Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 24, 15 June 1922 — UA MOE ANEI NA MANAO KILAKILA ILOKO O KA LAHUI HAWAII. [ARTICLE]

UA MOE ANEI NA MANAO KILAKILA ILOKO O KA LAHUI HAWAII.

Aole paha he manawa iloko o ka moolelo o ka lahui Hawaii, elike me keia, ka hemahema ma ka aoao o na Hawaii, i ka hiki ana ia lakou e ku ae me kela kulana kilakila, a kela iho he lahui keia e hiki e huli aku a nana ihope me na manao, ua pii io ae no ke kulana o na kanaka Hawaii, maluna iho o ko lakou maif kaiaulu nei. Mai ke komo ana mai o na lahui e iloko nei o Hawaii, mai ka manawa mai hoi e noho poo ia ana keia mau paemoku e Kamehameha, aole i hiki e ikeia aku, ua ku niai kekahi kanaka Hawaii ma ke ano he alakai no keia )ahui, ahiki mai i keia la. He oiaio no, i na la o Kalakaua, ua ku mai kekahi mau kanavka Hawaii, ma ke ano he mau ala'kai, aka, ua hiki no i na kanaka paa moolelo o keia la ke ike iho, aole no ia poe i lilo ae, ma ke ano he kanaka i like aku me ke kulana o Kamehameha, a i ole KahekiH, a i ole me Alapainui paha. Ua kamaaina kakou i ka ike ana i na alii mut o kakou, e ku ana ma ke ano he mau alakai no ko lakou manawa, a o ia haawina no i ke au o Kalakaua. He oiaio no, o na kanaka elike me ko Pilipo, Nawahi, Kaai, ame kekahi m&u kanaka iho, ua ikeia aku iakou ma ke ano he mau aiakai, aka, aoie he poe i ku mau aku ma ko lakou mau kua e kakoo ana' i na mea e makemake ia ana e ia mau alakai i ko lakou mau la. O kā kakou e ike iho ai maloko o na moolelo o ia mau la, ua ku olohelohe lakou, a i ko lakon hala ana aku, ua nele kakou i ka ike ana aku he p6e ma ko lakou makalua. īioko o keia mau la, mai ke komo ana mai o na kanaka o ko na aina e, o ka kakou e ike iho nei, ua lilo mau aku ke alakaiia ana o keia

lahui e na kanaka o ka na aiila e, a ua like ole no hoi na kanaka ma na mea e hoolilo ana ia lakOu i lahui like ma na manao ame na hana. Mai ke au mai o Kamehameha I, ahiki ia Kalakaua, aole alii i lilo i mea e hahai aku mahope o na meheu o ka Na'i Aupuni, a ua nele o hoi iwaena o na Moi, i kau ae ma ka nohoalii o Hawaii. Ia Kalakaua, ua hiki ia kakou e hoomaopopo iho, ua iini nui oia e alakai i kona lahui ma. ke kahua e hoopii ae ana i ko lakou mau kulana. O ka apiki nae, aole he kanaka ma kona aoao e hooikaika aku ana ia mau manao 0 ka Moi. I ke au e noho ana ko kakou mau kupuna, me ke komO ole mai o na alakai ana a ka poe niaiwaho mai, ua Joaa io no na kanaka Hawaii, 6 alakai ana i ka manao o na lahui, ma na mea e ikeia aku ana, «he miu mea e hOopii ae ana i mau alakai. I ke komo ana mai nei nae a na lah.ui e, ma ka nana aku ua make, a i ole ua moe keia haawina iloko o ka lahui HawAii. O Kuhio KalaniaUaole paha ke alii hookahi i hoao, e imi i mea e hiki ai i keia lahui ke ku ae a keha iho, i ke kilakila, o keia lahui ma na ninau ano nui. Aka, iloko o keia mau makahiki a ke Alii Kuhio i hoa6 ai me koAa poe, e alakai io aku i na kanaka Hawaii, ma ke kahua e ikeia mai ai kakou, ua lilo no kekahi hapa o ka lahui, i p6e ku-e mai i kei* mau manao maikai o keia AUi. E ulu mai ana paha ka ninau, heaha la ke kumu o keia hiamoe ana, a i ole make aria paha o keia haawiHa kilakila iloko o keia lahuif Ae, o ia ka'u e alakai aku nei ia oe e ka mea heluhelu e ike mai. A ke makemake nei ko oukou meakakau, e kalai maluna o keia mau kumu o keia Halowile ana o keia mau hAawina, i kuluma iloko o keia lahui i na Ia i hala aku. Ka mua; Aole na makua i hooikaika e loaa i na keiki ka naauao, « hiki al e lilo kekahi mea i alakai. Ina aole e loaa Ka naauao i kekahi lahui, e make ana ga manao hoopii ae i kOfta kuf4®a iluna. He lahui n'aauao no kakou i na la i hala aku. Ua ku no na kulana i mau wahi e hoonaauaoia ai na kanaka Hawaii. A ua loaa no hoi na kunku inaauao, na lakou e a'o mti na keiki 0 ia manawa, i na mea e hiki ai ia lakou ke lilo 1 mau alikai. Aka 1 ke komo ana mai o na kanaka o ko na aina t, ua pi6 iho la ka a ana o na haawina hooaaauao o ia au, a ua miki.aku kakou e alnalu i ka naauao o na kaaaka like ole, i komo mai 6 noho pu md kakou. Ina aole i haalele i ka hoonaauao ana i loaa i ko kakou mau kupuAa, ke manao nei au, ina la i keia la, ua ulu hou ae no he mau Alapainui, he mau Kalaniopuu, he mau i he mau kalākaua iwaena o keia lahui. O ka naauao i loaa i ko kakou

