Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 24, 15 June 1922 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

He Aaoa Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka

 

NA KOMSINA

W. R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala;                    Rudolph M. Duncan, Lala;

Akakiko Akana, Lala;             Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

 

Meakakau Nupepa, malolo o ke Kaukauolelo,

JOHN H. WISE.

 

Malalo o ka lokomaikai o ka on a o keia Nupepa Kuokoa, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no na manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii. Nolaila e loaa ana he mau manao pili i ke hana a ke Komisina ma keia aoao.

Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai. Ua hamama no hoi keia aoao no na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e ui i ke Komosina no na mea like ole i makemakeia e ninau mai.

 

NA MANAOLANA NO KA HOLOMUA.

 

            Ua kokoke mai ka la o waoia aku ai na kanaka mua no ka hoi ana aku maluna o na aina hoopulapula o Kalamaula. O na manaolana o ka holomua o keia kumuhans hoihoi hou ana aku i na Hawaii maluna o na poohiwi o keia poe mua.  Ua haawiina mai i ke lahui Hawaii he mau taunani eka aina, i hiki aku i ka 200,000.  He mau aina maikai ma na ano apau.

            Oiai ua like ole no ka manna o kekahi poe, no na mea e pili ana i keia kamuhana, aka, aole keia o ka manawa o ke like ole, no ka mea ua haawiia mai ka aina, a eia ke Komisina i hookohuia malolo o na kauohe a keia Kanawai, ke hoomakaukau nei ka wae ana na kanaka mua.  E lilo ana no paha keia waeia ana i mea ole i ka manao o kekahi poe, a e eha ana paha kekahi poe, no ka loaa ole ana o ko lakou waeia ana, aka, o ka hoomanawanui ke alanui o na mea apau, a maila no hoi ma keia mua aku, i ka nui ana o na aina i makaukau no ka haawiia ana mai, e loaa aku ana no hoi kou aina e ka mea i hooneleia i keia waeia ana.

            He ninau ano nui keia, i ike ole ia mamua aku iloko o ka moolelo o keia Lahui.  I ke au o ke Aupuni Moi, ua hooneleia na makaainana i na pono elike me keia i loaa mai nei malolo o keia kanawai.  I ka manawa o na home hookuonoono i hanaia ai, aloe no i komo aku ke aupuni e kokua i na kanaka e lawe ana i keia mau aina hookuonoono, a o ka hopena, ua lilo aku keia mau aina i na kanaka o ko na aina e, a ua nele pu no hoi ke aupuni i ka ohi ana i na pomaikai o keia kumuhana.  Aole pela keia haawi aina ana.  Ua komo aku ke aupuni e kokua i ke kanaka Hawaii e lawe ana i keia mau aina.  A o ka mea oi loa aku, aole lahui e ae e komo pu mai ana e ohi i na pomaikai o keia mau haawi aina ana.  A o kekahi no hoi, aole kanaka e aeia ana e hoolilo aku i kona apana aina.

            O keia mau kumuhana elua na kumu ano nui i hoopilikia mai i ke aupuni mamuli o keia kumuhana haawi aina hookuonoono.  O ka loaa ana o na aina, ame ke komo ole ana aku o ke aupuni e kokua i keia poe ka mua o na pilikia.  I keia la ke hoopaapaa mai nei na kanaka i lawe aina ma Waiakea me ka hui mahiko o ia wahi.  Ua koiia aku na kanaka hookuonoono e kanu ko, a aole hoi e kanu i kekahi mea e ae maluna o ke aina, koe paha na wahi ai ame na mea na ka ohana, aka, o ka holookoa o ka aina e kanuia i ke ko.  Maluna o keia koi a ke aupuni, ua hoohaikiia ka pono o keia poe, oiai, hookahi wale no mahiko ma ia wahi, a ua hiki ole i ke kanaka ke alo ne no ka lawe wale aku no i na mea e haawiia mai ana e ka mahiko.  I keia koi ana aku a ke aupuni e kanu ko, aole ke aupuni i komo aku e nana ke hana pono ia mai nei paha ke ko a keia poe, a aole paha.  A mamuli o na hana kolohe i manaoia e keia poe kanaka, ua lilo aku keia i ninau ano nui, a e mau aku ana no kekahi manawa o keia mua aku.

            Ina ua koi mai ke aupuni i kekahi kanaka e kanu i ko, e pono no ke aupuni e komo pu aku e kupale no keia poe kanaka i ko lakou manawa i pilikia ai.  Mamuli o keia koi a ke aupuni, ua hooneleia na kanaka i ka hiki ana e kanu i kekahi mau mea e ae, he mau mea nae e hoopomaikai mai ana ia lakou; elike me ka maia.  O ka maia kekahi mea hoopomaikai; a e lilo aku ana paha kela mau aina i ke kanu maia nia keia mua aku.  Mai lilo i keia la, in aole keia mau koi ma ka aoao o ke aupuni e kanu ko. Eia keia mea o ka maia ke pii mau nei kona kumukuai.  He waiwai hiki e hoounaia aku i Amerika, a e loaa mau ana no hoi ke kumukuai kupono no keia huaai.

