Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 25, 22 June 1922 — Makelei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Makelei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

(Hoomauia mai kela pule mai) "Auwe," wahi a ka moopuna, "ua kuhi ka hoi au no nehinei wale aku la no Ia hoi ia hoopaha'oha'o, eia ka e mau loa aku ana paha oe iloko o kena kino pupuka hoopailua ke ai pu kaua ,aole waiwai iki o ka hana a ke kumuhonua o kaua i lu ai i kena kino ou a kohu akua hoomaka'u* ka'u'' "Heaha la auanei ka mea hiki ia kaua ke pale ae i ka makemake o | ke akua, no ka mea oia wale no ka mea nana e hooko mai i kou makemake e kuu moopuna aloha, a mamuli o kou paakiki i ka hele i ka paani kamalii me ko mau hoa, pela iho la i kau mai ai keia hopena maluna o 'u, a mai ehaeha oe e ka moopuna ia mea." "Ina no hoi paha o kou pupuka mai a lohe i ke a'o, e aho no la hoi ia ,aka o keia me he mea la e i mai ana oe ia'u, 'apau au e!' " "Mai nana oe e kuu moopuna ia mea, e holoi ka lima ua kokoke ou mau hoahele, ina au ahiki mai, hele nui i ke one o Kahakahakea i ka nalu ha'i owili i ka pH'eone, ilaila a ma-kau i ka hee ana i ka ala-ia, ka papa niaupi'o i ka nalu kakala o Kalakala ahi, Waianae i ka la, wela ka hunana ke poo o ka Maile, i hee oe i ka nalu kakala ,a holo oe iloko o Muliwaiolena, i ka makaha o ke kapu ,o ko ike ka hoi ia e kuu moopuna puni kukulu o Kahiki." Pau no keia mau olelo a ke tutu, kuku ana kona mau hoa, ma ka puka. "Au,we ,o oukou ia? Maloko mai, a paina kakou, aole keia i ai!'' "Aole," wahi a kona mau hoa, '' ua maona makou ua ai a hele mai la, e ai oe a maona hele kakou.''

Noho iho la o Kahinihiniula ai, a 0 kona tutu hoi nana mai la i ka ai ana o ka moapuna me ka nalu ana iloko ona, no na olelo hookae a ka moopuna i keia ano kino ona, a no ka lalau ole aku o ke kupunawahine 1 na meaai ,pane mai la ka moopuna, "e ai hoi paha kaua!" Olelo aku la ke tutu, "e ai oe ka mea hele, a mahope aku no hoi au e ai ai, oiai eia no i ka hale nei na mea apau, o ai a maona, i hele pu me ou mau hoa e kakali mai nei ia oe." A pau ka ai ana a Kahinihiniula, o ko lakou iho aku la no ia no ke one hooluhi kino o Kuholilea i ka hee pu'eone i ka lae iliili. Nolaila ua lilo i hana walea na Kahinihiniula ame kona mau hoa, na kumu a'o hoi iaia i na ike apau o na oihana le'ale'a a keia lahui kanaka mai na kupuna mai. Nolaila e waiho kakou i ka hueu o Makawao me kana mau kumu a'o, a e huli ae hoi kaua e kuu mea heluhelu i ke alanui alaiki, ala kihaehae a kapuai hele, i ke kuamoo alanui hoi a Ahiki ma e hoi nei no Kailua. Ke hoi nei lakou me na wa olelo ana no ka nui o ka ike o ke kahuna popolo, ame ka haano'u aku no hoi o na hoahele o Ahiki i ka nui lokomaikai o alii, ame kona punahele i kana aikane alii. Olelo aku la o Ahiki i kona mau hoa, "ae he oiaio ia a oukou i ike iho la, a no ia opu alii lokomaikai au i makee ai, ke kumu ia o kuu nonoi iaia e hoi mai au e hoomakaukau i mea no maua e pono ai, a noho ia Kaiiua ame Waimanalo, me ko'u manao nei hoi e pono ana, eia ka hoi e kalohe mai ana hoi oo e ke aikane ia kaua ,alaa ka loloa o na au i ke ala la, a lohe pu aku la no hoi kakou apau i ka hmke a ke kahuna.