mau knpuna, he naauao i imiia iloko o na makahiki he lehulehu me ka hookahe nui ia ana o ke koko o na kanaka o ia manawa. He naauao nae i lawa kupono no ko lakou mau makemake apan, a ma na ano apau, ua lawa kela naauao no ko iakou noho ana. 1 ke komo ana mai nae o na lahui e. ua makemake aku nei kakou i ka lakou mau £'o ana, a hoao e manao iho ua lawa ole kela naauao o na kupuna o kakou. Ma keia wahi i pilikia ai kakou, e na hanauna o keia la.

Aole e hiki ana i kekahi mea e ku mai a olelO mai ia x kakou, aole keia mau naauao i laweia mai e ka poe o ko na aina e, i nele i ka haawi ana mai i kekahi mau mea e hoopomaikai ai i keia lahui. Aole no ko oukou meakakau e a'o aku ana ua loaa ole. Aka, i ko kakou hopu ana i kokahi mea hou, a hoo« poina i na ike a ko kakou mau kupuna, ua komo aku la kakou ma ke kulana o ka poe o ko na *aina e, a haaiele iho la i na mea i ikeia he mau mea i hoopomaikaf mai i keia lahui, no kekahi mau kenekuria loihi, i hiki ole ke hoomaopopoia i keia la.

I keiai hopu # «na o kakou ina a'o ana a keia poe o ko na aina e, ua hopu aku kakou me ka ike mua ole i na poino, ame ka make o na hanauna o keia mua aku. I keia hopu ana i na naauao o ko na.aina e, ua hoomaopopo ole kakou, aia a loaa aku ia oe ka naauao o ia poe, alaila hii ia oe ke ola pu me lakou. A o keia naauao no hoi i loaa ia poe, ua loaa mamuli o ka imi ana no kekahi mau kenekulia loihi, a ua pilf wale no ia naauao no lakou iho.

O keia ka mea nana i hoihoi aku ia kakou ma ka paia, a malaila kakou i noho ai, ma kuono no keia mau niakahiki he hookahi haneri 1 hala aku, a.ina aole kakou e ike ana i keia pilikia, 'aole no kakou e hiki ana e ku hou ae ma ke ano he lahui kilakiia o ka manao.

0 keia uaauao i laweia mai imua 0 kakou, ua maikai no, ina kakou i lawe ma kona ano apau. Aka, aolo kakou i hana pela. Ua lawo mai kakou i kekahi, a ua hookoe aku no i kekahi. 0 na mea no hoi i laweia mai no kakou, ua a'o hapa ia mai no, a ua hunaia aku no ka moa oi aku. A mamuli o knia mau mea, ua hoea mai la kakou i kahi e loaa ole ai i ko kakou mau kanaka, he naauao lawa kupono e ku aku me keia poe a paio no ko kakou lahui. O keia iho la ke kulana 1 ka manawa i pii ae ai o Kalakaua ma ka nohoalii o kona mau kupuna.