            O ka lua o na ninau nana i hoepilikia mai i ka poe hookuonoono no ae la i hala aku, o ia no ka hiki ana ia lakou e hoolilo i na aina mahope o ka loaa ana mai o ke kila i ka poe e haawi mai ana i ke dalaia lakou.  Mamuli o keia mea, ua komo mai ka poe kuai aina e hoomalimali i na kanaka Hawaii, a ua hooliloia aku he mau tausani eka aina o na kanaka Hawaii i ka poe o ko na aina e, a i keia la ua lilo kela mau tausani eka aina i mea hoowaiwai ia poe, a ke ike aku nei kakou i keia pomaikai nui e paaia ana e ia poe.

            Aole ko oukou meakakau e hoino aku ana i ka manao makai o Kamehameha III, ame na alakai o ka lahui o ia mau la, no ka mahele aina o 1848, aka, ua hemehema nao keia mahele aina, mamuli o ke komo ole ana aku o kekahi kaupale, i na kanaka Hawaii i lawe i keia mau aina, aole loa lakou e kuai, a i ole e moraki i ko lakou mau apana sina.  O keia paha ke hewa nui i hanain mai i na kanaka Hawaii e hiki ole ai e hoomaikaiia aku na kumua'o o ia mau la.  Ua ike no lakou aole na kanaka Hawaii i hoomaopopo i ka waiwai o ia mea he aina, no ka mea no kekahi mau kenekuria ka noho ana o ne makaainana malolo aku o na Alii, me ka paa ole i kekahi inihe aina no lakou iho.  Ua hiki no ke hoomaopopoia e na kumu o ia mau la , in a e loaa ana kekahi mea waiwai iloko o na lima o kekahi poe keiki liilii, e hoohomahemaia ana kela mau mea waiwai o ia poe keiki, a o ka hopena, e lilo aku ana mai ia lakou aku.  Aka, me keia ike no, ua haawiia aku no nae, a o ka hopena, i hiki no ke ike mua ia, ua lilo aku keia mau aina waiwai nui, a i keia la, ua nele ka lahui la mau pomaikai.

 

UA MOE ANEI NA MANAO AILAKILA ILOKO O KA LAHUI HAWAII.

 

            Aole no paha hoi i pilikia loa in a no hoi ke aupuni, ka mea e paa ana he miliona a ei aku mau eka aina, no ka pono o ka lahui Hawaii, i ku iho a paa i kela mau eka no ka pomaikai o na hanauna o ia mua mai.  Aole i hanaia pela, a i keia la ke ku nei kakou, ka hanauna mahope koke mai o kela mau hoohemahema aina ana, me ka ike maka aku i na kumu o ka nele.  Ka mua ua aeia aku na kanaka o ko na aina e, e komo mai e lawe pu i na pomaikai, oiai no nae, he pomaikai kaokoa keia no ka lahui Hawaii wale no.  A o ka lua, ua aeia na kanaka Hawaii e hoolilo aku a e moraki i keia mau waiwai e pania ana e lakou no ka pomaikai o na hanauna Hawaii o keia mua aku.

            O ke kanawai o keia mea he aina, ma na aina i nohoia e na kanaka naauao, a i hoomaopopo hoi ia mea he lepo, o ia no ka paala o ia mea no ka pomaikai o na hanauna e hiki mai ana, aole hoi no ka pomaikai o na kanaka e ola ana ia manawa.  O keia ka mea i ikeia ma na aina naauao apau, a in a no hoi i alakaiia ka manao o na kanaka Hawaii maluna o keia kanawai, in a la i keia la ke ai nei kakou i na pomaikai i hoomaopopoia mai e ke Akua no kakou.  Aka, aole pela i hanaia ai.

            Mawaho ae o keia kaupale ole ia o na kanaka, aloe e hoolilo aku, a i ole e moraki i ko lakou mau aina, ua komo aku ke aupuni e kokua i ka haawi ana aku i na aina i na kanaka o ko na aina e, a o ia mau hana hoohemahema, ame ka hopena awahua o ia mau hana, ua hookauia mai maluna o kakou, a e oi loa aku ana hoi, maluna o ka kakou mau keiki o keia mua aku.

            Mamuli o keia mau ao kaumaha i halii iho maluna o na kanaka Hawaii, pela i ulu mai ai ka manao iloko o ko oukou meakaukau, oiai oia maloko o ka Ahaolelo o ka makahiki 1919, e hoi aku ma kekahi olelo hooholo, e haawiia mai kekahi mau aina i koe iho iloko o ke aupuni, i na kanaka Hawaii wale no, a o kekahi hoi i mea e lilo ole aku ai, oiai ua hooleia mai ka loaa ana ia kakou, e hoolimalimaia no ka po maikai o na keiki Hawaii o keia mua aku.

            Ua hookoia na manaolana o kamea nana i noonoo keia kumuhana haawi aina no na kana Hawaii wale no, a ua kanohe mai ke kanawai, no na makahiki mua elima e noiia ka holomua o keia mau hoolala ana.  Ina e loaa ana ka holomua, alaila ua makaukau ke Komiaina e wehe hou aku i mau aina hou, a pela e weheia ai keia mau aina ahiki i ka pau loa ana o keia mau eka he 200,000 a oi aku.

            Nolaila, e ke lahui, ua kau mai ke koikoi maluna o na kanaka mua loa e hoi ana maluna o keia mau aina, no ka holomua o keia kumu hana, ame kona hoopauia a hoihoi hou ia aku no kakou malolo o na kanawai mua, e hookuonoonoia keia mau aina apau,, elike me ke kanawai kahiko, a e aeia aku no hoi na kanaka o ko na aina e, e komo pu mai me na Hawaii e koho i na aina, maluna o kekahi kumukuai kiekie e hiki ole ai i na kanaka Hawaii ke komo aku e kuai.