"Hui iho me kan hooia e ke aikane, i kou hakaka me kela kaika* mahine a ke kahuna i olelo mai ai e noho ana ma ka makaha o ka loko, 0 kpu manao loa iho la no ia o Hauwahine kela, e ole nae hoi ia mau hana hoopuiwa au e ka halekipa imua o ke alii, loaa ka mea a kuu aikane e heno ai o ka aka, m® ka olelo mai ia'u, i kuu moemoea mo ka u'i o ka wai halana. "Mai ka wahine no ikau epa a mua o ke alii, heaha la hoi aole o ka mea i hala ua hala ia, a nana aku hoi kakou aimua. "Nolila e hoi aku ana kakou a ka lae o Kaoio, nana aku oe e ke aikane a ike oe i ka holoholona huhu e ku mai ana i ka pali o Kanehoalani ia, alaila kakou hoomaha, alaila hai aku au i ka olelo ia oukou." "Ua pono ia, M wahi a kona mau hoahele. Oiai lakou nei e hele nei i ke ala me ka ohu lei hala o Kahuku, eia na konohiki ke hoomakaukau mai nei 1 na meaai na ka punahele a ke lii. Hiki lakou nei i Hauula, pa ka leo kahea a kamaaina, e kipa kauhale e hoopiha i ka lua o ka inaina. O ka hoole no ka Ahiki me ka olelo ana aku: "Aole au e kipa kauhale ,e hoi loa ana no au ma ke ala loa ; a mai kaumaha no kuu kipa ole aku, no ka mea he hana nui ka'u, aia mamua e kaU mai la, hoi aku a ai iho me na hoa aina o kaua,

hookahi no mea nana o ke kanaka, eia no au ke hoi nei me ko'u mau hoahele.'' Ahiki lakou nei i Punaluu, elike no me ka hana a ko Hauula, pela no keia, a o ka Ahiki no ka hoole. A Kahana lakou nei o ia ano no, a na Makaua, like pu no, a i na Kaaawa, ilaila i olelo aku ai o Ahiki i ke konohiki; "Aole au e kipa kauhale, e hoi ana au a hoomaha ka 'u huaka'i i ka palena o na Koolau, kookooku ilaila a maha alaila kamoe aku no ke Koolaupoko a kuu aku ka huaka'i hele ia Kailua." A lohe ke konohiki o na Kaaawa ame Kualoa i ka olelo a ka punahele a ke lii, huli ae la oia a olelo aku la ia Makauli kona luna aina, "E hoi oe ahiki i ka hale, o na mea apau i hooniakaukauia na ka punahele a ke alii, lawe ao oe me na kanaka o kaua ia niau mea apau, a loaa ae au ia oe i kahi a ke alii punahele i olelo mai nei i ka lae o Kaoio, a ilaila ka papaaina a ke nlii e ai ai malalo o ka malu o ke kumu kou e ku la i ke alahele ,a o oe hoi e Lauahi, e holo oe mamua o ka huak&'i o ka laalaau e ulu ana ma ha'i o ke alanui pa'ipa'i oe a lawe ia mea a malalo o ke kumukou o Punaaikoae, malaila oe e halii ai a nu'a, holo aku oo i ka'pali i ka palai a hoi mai, halii iho maluna o ke puluki, i makaala hoi kahi a ko alii e ai ai me na hoahele ona, a na'u e hooloiele i ke'lii i 'ke alanui i makaukau oe.'' I ka pau ana o na olelo a ke konohiki Punohu, me ka maopopo ole 0 keia mau hana ia Ahiki, o ka huli mai la no ia o Lauahi no kahi i kau* ohaia ai iaia. Olelo aku la 'ke konohki ia Ahiki: "Auhea oe e ke'lii, kou kipa ole ana i ka hale, nolaila e ukali aku au 1 ko huaka'i ahiki i ka palena o na Koolau o kaua, alaila hookuu aku au ia oe e hoi, alaila hoi mai au." Olelo aiku la o Ahiki: "'He hooluhi iwale aku no ia hana au e manao nei i kou mau kapuai wawae, e noho no oe ai i ka momona o Kanihoaikaulu, a hookuu mai no hoi oe ia'u e hoi."