I ka pii ana ae o keia Moi ma koia kulana, ua hoomaopopo oia i keia pilikia, a ua hoao © hoounaia kekahi mau keiki Hawaii i na aina e, no ka imi ana i na naauao i loaa ole ia lakou ma Hawaii nei. Ua ike ka poe o ia mau la e ola mai ua hemahema no ke kiiia ana o na kfiki Hawaii, no ka hoounaia ana no ka hoonaauaoia ma na aina e. Ua ohiia mai ka poe pilikinO i n& kanaka i noho ae ma na kulana kiekie, a o ka hopena, mamuli o keia, ua JoAa ole he fnau keiki Hawaii naauao, a i ole he poe paha i ikeia aku ko lakou kupono, no ka hoounaia ana ma na aina ē. | O kekahi no hoi, ua kfeia poe keiki nd na oihana kupono ole, no ka noho ana o keia mau paemoku. 0 ka hopena, ua ike kakoli ua nele ka loaa ana o ka naauao i na keiki i hoounaia, a ua lilo ia | mafl manao o ka Moi, i mau mea hoopoho wale mai i ke aupuni. A > niamuli o keia poho ana, ua ko na manao o ka poe o ku-e. ana i keia j mau imi naauao ana, mamuli o ko lakou hooia ana aku, he mau hana hoonui lilo wale no keia. Kolaila i keia la, ua ike kakou, aole he mau kanaka naauao kupono a lawa paha i na kulana kiekie o ka aina, mai ia poe mai i hoo* uoaia e irrti naauao ma na aina e. 0 ka manao nae o ka Moi, he mau manao maikai, a ke ku nei no ia maikai, ahiki mai i keia m&n&wa. Ma ka manao o ko oukou meakakau, ua hooi loa ia ae keia maikai 1 keia la, a o ka hana naauao ma ka aoao o keia lahui, o ia no ka hoao āna e loaa na kanaka, e, hoounftia i ko na aina e, e huli i n* na*uao i loaa ole i ka kakou mau keiki maanei. I keia la, ua kukuluia he kula kiekie ma Hawaii n«i, aka, o ka mea apiki, he uuku loa o na keiki Hawaii e hoounaia nei ma keia kul*, a o ka hopena mai no keii o ka emi ana o ka makemake iwaena o na kanaka Hawaii e loaa ia haawina he hoomanawanui. Aole no e loaa fcna keia mea he naauao i na keiki a kakou, ina aoīe e komo &fta iloko o ko lakou mauno6noo ia mea o ka hoomanawanui. Ua imt aku kekahi mau k4iki Hawaii kakaikāhi, i ka Uaauao ma na | aina e, mamuli o ka hooikaika palena ole ana, a ua hoi mai ia mau keiki, a ke laweUwe mai nei i ka |]*kdu mau oihana me ka rn*ikai ame ka loaa pu he mau hoomaikai no na Kanaka Hawaii. Aka, aole no nae i lawa. O ka mea nui iwaena o ko kakou iahui i k*ia mau |la malnna o kAia ninau, o ia, no ka loaa ana he kumuj naauao, elike oie ka noho ana o ko kakou mau 'kupuaa i na la i hala aku.

O ke kahua o ka naauao i ko lakou mau la, o ia no ka loaa ana he mau kanaka kumu naauao, a o ia no ka papa o na kahuna. Ua hoonaauaoia keia poe ma na ike apau o kela mau la, a ua lilo keia mau kahuna i mau kuhikuhipuuone no na alii o ia mau la, a i keia mau la hoi, ua nele kakou i na kanaka kumu naauao e hiki ai e hoonaauao mai i na mea apau, i 10if ia lakou i ka kakou mau keiki. I keia la, 0 na kumukula o na kula kiekie, he poe wale no no na aina e, aoie hookahi kanaka Hawaii, koe ma ke kuiana a'o moolelo Hawaii, ua haawiiia mai keia kulana i kekahi kanaka Hawaii, no ke kumu, aole 1 hiki i kekahi o keia poe ke a'o mai i keia mea.

O ka makēmake o ko oukou meakakau ,o ia no ka ike ana aku e hoonaauaoia ana kekahi mau keiki Hawaii ma ke kulana kumukuia no na kula kiekie. Aole keia he makemake hi'ki ole e hookoia, aka, ina kakou e hooikaika ana e ioaa i kekahi mau keiki Hawaii, ka ike e lilo i mau kumu e a'o mai ai i na keiki Hawaii o keia mua aku, ma na hoonaauao like ole, e lilo mai ana ia ike i loaa ia mau kumukula, i mau mea e hooikaika ai i na keiki Hawāii e hoomanawanui i loaa ai ka ike ia lakou.