            O ka ninau heaha ana la ka kakou hana e ka lahui maluna o keia ninau!  E ku aku anei kakou me ka nanamaka aku i keia kumuhana, i hanaia no ka pomaikai o na keiki Hawaii o keia mua aku!  Ma keia kanawai, ,a ma keia haawi aina ana, ua loaa ia oe kou apana aina me ke kumukuai haahaa loa o hookahi dala o ka makahiki.  Ua kukuluia kou hale, in a aole nau ponoi na ke Komisina.  Ua hoomakaukauia kou apana aina i hiki ai ia oe ke komo aku e hoomaka i na hana me ka maelahi loa.

            Ua haawiia mai ia oe he puu dala no ka hooiako ana ia oe me na holo holona, e hiki ai ia oe ke hoomaka koke i ka imi ana i ke ola o kou ohana.  Aole kekahi kanawai pookela i hanaia ma keia mau paemoku i like mai me keia.  A me keia pookela no, ame keia hoopomaikai mai ia oe e ka lahui Hawaii, e ku aku ana anei kakou a nonamaka aku me ka hana ole i kekahi mau hana e hoike aku ana, he pomaikai nui keia no ka lahui Hawaii.

            Ua hiki ia kakou e na kanaka e lawe ana a noonoo me ka naau mohala maikai ke ike iho, in a i hanaia mai kekahi kanawai e ko kakou inau Ahaolelo, oiai ia kakou ka lawelawe aupuni ana i ke au o na Moi o kakou, in a la i keia la, aole kakou e hoopili wale ia ana ma ka paia, a e hooneleia ana hoi ka kakou mau mamo o keia mua aku.  Ina la, i keia la ke paa mai nei no na kanaka Hawaii i ua aina pomaikai nui e paaia mai nei e na kanaka o ko no aina e.  Aka, ua hala aku ia mau manaolana ana, a aole no hai ka hewa o ia mau pilikia i kau mai, aka, no kakou iho no ame na makua o kakou i hala e aku me ko lakou naaupo, ame ka hoike ole ia aku no hoi o na mea maikai ia lakou maluna o keia ninau aina, me na keiki liilii loa.

            Aole e loaa ana ia kakou na pomaikai mamuli o ke ku ana iho maluna o na he kupapau o na manaolana i pho wale me ka paiauma ana, ame ka helu ana i na mea i hala aku, aka, o ko'u iini e hoomaka kakou e ka lahui, e imi i na alanui e hiki ai ia kakou ke pii hou aku maluna o keia mau manaolana maluna o ke kahua i makemakeia mai e ke Akua no kakou.  Aole e hiki i kekahi mea e ku mai a hoole loa, aole e hiki ia kakou ke pii hou aku maluna o keia alahaka, o na manaolana no keia lahui, aka, ua kau mai maluna pakahi o kakou ke koikoi ame ka lawe ana e hoomanawanui no ke kahi mau makahiki o keia mua aku, no ka loaa ana o keia mau mea.

            O ke alanui mua, o ia no ka hooikaika ana e loaa mai na pomaikai i na kanaka e hoihoi mua ia aku ana maluna o na aina hooupulapula E kokua aku kakou ma na ano apau i keia poe, no ka mea, e lilo ana na makahiki mua o ko lakou hoi ana aku, i mau makahiki ikaika o na hana e kue ana i ka holomua o ko lakou mau moanaolana.  Aole wale no mamuli o lakou iho, na pilikia o ka noho ana aku oiai ua nele paha, aka, mamuli o ka ma'i ame na pilikia e ae paha o ka noho ana o ka ohana.

            Ua loaa ka wai e hoopulu ai i ua meakanu, a mamuli o keia, ua hiki e hoouluia na mea like ole.  Ua hiki loa e loaa he mau wahi lo'i kalo.  Ua hiki e kanu i mauu alafafa, ka ai peokela a ne holoholona like ole.  Ua hiki e kanu ipu, ke kahi kula imi dala nui o keia mau la. Ua hiki e hani moa.  Ua hiki hoi e hanai puaa.  O keia mau mea apau, aole io no paha e ohi koke ia ana na pomaikai, aka, mahope o ka noho ana aku a hala na malama mua, aole e nele ana ka loaa o na pomaikai.  O ke alanui hookahi e loaa ai keia mea he pomaikai, a aole wale no ma keia mau aina , aka, ma na wahi no apau, o ia no ka hoomanawanui.

            No ko oukou meakakau, ke ku nei me na manaolana hauoli, a ke ike aku nei i na pomaikai he nui e kau mai ana maluna o keia lahui aloha.  Ke ike aku nei oia i na kahoaka o ka hauoli o na kanaka Hawaii ma ia mau aina.  Ke pule nei oia no ka holomua.

 

UA MOE ANEI NA MANAO AILANKILA ILOKO O KA LAHUI HAWAII.

            Aole paha he manawa iloko o ka moolelo o ka lahui Hawaii, elike me keia, ka hemahema ma ka aoao o na Hawaii, i ka hiki ana ia lakou e ku ae me kela kulana kilakila, a kela iho he lahui keia e hiki e huli aku a nana ihope me na manao, ua pii io ae no ke kulana o na kanaka Hawaii, maluna iho o ko lakou mau kaiaulu nei.