Olelo aleu la o Punohu: "Ho aikai paha ka mea hele hookalii, aole hoi o oe o ke alii, nolaila hele-a kaua, aole au e noho i kau nolu-pe mai." Pane aku la ke konohiki ia Ahiki," o ia ina kakou, lie uuku na wahi pauku one e waiho mai la mamua o kaua la, maulu no nae na 010010 wawae i ke kupao'i." "Kahahal" waki a Ahiki, "i ka heleia aku no hoi paha ia ma kahaone ,maluna nei no hoi kaikoa o ke kuamoo e hele ai." "Pehea auanei oe e ike ai i k» mea nani o Kanoouaawa nei (Kaaawa he inoa hoopokole), h® iho aku ko kaua ma ke one, i lawe aku au ia oe e kuhikuhi i kahi i pae mai ai 0 Nawaakauhuli, ka mea nana i hoopupule i ka noonoo o Nanahoa, kela holoholona hulu okala e ku ae Ia i ke alo pali o ka mooalii o Haloa, a e pana ia nei ka inoa o Kanehoalani.'' "Alaila ua lohe oe i ka moolelo o kela holoholona?" wahi a ka ninau a Ahiki. '' Pehea la hoi au e nele ai i ka lohe, no ka mea he kamaaina, a he keiki papa no ka ua laukoa o na Kaaawa me Makaua, aia kaua ahiki aku ,alaila wehewehe aku au ia oe 1 ka moolelo, © ua mau u'i la. Iho aku paha kaua ma kahakai i ike oe." "Maluna aku nei no hoi kakou a kokoke aku i kahi e pau ai o ke one, alaila iho aku," wahi a Ahiki. "Aole auanei oe e ikepono e ke 'lii i ka waa o ua u'i Ia i hiki mai ai ianei ,ina ma ke one kaua e hele ai, ike pono oe i ka aoao o ke kaele o ua kaikamahino la, aia a hoale mai ka aui kai ,a pa i ka pohaku e ku mai la, ia wa oe e ike ai i ka aoao o ka waa i ka hulali ke pa iho i ka la, he kaele anei kela i kana iho."

"Haanui no hoi oe o Punohu, he iki wale no hoi paha kahi nani o oilo, pa iho lwi i ka waha, makena ua nani. ,, Akaaka mai la o Punohu i neia mau olelo a Ahiki a i mai la: "Auhea oe e ka punahele ai kuekue a ka Moi Olomana, elike no me ke koele o kou hiona, pela no ke au o kau olelo, a o kou mea no ia i lilo ai i punahele, mai na 'lii a na makaainana o olua, i ka ua mea he o kou puuwai ,nolaila iho aku kakou ma ke one." O keia mau hana a Punohu e nolu nei ia Ahiki, i kaawale ke kuamoo alanui no na kanaka e lawe ai i ka meaai ahiki i kahi a Lauahi e hoomakaukau mai la mamua, a i kumu e ike ole ai o Ahiki i keia mau hana a ke konohiki o Kaaawa, pela oia e hoopuninini nei ,eia nae o kana i hoike aiku ai i ke aikane a ke alii, no ka moolelo o Nanoho, he moolelo ia i wawaia iwaena o keia lahui. Ia lakou nei i haule aku ai na kapuai i ke one o Kaaawa, ke peki la na wawae a ke ninau aku nei o Ahiki, "aia maliea kahi a kaua e ike aku ai i ka aoao o ke kaele waa o ua u'i la au i olelo mai nei?" "Hoomanawanui iho oe a kokoke aku kaua ,alaila kuhikuhi aku au ia oe e ke 'lii." Ke kupaoi nei lakou i ke one, ke nana nei o Punohu i kona mau kanakā i ka hele ae mauka o ke alanui. laia i ike aku ai ia lakou e hele

