa no ia i kahuli ae ai o ka palai ula a 1 kona kino mua. Elike me na mea i kuhikuhiia mai iaia ma ka moeuhane, pela oia i hooko aku ai- . » ' I ka loaa ana o na i'a hookahi kauna, hoihoi aku la i ka laau ma kona wahi. 'a huli mai la hoi no ka hale me ka manao hauoli. ■ * Ahiki oia i ka. hale, waiho na i 'a iloko o ke po 'i pohue, a na ke kapalili o ka i'a iloko o ke po'i nana i hoala aku ia Niula, a ike mai la oia i moopuna e noho ana ma ka pu-ka. * Ninau la oia * moopuna: *' Heaha kei* mea ke-palili nakeke iloko o ke po'i?" i "He i'a," wāhi a ka nīoopuna. "Nohea mai nei kau i'a i loaa aif" , ~ "Nolalo n'o'hoi o ka mapuna." II Pehēa i loaa ai ia oe, oiai ua ike au i nehinei, ua nalo na mea apau!" "Anoai paha; na ke alona no o ke A'kua i» kaua, ke kumu o k» loaa ana o keia haawma pomaikai ia'u." . , "Ina pela, ua pomaikai no kaua, anoai na ko kumuhonua no keia mau iiana i mea no kau& © ai eia no ke akua o kaua ke nana mai nei, aole hoi e hihi, he poohuna ko ia la i ke aouli," wahi a Niula. Ala mai la oia lalau i ka ī'a, unahi a pau, ho'a ke ahi a a, pulehu a mo'a, ai laua nei, a mamua o ka maona ana lohfe aku la laua i ka. leo hauwawa o na hoa paani o Kaoioihiniula. ' , . ■ Nana aku la oia īwaho, e ino īno ana ke ufca o ka la i ka welau pali, oa hele no hoi ke kuahiwi a kahania i ka malie. Huli mai 4a oia i ke kupunawahine me c aku iaia, eia nae ma kahi o kona tutu e noho ana, he luahine pupuka kana i ike mai ai, ua hele no hoi na wahi maka a aa, kuku no hoi ka lihuihi e haalulu ana, me he mea la, ua loaa i ke anu, a o ke kulana haumaka* iole paha .ia o k® kanaka. I ka wa o Kahinihiniula i ike mai ai, aole kona ku'ku, eu ae la oia a ku iluna me ka eeke hoihoi ole iloko onp, no -eia uhu a'e hewa i ko laua hale, & hoopuka mai la i ka olelo ano koaka, *'mai ka lani no

ka hoi a ka honua noho ana i ko'u ipuka hale o kakahiaka nui." Ia wa i pane mai ai ke kupunawahine, e Kaniauula o KalaAi e, mai kuhihewa oe ia'u e noho aku la he luahine e, owau no keia o kou kuku, a o ke kino huna keia a ke akua o kaua ia'u, i ole e loaa i ka punahele a ke alii, nolaila mai hoohewahewa e ka moopun, aia no a ahiahi ka la, ia wa no au e hoi ae ai a ko'u ano mau, elike me ia a kaua e «— nei i ka nka waiahulu a ke kiu kehau o ka pali Koolau. (Aole i pau.