            Mai ke komo ana mai o ma lahui e iloko nei o Hawaii,, mai ka manawa mai hoi e noho poo ia ana keia mau paemoku e Kamehameha, aole i hiki e ikeia aku, ua ku mai kekahi kanaka Hawaii ma ke ano he alakai no keia lahui, ahiki mai i ke ia la.  He oiaio no, i na la o Kalakaua, ua ku mai kekahi mau kanaka Hawaii, me ke ano he mau alakai, aka, ua hiki no i na kanaka paa moolelo o keia la ke ike iho, aole no ia poe i lilo ae, ma ke ano he kanaka i like aku me ke kulana o Kemehameha, a i ole kahekili, a i ole me Alapainui paha.

            Ua kamaaina kakou i ke ike ana i na alii mua o kakou, e ku ana ma ke ano he mau alakai no ko lakou manawa, a o ia haawina no i ke au o Kalakaua.  He oiaio no, o na kanaka elike me ko Pilipo, Nawahi, Kaai, ame kekahi mau kanaka iho, ua ikela aku lakou ma ke ano he mau alakai, aka, aole he poe i ku mau aku ma ko lakou mau kua e kakoo ana i na mea e makemake ia ana e ia mau alakai i ko lakou mau la.  O ka kakou e ike iho ai maloko o na moolelo o ia mau la, ua ku olohelohe lakou, a i ko lakou hala ana aku, ua nele kakou i ka ike ana aku he poe ma ko lakou makalua.

            Iloko o keia mau la, mai ke komo ana mai o na kenaka o ko na aina e, o ka kakou e ike iho nei, ua lilo mau aku ke alakaiia ana o keia lahui o na kanaka o ka na aina e, a ua like ole no hoi na kanaka ma na mea e hoolilo ana ia lakou i lahui like ma na manao ame na hana.

            Mai ke au mai o Kamehameha I, ahiki ia Kalakaua, aole alii i lilo i mea e hahai aku mahope o na meheu o ka Na'i Aupuni, a ua nele no hoi iwaena o na Moi, i kau ae ma ka nohoalii o Hawaii.  Ia Kalakaua, ua hiki ia kakou e hoomaopopo iho, ua iini nui oia e alakai i kona lahui ma ke kahua e hoopii ae ana i ko lakou mau kulana.  O ka apiki nae, aole he kanaka ma kona aoao e hooikaika aku ana ia mau manao o ka Moi.

            I ke au e noho ana ko kakou mau kupuna, me ke komo ole mai o na alakai ana a ka poe maiwaho mai, ua loaa io no na kanaka Hawaii, e alakai ana i ke manao o na lahui, ma na mea e ikeia aku ana, he mau mea e hoopili ae ana i mau alakai.  I ke komo ana mai nei nao a na lahui e, ma ka nana aku ua make, a i ole ua moe keia haawina iloko o ka lahui Hawaii.

            O Kuhio Kalanianaole paha ke alii hookahi i hoao, e imi i mea e hiki ai i keia lahui ke ku ae a keha iho, i ke kilakila, o keia lahui ma na ninau ano nui.  Aka, iloko o keia mau makahiki a ke Alii Kuhio i hoao ai me kona poe, e alakai io aku i na kanaka Hawaii, ma ke kahua e ikeia mai ai kakou, ua lilo no kekahi hapa o ka lahui, i poo kue mai i keia mau manao maikai o keia Alii.

            E ulu mai ana paha ka ninau, heaha ia ke kumu o keia hiamoe ana, a i ole make ana paha o keia haawina kilakila iloko o keia la hui! Ae, o ia ka'u e alakai aku nei ia oe e ka mea heluhelu e ike mai.  A ke makemake nei ko oukou meakakou, e kalai maluna o keia mau kumu o keia nalowale ana o keia mau haawina, i kuluma iloko o keia lahui i na la i hala aku.

            Ka mua: Aole na makua i hooikaika o loaa i na keiki ka naauao, e hiki ai e lilo kekahi mea i alakai.  Ina aole e loaa ka naauao i kekahi lahui, e make ana na manao hoopii ae i kona kulana iluna.  He lahui naauao no kakou i na la i hale aku.  Ua ku no na kulane i mau wahi e hoonaauaoia ai na kanaka Hawaii.  A ua loaa no hoi na kumu naauao, na lakou e a'o mai na keiki o ia manawa, i na mea e hiki ai ia lakou ke lilo i mau alakai.  Aka i ke komo ana mai o na kanaka o ko na aina e, ua pio iho la ka a ana o na haawina hooneauao o ia au, a ua miki aku kakou e aloalu i ka naauao o na kanaka like ole, i komo mai e noho pu me kakou.  Ina aole i haalele i ka hoonaauao ana i loaa i ko kakou mau kupuna, ke manao nei au, in a la i keia la, ua ulu hou ae no he mau Alepainui, he mau Kalaniopuu, he mau Kamehameha, a he mau Kalakaua iwaena o keia lahui.

            O ka naauao i loaa i ko kakou mau kupuna, he naauao i imiia iloko o na makahiki he lehulehu me ka hookahe nui ia ana o ke koko o na kanaka o ia manawa.  He naauao nae i lawa kupono no ko lakou mau makemake apau, a ma ne ano apau, ue lawa kela naauao no ko lakou noho ana.  I ke komo ana mai nae o na lahui e ua makemake aku nei kakou i ka lakou mau a'o ana, a hoao e manao iho ua lawa ole kela naauao o na kupuna o kakou. Ma keia wahi pilikia ai kakou, e na hanauna o keia la.