ana, ke ike pa nei nie Ahiki ma i keia huaka'i nui moe kaoo me na puolo wale no i k& lima. Huli mai la o Ahiki a olelo mai la i kona hoa konohiki: "Aole ka hoi i kana mai ka nui o kela huaka'i e hele la, me ka puolo <wale.no. i ka lima, i kou koi no ma •ke one nei kakon e hele ai a, loaa 1 ole na hoa ukali o ko ala." Pane aku la o Punohu: "E helo aku ana no ia huakai a kahi e kali mai ai ia 00, no ka mea ua ike aku nei au i ke kuhikuhi ana mai nei o ka lima o kekahi mau kanaka ia oe anoai ua ike no & ano kamaaina, koe hoi keia, no ka ike mai paha ia'u ke kumu o ke kahea ole mai." Oiai lakou nei e hookokoke aku ana i ka palena pau o ke one e hiki aku ai i ka pohaku a Punohu i 01010 aku ai ,o ka waa ia o ka u'i nana i hoala ka hiamoe o Kaiheopulani. Ia manawa i olelo aku ai o Punohu: "Auhea oe e ke lii, nana aku oe i kela hanuu nalu kai e ohu mai la makai, a pili ae i keia wahi pohaku ia wa oe e ike aku ai i ka wa e pa aku ai ka aui nalu kai i ka pohaku a "wa oe e ike aku ai i ka mea a'u i ha'i aku ai ia oe ke kumu hoi o ko'u koi ia oe e helo a ikemaka, ka mea nani o Kaukaopua.'' Ko nana nei o Ahiki me kona mau hoahele a ike i 'o aku la lakou i ka hulali o keia mea mamua aku o ka pohaku, me he laau loihi la, nolaila ua lilo ia i mea na Ahiki e hauoli ai, me kona olelo ana iho iloko ona: "E koi ana au ia oe e hele pu me a'u ahiki i ka oioina, alaila hoomaha i ha'i mai oe ia'u i ka moolelo o keia -wahine ame ke kumu o kona hiki ana mai." Ahiki lakou nei i ka palena pau o ke one a'e aku la lakou i kt> kuamoo olelo aku la o Ahiki ia Punohu: "E helo kaua a ka palena 0 kou Koolau alaila hookuu mai au ia oe. ,> "Ae" wahi a Punohu. Hele aku la lakou nei a kupono i kahi a ka holoholona apiki e ku mai ana i ka o pali ,oleld aiku la o Punohu: "Ke ike la oe i kela apiki • makuu halalaa mai la i ka maliet" "Ae," wahi a Ahiki. "Heahaj anei kana waiwai, ho lii maka'ika'ij paha ia na na mēa apau e hele ana ma keia alanui, heaha hoi kona anol" j "Anhea oe e ka punaiele a ke 'lii, he ano ko ia mea, aia ahiki aku ikaua i ke oioina ,alaila haha'i aku au i ka moolelo ia oe." "Ua pono ia," wahi a Aliiki, *'o ia ko'u mea i koi aku nei ia oe e helo pu mai kaua, i ha'i mai hoi oe 1 ka moolelo o kela wahine." "Pola iho ,eia aku no hoi ka oioina la, aia ualiuaka'i nei a kakou i ike mai nei ke noho mai la i ke kumukou, e hoomaha ana paha." īa lakou nei i kokoke aku ai, ike aku la o Ahiki ame kona mau hoahele i ka papaaina ua makaukau,

huli iho la o Ahiki a olelo aku la ia Punohu: "Nui no hoi ko ike i ka hoolauwili ana ia'u, i wahi e nalo ai o kou manao makee alii, eia ka oe t hoolalau nei ia'u, he inanao okoa oloko ou, maikai no, a o ka umauma lahalaha iho la no ia, ua ieu ka papaaina ' ke alnhele, ua hiki hoil" Ahiki lakou noi, haule iho la ke kua ka mea walea, a kuu ka na«, pai no ko konohiki, "ua maha iho la, e hookomo ka ai i ka opu a maona, hoi aku i ke ala he ka-ina loa no koe." Pau no ka olelo, aia kolnlo ke pii la i ka waha, elua a ka lio, haki aku la ka nalu o Neue (u'ina) ka puu ke moni, i ka nui o na ono i hanaia. Ke ai nei o Ahiki me kona mau hoahele nme ke konohiki, a ke noho mai nei na kanaka o Punohu, aohe ai, mamuli o keia noho o keia poe, pane aku Ia o Ahlki: "E aha ana ka hoi onkou e aoho nei, e ai like kakou, i ono no ka ai ana i ka lehulohu, aia ahiki i ka halo hooponopono, nee mai kakou e ai, aole makou he mano, o oi hookahi nana kumupali." Mamuli o keia mau olelo a Ahiki, ua lilo ia i mea nana e ITsbpau ae i ka t>eke maka'u o na kannka i ka ai pu me ke alii ,nolaila hookahi ka ai pu ana, a iwaena o ka ai ana» huli ae la o Ahiki a olelo aku la ia Punohu: "I ono no ka ai ana a na Hi, i ka ai no kamailio, a o ko wahi kaao palaueka hoi au i hoopunipuni mai nei ia'u, me kuu mau hoahele, • walaau iki mai hoi oe, helo no hoi paha a maona pau no hoi; o k» lohe liko aku ka paha i ke kuma o ka hana la, he ma*u ia, maopopo kol k« kumu o ka huhu ana o Kuilioloa." Akaaka mai la o Punohu, a olelo mai la ia Ahiki, "Ae o hoike aktt au ia oe." (Aole i pau.)