Elike me ka loaa ana o na kanaka ike i mau kumukula, no ke a'o ana i ko kakou mau kupuna, pela no i keia manatta. A ua hooi loa ia ae paha keia no ke kumu, ua ae aku nei kakou e komo mai he ike hou i loaa ole ia kakou mamua, a o ia ike ua a'o hapa ia mai ia kakou. Ke manao nui nei ko oukou meakakau, e imi kakou i mau keiki kupono, maiwaena ae o ko kakou lahui, a e hoounaia lakou i mau kumukula no na kula kiekie o kakou o keia mua aku. O na kumu o kela la, ke a'o mai nei i ka kakou mau keiki i na ike like ole, a o ua mau kumu la, he mau kanaka no ko na aina e mai. Elike ana anei ka lakou a'o ana mai i na keiki Hawaii elike me ke kumukula Hawaii! Kle manao nei au aole. A no ia kumu wale no he mea pono e loaa na kumukula Hawaii.

Eia kekahi mau keiki Hawaii me na makua ilihune i hiki ole e hoomanawanui no ka hoomau ana aku i ka lakou mau keiki, e loa& ka hooiiaauao kiekie ana. I keia la ke huli aku kakou a nana i ke kula kiekie o Hawaii nei, he kakaikahi wale na keiki Hawaii e komo nei ia kula, no ke kumu ua hiki ole i ka makua ilihune ke hoomapawanui. Eia no nae kekahi mau keiki Hawaii ke puka mai nfci i keia makahiki, a o ka lakou mau hana ma keia mua aku, o ka imi no i na pomaikai no lakou ponoi iho. Aole pela ka pono, no ka mea o ka loaa ana o na kumukula ka mea oi aku a o ia loaa ana e loaa ana no ia lakou na uku kupono ma keia oihana kumukula. 0 ka loaa o na kumu a'o i na oihana like ole kekahi mea i nele i keia lahui. I ke au i hala aku, ua loaa na kuAiu a'o, kukulu hale; kalai waa; holomoana; kilo lioku; kauka lapaau; kakaolelo ame na naauao he nui wale aku. O keia mau kumu, he mau kanaka Hawaii, a i ko lakou Hawaii ana, ua komo aku iloko o lakou kela ake e loaa ka naauao i kona lahui. O keia loaa ana o na kanaka Hawaii, e hiki e ike mai i keia hemahema nui o keia lahui, ka mea ano pookela loa tna ka'u nana ana. ! Ua haawi mai kela ame keia kumu Hawaii i na la i hala aku, i ko lakoU ike apau. I keia la, nole :na kanaka o ko na aina e, e haawi mai ana. i ko lakou ike apau i kekahi lahui e aku. A i mea e loaa ai ka ike i na keiki Hawaii, au hooikaika aku lakou ma na ano apau, a ua nele mai no ma kekahi mau mea. Ina e loaa ana ia kakou na kumukula kanaka Hawaii ma keia mau kula kiekie o kakou, e loaa ana ia kakou -kekahi keehina mua o ka hiki ana e loaa na kanaka alakai o Hawaii no keia mua aku. I Eia ka Ahahui Pouhoaua, ua kukuluia no ka imi »na aku e loaa kekahi waihona no keia kumuhana inui, o ka hoonaauao ana i na V«iki Hawaii, ma na kula kiekie o ko na aina «. E haawi <nai kakou « ka lahui i kahi mea i loaa ma ko ka* kou waihona no keia hana maikai, a he mea hoi e hoopttra mai ana i kekahi hakahaka nui i ikeia mai kinohi mai ahiki loa mai ia kakou o keia la. E alualu kakou e loaa kekahi mau kanaka i niau kumuula no ko kakou mau kula aupuni o keia mau la. I mau kumukula e hiki e haawi pau mai i ko lakou mau ike i na hapiuHa o keia mua aku. %

Ittft a6l« e 16aa ana na kaAaka. na> aaao, aole e Alki ana ia kakou ke ku ae ma ke ano lahui, iloko o ko k&kou %itta hanau uei. Aole e hiki ana ia kakou e olelo iho, ua natt kaia kulana ba«faeo o kēia iahui. 0 keia paha kekahi hooilina kiekie loa i w4ihoia mai e ko kakou mau kupuna, a. e nalowale aua 1 ko k«kou alaala ole e h*bai aka mahope o ka meheu o ua poe kupuiu la o kakou. Ua hiamoe anei keia mt< nao kilakila o ka lahui Hawaiif ▲ole. Aole loa.