            Aole e hiki ana i kekahi mea e ku mai a olelo mai ia kakou, aole keia mau naauao i laweia mai e ka poe o ko na aina e, i nele i ka haawi ana mai i kekahi mau mea o hoopomaikai ai i keia lahui.  Aole no ko oukou meakakau e a'o aku ana ua loaa ole.  Aka, i ko kakou hopu ana i kekahi mea hou, a hoopoina i na ike a ko kakou mau kupuna, ua komo aku ia kakou ma ke kulana o ka poe o ko na'aina e, a haalele iho la i na mea i ikeia he mau mea i hoopomaikai mai i keia lahui, no kekahi mau kenekuria loihi, i hiki ole ke hoomaopopola i keia la.

            I keia hopu ana o kakou i na a'o ana a keia poe o ko na aina e, ua hopu aku kakou me ka ike mua ole i na poino, ame ka make o na hanauana o keia mua aku.  I keia hopu ana i na naauao o ko na aina e, ua hoomaopopo ole kakou, aia a loaa aku ia oe ka naauao o ia poe, alaila hii ia oe ke ola pu me lakou.  A o keia naauao no hoi i loaa ia poe, ua loaa mamuli o ka imi ana no kekahi mau kenekulia loihi, a ua pili wale no ia naauao no lakou iho.

            O keia ka mea nana i hoihoi aku ia kakou ma ka paia, a malaila kakou i noho ai, ma kuono no keia mau makahiki he hookahi haneri i hala aku, a in a aole kakou e ike ana i keia pilikia, aole no kakou e hiki ana e ku hou ae ma ke ano he lahui kilakila o ka manao.

            O keia naauao i laweia mai imua o kakou, ua maikai no, ina kakou i lawe ma kona ano apau.  Aka, aole kakou i hana pela.  Ua lawe mai kakou i kekahi, a ua hookoe aku no i kekahi.  O na mea no hoi i laweia mai no kakou, ua ao hapa ia mai no, a ua hunaia aku no ka moa oi aku.  A mamuli o keia mau mea, ua hoea mai la kakou i kahi e loaa ole ai i ko kakou mau kanaka, he naauao lawa kupono e ku aku me keia poe a paio no ko kakou lahui.  O keia iho la ke kulana i ka manawa i pii ae ai o Kalekaua ma ka nohoalii o kona mau kupuna.

            I ka pii ana ae o keia Moi ma keia kulana, ua hoomaopopo oia i keia pilikia, a ua hoao e hoounaia kekahi mau keiki Hawaii i na aina e, no ka imi ana i na naauao i loaa ole ia lakou ma Hawaii nei.  Ua ike ka poe o ia mau la e ola mai nei, ua hemahema no ke kiia ana o na keiki Hawaii, no ka hoounaia ana no ka hoonaauaoia ma na aina e.  Ua o hiia mai ka poe pilikino i na kanaka i noho ae ma na kulana kiekie, a o ka hopena, mamuli o keia, ua loaa ole he mau keiki Hawaii naauao, a i ole he poe paha i ikeia aku ko lakou kupono, no ka hoounaia ana ma na aina e.

            O kekahi no hoi, ua hoounaia keia poe keiki no na oihana kupono ole, no ka noho ana o keia mau paemoku.  O ka hopena, ua ike kakou ua nele ka loaa ana o ka naauao i na keiki i hoounaia, a ua lilo ia mau manao o ka moi i mau mea hoopeho wale mai i ke aupuni.  A mamuli o keia poho ana, ua ko na manao o ka poe e kue ana i keia mau imi naauao ana, mamuli o ko lakou hoofa ana aku, he mau hana hoonui lilo wale no keia.

            Nolaila i keia la, ua ike kakou aole he mau kanaka naauao kupono a lawa paha i na kulana kiekie o ka aina, mai ia poe mai i hoounaia e imi naauao ma na aina e.  O ka manao nae o ka Moi, he mau manao maikai, a ke ku nei no ia maikai, ahiki mai i keia manawa.

            Ma ka manao o ko oukou mea kakau, ua hooi loa ia ae keia maikai i keia la, a o ka hana naauao ma ka aoao o keia lahui, o ia no ka hoao ana e loaa na kanaka, e hoounaia i ko na aina e, e huli i na naauao i loaa ole i ka kakou mau keiki maanei.  I keia la, ua kuuluia he kula kiekie ma Hawaii nei, aka, o ka mea apiki, he uuku loa o na keiki Hawaii e hoounaia nei ma keia kula, a o ka hopena mai no keia o ka emi ana o ka makemake iwaena o na kanaka Hawaii o loaa ia haawina he hoomanawanui.

            Aole no e loaa ana keia mea he naauao i na keiki a kakou, in a aole e komo ana iloko o ko lakou mau noonoo ia mea o ka hoomanawanui.  Ua imi aku kekahi mau keiki Hawaii kakaikahi, i ka naauao ma na aina e, mamuli o ka hooikaika palena ole ana, a ua hoi mai ia mau keiki, a ke lawelawe mai nei i ka lakou mau oihana me ka maikai ame ka loaa pu he mau hoomaikai no na Kanaka Hawaii.  Aka, aole no nae i lawa.  O ka mea nui iwaena o ko kakou lahui i keia mau la maluna o keia nineu, o ia no ke loaa ana he kumu naauao, elike me ka noho ana o ko kakou mau kupuna i ua la i hala aku.

            O ke kahua o ka naauao i ke lakou mau la, o ia no ka loaa ana he mau kanaka kumu naauao, a o ia no ka papa o na kahuna.  Ua hoonaauaoia keia poe ma na ike apau o kela mau la, a ua lilo keia mau kahuna i mau kuhikuhipuuone no na alii o ia mau la, a i keia mau la hoi, ua nele kakou i na kanaka kumu naauao e hiki ai e hoonaauaomai i na mea apau, i loaa ia lakou i ka kakou mau keiki.  I keia la, o na kumukula o na kula kiekie, he poe wale no no na aina e, aole hookahi kanaka Hawaii, koe ma ke kulana a'o moolelo Hawaii, ua haawiiiia mai keia kulana i kekahi kanaka Hawaii, no ke kumu, aole i hiki i kekahi o keia poe ke ao mai i keia mea.

            O ka make make o ko oukou meakaukau, o ia no ka ike ana aku e hoonaauaoia ana kekahi mau keiki Hawaii ma ke kulana kumukula ao na kula kiekie.  Aole keia he makemake hiki ole e hookoia, aka, in a kakou e hooikaika ana e loaa i kekahi mau keiki Hawaii, ka ike e lilo i mau kumu e a'o mai ai i na keiki Hawaii o keia mua aku, ma na hooonaauao like ole, e lilo mai ana ia like i loaa ia mau kumukula, i mau mea e hooikaika ia i na keiki Hawaii e hoomanawanui i loaa ai ka ike ia lakou.

            Elike me ka loaa ana o na kanaka ike i mau kumukula, no ke ao ana i ko kakou mau kupuna, pela no i keia manawa.  A ua hooi loa ia ae paha keia no ke kumu, ua ae aku nei kakou e komo mai he ike hou i loaa ole ia kakou mamua, a o ia ike ua ao hapa ia mai ia kakou.  Ke manao nui nei ko oukou meakakau, e imi kakou i mau keiki kupono, maiwaena ae o ko kakou lahui, a e hoounaia lakou i mau kumukula no na kula kiekie o kakou o keia mua aku.  O na kumu o kela la, ke ao mai nei i ka kakou mau keiki i na ike like ole, a o ua mau kumu la, he mau kanaka no ko na aina e mai.  Elike ana anei ka lakou a'o ana mai i na keiki Hawaii elike me ke kumukula Hawaii!  Ke manao nei au aole.  A no ia kumu wale no he mea pono e loaa na kumukula Hawaii.

            Eia kekahi mau keiki Hawaii me na makua ilihune i hiki ole e hoomanawanui no ka hoomau ana aku i ka lakou mau keiki, e loaa ka hoonaauao kiekie ana.  I keia la ke huli aku kakou a nana i ke kula kiekie o Hawaii nei, he kakaikahi wale na keiki Hawaii e komo nei ia kula, no ke kumu ua hiki ole i ka makua ilihune ke hoomapawanui.  Eia no nae kekahi mau keiki Hawaii ke puka mai nei i keia makahiki, a o ka lakou mau hana ma keia mua aku, o ka imi no i na pomaikai no lakou ponoi iho.  Aole pela ka pono, no ka mea o ka loaa ana o na kumukula ka mea oi aku a o ia loaa ana e loaa ana no ia lakou na uku kupono ma keia oihana kumukula.

            O ka loaa o na kumu a'o i na oihana like ole kekahi mea i nele i keia lahui.  I ke au i hala aku, ua loaa na kumu a'o, kukulu hale; kalai wae; holomoana; kilo hoku; kauke lepaau; kakaolelo ame na naauao he nui wale aku.  O keia mau kumu, he mau kanaka Hawaii, a i ko lakou Hawaii ana, ua komo aku iloko o lakou kela ake e loaa ka naauao i kona lahui.

            O keia loaa ana o na kanaka Hawaii, e hiki e ike mai i keia hemahema nui o keia lahui, ka mea ano pookela loa ma ka'u nana ana.  Ua haawi mai kela ame keia kumu Hawaii i na la i hala aku, i ko lakou ike apau.  I keia la, aole na kanaka o ko na aina e, e haawi mai ana i ko lakou ike apau i kekahi lahui e aku.  A i mea e loaa ai ka ike i na keiki Hawaii, au hooikaika aku lakou ma na ano apau, a ua nele mai no ma kekahi mau mea.  Ina e loaa ana ia kakou na kumukula kanaka Hawaii me keia mau kula kiekie o kakou, e loaa ana ia kakou kekahi keehina mua o ka hiki ana e loaa na kanaka alakai o hawaii no keia mua aku.

            Eia ka Ahahui Puuhonua, ua kukulia no ka imi ana aku e loaa kekahi waihona no keia kumuhana nui, o ka hoonaauao ana i na keiki Hawaii, me ne kula kiekie o ko na aina e.  E haawi mai kakou e ka lahui i kahi mea i loaa me ko kakou waihona no keia hana maikai, a he mea hoi e hoopiia mai ana i kekahi hakahaka nui i ikeia mai kinohi mai ahiki loa mai ia kakou o keia la.  E alualu kakou e loaa kekahi mau kanaka i mau kumuula no ko kakou mau kula aupuni o keia mau la.  I mau kumukula e hiki e haawi pau mai i ko lakou mau ike i na hapauna o keia mua aku.

            Ina aole e loaa ana na kanaka naauao, aole e hiki ana ia kakou ke ku ae ma ke ano lahui, iloko o ko kakou aina hanau nei.  Aole e hiki ana ia kakou e olelo iho, ua mau kela kulana haaheo o keia lahui.  O keia paha kekahi hooilina kiekie loa i waihoia mai e ko kakou mau kupuna, a e nalowale ana i ko kakou alualu ole e hahai aku mahope o ka meheu o ua poe kupuna la o kakou.  Ua hiamoe anei keia manao kilakila o ka lahui Hawaii! Aole.  Aole loa.

 

LEKA A S. W.  KING, LUKANELA O NA AUMOKUKAUA AMERIKA I KO OUKOU MEAKAKAU.

 

            Hon. John H. Wise, Meakakau no na Komoisina Home Hawaii, Aloha oe:-- Elike me kau noi, peia au e pahola aku nei i ko'u mau manao, maluna o ka huakai i heleia aku nei e a'u, ame kekahi poe e iho, no ka nana ana i na aina o Molokai, ame ko'u hoike ana aku i ko'u manao maluna o na mea i hoomalopopoia e a'u ma kela huakai

"Molokai Nui A Hina"

            O Molokai, ke kamaliiwahine a Hina, i uhi paa ia e na laau mai kona mau kuahiwi, ahiki loa mai no i kona mau kahakai, i piha hoi me kona mau kau hale kinikini, i kaulana hoi maloko o ko kakou mau moolelo kahiko, ke hoike e mai nei no na kahoaka, aia hou aku no he manawa o uluwehiwehi ai kona mau awawa ame kona mau kualono, e lohe hou ia aku ai no ka leo o na keiki i ka hooho mai, ame ka uakeke o na oe mahi a na kanaka Hawaii, maluna o ko lakou mau aina mahi.

            Ma ke nana aku mai kahi mamao aku, he mea la o keia huli ma keia aoao o Molokai, mai Kaunakakai mai ahiki i ka Laeokalaau, he aina panoa pohaku wale no.  Aka o kona mau awawa apau ame kona mau kuono, kona mau ahua ame na wahi palahalaha, ua hea inoa wale ia no, e hoike mai ana ia kakou o keia la ua kinikini ka noho ana a na kanaka ma ia mau wahi i na la i hala wale aku.

            Iloko o ka waha o na kanaka e ola mai nei, ua hoike mai lakou, he lehulehu o na wahi o keia huli nei o Molokai, ua mahi wale ia no e na kanaka, a ue paapu i na home ia mau la.  He oiaio, ua hiki ole keia mau mea ke hoomaopopoia i keia la.  "O ka ike maka ka manaoio ana", o keia ka mea i loaa ia'u i ko'u hele ana aku nei o ma kaikai i keia Mokupuni, a ua hooiia ae ko'u manaoio ana e loaa ana ka holomua i na kanaka Hawaii ke hoi aku lakou me kela mau aina i waeia no ka Lahui.

            Me ka paanaau o na moolelo o Molokai, i ke au o na kupuna Hawaii o kakou, i ka piha kanaka o keia mokupuni ame ka paa pono i na ululaau uliuli, ame ko'u ike ana aku nei i ka lepo momona e koe la ao, na meaulu e ohi mau ia nei, mai kekahi ae o keia mau aina, kahi i loaa aku i ka wai, aole e hiki ia'u ke ike iho,, pehea la e nele ai na kanaka Hawaii i ke loaa ana o na pomaikai, malalo o keia kanawai Home Hawaii i hooholoia mai nei.

            O keia Kanawai, ke kiahoomanao o ke kuko ame ke aloha o ko kakou Keikialii Kuhio i hala aku, ka Elele hoi a kakou no na makahiki loihi, ua hoomaopapo mai he mau eka aina mai ke Aupuni mai no kela ame keia mea lawe aina, me ka loaa pu mai o na kokua dala ana, na kokua aloha naauao ana a na Komisipa, i makemake e hana mai i na mea hoopomaikai i na kanaka Hawaii, me ka loaa pu o kekahi kanaka ike, i ka mahi ame na loina apau o ia oihana, e a'o mai ana hoi i kela ame keia mea, akahi no a lawelawe ia hana.  Heaha aku la ka mea i koe a ke kanaka e upu ae ai!  Aole loa, koe wale no a ua momona ka lepo o ka aina, a ua loaa ka wai ke ola o na aina mahi apau.

            Maluna o na aina o Palaau, Hoolehua ame Kalamaula o na koina mua, ua hookoia mai a ua oi aku, o ko lakou mau lepo momona, ulaula elike ka momona me na aina helu ekahi loa o Hawaii nei, ke waiho la me ke kali mai i ke komo aku o na oo palau a na kanaka mahiai no kauku ana mai iaia no na hooikaika ana i hookomoia aku eia maluna o ia mau aina.  Ma luna hoi o na apana aina i kokoke e weheia mai, kela hapa makai nei o Kalamaula, ua loaa aku a ua lawa i ka wai, no na kanaka e inu ai, na wai kuahiwi, ame na wai hoopulu meakanu, i oi ae ka momona mamua o ka hapanui o na wai e inuia mai nei no, e kekahi poe kanaka me kekahi mau apana o Hawaii nei. O kela mau apana aina e wahio la makai nei o Palaau, ua loaa ka wai e kahe la i ke moana, a e hoonuiie aku ana no na aina, e weheia aku ana ia wahi.  No na aina hoi mauka, ke hoolalaie nei e kii aku i na wai e kahe wale ia no ma keia aoao o Molokai, hookahi kahawai i ka manawa hookahi, ahiki i ka lawa pono ana, no kekahi kumukuai uuku loa ke lawe ae kakou a nana i ne pomaikai e loaa mai ana mamuli o na tausani eka e mahiia mai ana.

            Ina i lawa ke koko Hawaii iloko o'u e hiki ai la e lawe ae au i kekahi o keia mau apana aina, in a la, owau kekahi e lawe i kekahi o keia mau apana aina.

            Ma kehi e ukuia ana me na uku kiekie na aina e kekahi poe no na aina i like me keia me Molokai, me ka paakiki o ka loaa ana mai o keia dala me ka hoaio ana,, ano ke nele pu i ka loaa ana mai o na kokua aloha ana a kekahi Komisina elike me keia e lawelawe noi i keia mau hana, e kokuaia mai ana ko kakou poe lawe aina, a e loaa ana hoi ia lakou ka hoomaka ana me ke ano maikai loa. He mau hana keia i loaa ole i na kanaka o na aina o ae, aole he @ "dala loaa wale," aka e noho oluolu ana me ka hauoli me kou oh. @  a e ukuia mai ana kou luhi me na hua mai ka lepo mai; e hooulu ana i kou ohana me ka maikai; e hoonaauao ana i kau mau keiki, a e komo pu aku ana iloko o na hana o pomai kai ai kou mau hoa kanaka, e hoo ulu ana hoi i mau kanake okoa, mikiala hana, a e hoowaia ana hoi i kou aina hanau, me hoopiha ana i ka aina me na kanaka naauao, kuouoono.

S. W. KING

 

MOOLELO HALAWAI ST A KE KOMISINA O NA HOME HAWAII

 

            Ua aponoia ka Moolelo o ka ha lawai 36, me na hooponopono ole.

            Ma ke noi a Mr. Duncan i kokua ia o ke Kamaliiwahine Kalaniana ole, ua hooholoia o kauoha aku i ke Kakauolelo e hoomakaukau i mau hoolaha kohokoho kii o na hale o ka poe e hoi aku ana i Molokai.

            Ma ke kukakuka olelo ana ua hooholoia keia malalo iho: E haawiiaa i makana o $100.00 i ka mea e haawi mai ana i ke kii oi aku o ke kupono, a i $25.00 no kela ame keia kii i aponoia e ke Komisina.  O ka uku kiekie loa o na hale aole e oi aku maluna o $1000.00 me ka paa aole elike ke kii apau loa.

            Ua hoike mai o Mr. Duncan mamua o ka make ana o ke Keikili@ ua kuka laua no na hale mamua o ka hoi loa ana aku o na kanaka e noho, o ia hoi i mau hale kuikawa mua, i mau hale lole, a mahope aku e haawiia no i kela ame keia kanaka ke kuleana e koho i kona ano hale i maemake ai, alaila o kukuluia. A no elua paha makahiki e aeia oia, e noho maloko o ka hale ana i makemake ai me ka malamala nae o na rula o ke ola kino.

            Ua heluhelu mai ke Kakauoleio he loka mai ia Mr. H. Newell mai ke poo mua o ke Keena oihana o na wahi panoa. Maloko o keia leku, e hoike mai ana o Mr. Newell i kona makahei nui i ka hana e lawelawe ia nei e ke Komisina, a o hooia mai ana i ka loaa ana aku o ka leka a ke Kakauolelo iaia.

            Ua komo aku ne Komisina no ka@ noonoo ana i na Palapala noi, a ua koila aku ke Kakauolelo e imi aku i mau hoike ana no ka heluna nui, a ua hoike pu mai no hoi o Mr. Duncan e hele aku ana oia e hui kino me kekahi poe, i noi mai e noho nei maluna o keia Mokupuai.

            Oiai aole he mau hana i koe, ua hoopaneeia ka halewai.

GEO. P. COOKE,

Luna Hoohnanui âme Kakauolelo.

 

NA ANOAI.

E ike mai ana oukou i ka leka a ke keiki a Kapena King i hoonaauaoia ma ke kula a'o, o na au moku kaua o Amerika, maluna o kana huakai i hele aku nei i Molokai.  Ua minamina oia no kona hiki ole ana e lawe i kekahi o na aina no ka lawe ole o ke koko Hawaii iloko on a.  "Ina ua lawa ke koko Hawaii iloko o ko'u a@ koko, in a la ua haalele au i ke h@ lana a'u e paa nei, ma ke ano he Lukanela no na Aumoku Kaua o Amerika, a hoi aku e noho pu ma na kanaka Hawaii, maluna o na aina hoopulapula o Molokai"

            Eia keia keiki koko Hawaii ihi no iloko o kona mau aaoko, i hoike mai i kona mau manao maluna o keia ninau hoi i ka aina, a e haalela i ka nohona hoopiliwale ana, e lawelawe ana no hai.  O ka iini maikai keia e pono e komo aku iloko o ke aakoko o kela ame keia @ Hawaii.

            Ke ola ana o na kanaka ma keia aina ma ka wa kahiko, he malama loa ia ka manawa; pela i ike ai na kanaka aia he ai, he i'a, a he manu ko kela amo keia mahina o ka makahiki.  Ua hoomaopopo i'o ia ia mea he manawa; a no ia malama pono ia o ia mea he manawa i maelahi ai o na hana imi ai, imi i'a ame kia manu a na kupuna.  He wahi olelo ao pono keia ke hoomaopopoia a hooke aku ma ka luna.