Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 26, 29 June 1922 — Makelei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Makelei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

(Hoomauia mai kela pule xnai) Maanei la e kuu mea heluhelu, e J»otkaka aku ai ka ka «oolelo a Punohu, ke Konohiki o ua Kaaawa ame Kualoa i kamailio ai imua o Ahiki, ka punahele a ke'lii, oiai ka papaaina malalo o ke kumu kou i ka lae o Kaoio. K kala mai nae ka poe heluhelu iii* ua lilo kekahi mau olelo, i mea hoonoiii aku i ko oukou waihona manao. Oi'ai ua kamailioia keia mau' olelo imua o na hoaai o ka papaaina a ke 'lii Ahiki, ke kumu hoi i ikeia ai keia laau kupanaha, a lilo hoi i mea kaulana ahiki loa mai i keia la. Eia mai au o Makalei, O ka laau pii ona a ka i'a. Nolaila ua hiki ole i ka meakakau ke alo ae i ka upolu ilie a ke a'e, imua o ka'u maka peni, no ka mea he mau kihene hoonoono ai ia »o ka papaaina a na kupuna o kakou. Ka moolelo o Nohonomu-a ka mea i oleloia he nalu haleliale poipu no Xahiki mai ae'a, ka mea nana i hoala ka hiamoe o Nana, ke keiki malama a Ilakuilei me Kanehoalani. Oiai ka papaaina a ke alii e ai nna nie na hoa ai ui mai la o Ahiki i* Tunohu kona hoa Konohiki, "ai ana kaua ea, walaau mai ana oe, aia hoi, ka pono o ka loheia aku hoi o ka ui o ka lae o Kaoio nei." Hoomaka mai la o Punohu e ha'i i ka moolelo penei: ® Aia i ka aina nona na inoa ekolu i heaia, o Uliuli, o Melemele, ame Hanakalau-ai, e noho ana o Mihaaak.npo, kane me kana wahine o Lo'ilo'i, ua liapai iho la oia i ka laua hiapo, i ke kokoke ana e hanau, oiai ke kuakoko e hoonaku ana ua uwai aku la ke kane i ke kua 0 ka waliine a pili i ka paia o ka hale, paa aku la oia i na kuli o ka wahine me kona hooholo mau aku 1 ka lima, i maopopo ka puka e ke keiki. laia e hana nei pela, o ka wa ia i haule iho ai kekahi knana Naulu ikaika a popoi ilio la ka uhiwai « Kaala, a nalowale na mea apau oioko ame waho o ka hale. i Oiai ka ohu pohina (uhiwai) e poipu ana iloko o ka hale ame waho,' ua nalo ka helehelena o ka wahine mai ka ike aku a na maka o ke kane, kokoke mai nei paha ke keiki hooholo aku la oia i kona lima i ke alo poli o ka mauu, ia wa hookahi oia i puiwa ae ai i ke kani poha o keia mea, a mamuli o ia puiwa i kapeke loa aku ai kona lima a hookui i ka pali lauae o Makana, 0 ka wa no ia i pa aku ai o kona ]ima i na wawae o ke kama e paeee malie mai ana. Ke hooman la oia i ka haha ana S ke kamaiki, me ka haku'i o ka hauoli i kona houpo, me ke kuko li'a no ka hanau mai o kana wakine i keikikane nana. * Ke mau la no na lima o ka makuakane i ka hoopapa maluna o ke kama i ka wa i puka mai ai a pau iwaho ia wa no i pa aku ai kona lima i ka hene o na kuahiwi, a maopopo iho la iaia he wahine ka kapuu. Mamuli o keia hanau ana mai o kana wahine i ke keiki i ku iaia, aole hoi i keikikane elike me kana kuko li'a palaualelo, nolaila anai aku la oia i ka puukole o ka pepo 1 kona palaha ae la ka mana a ka i Alakai.

Mamuli o neia mau hana a Mih&nakapo ua lilo ia i mea mana e hoanuu i ka bebe a holo aku la ka maeele i ke kikala o kn makuahine, oiai no ka ictvc e paa <uia i)oko. Ia wa i pane mai ai ka wahine, •'Heaha hoi kau i kii iho la i ke kama a kaua!" "Nau no paha kau keiki, no ka mea ua ku no i kou kumu, ina i hanau mai nei oe a i ku i ko'u, alaila na kaua i'o ko keiki. ,, Olelo mai la o Lo'ilo'i: "Heaha la hoi, ua hoole iho la no oe i ke keiki i ku ia'u, a na'u no hoi e luhi hookahi iaia, auhea nae oe e ke kane, eia mai kau keiki," o ka wa no ia o Lo'ilo'i i lalau ae ai kona mau lima elua i ka aho pulani o ka ha--1« e moe ana mahope o kona kua; pepelu mai la i kona mau wawao malalo ona, pai ae la i ka hope kapu o Pele iluna, kulou iho 1 a me ka aaanao & hoomoe i hemo aku ka iewe e paa ana iloko ona, a o ia kana e haawi aku na ke kane i keiki x nmna, aka e ka mea kupanaha, iaia iē manao nei pela, o ka wa ia i ili iho ai oke kuakoko, a ike iho la oi« i ka hemo liou ana aku o keia mea mailoko aku ona. 0 ke keiki, o ka iewe, waiho ana iwaho, a lohe aku la oia 1 ka leo alala o ke keiki, aole hoi e hiki i ke kane ke ike mai, ua hanau hou kana wahine i keiki, a oiai, eia no ka noe pohina ke uhi paa nei, nolaila aole hiki iaia ke ike mai ua hanau nai ka wahine i keiki hou, a he keiki hoi i ku i kona kakala. 1 ka ike ana o Lo'llo'i ua kaāwale na mea apau mai iaia aku, ku ae la oia iluna a hiolo aku la ke koko hili ka apeapea o ka ha, mailoko aku ona, ēlike me ka poe kanau keiki e ikeia neū

I ka wa i poha aka ai o ka waiu)a makanoni o ka lehua iwaho, a pa i ka ohu a'ia'i © po'ipu ana ialoko ame waho o ka haie, ia wa i kahuli ae ai keia ohu aiai, a lilo i punohu-ula, a pii iho la ka leo uwe o ke keiki, a hoomaka ae la ka oui o ka hale me he hu kaa la. Ua lilo keia niniu o ka hale i mea hooponiuniu ia Mihanakapo me he ona awa la, a i ka wa i pau ai 0 ke kaa poahi ana a pau ka uhi ana a ka uhiwai (punohu), i mao ae ai, a ike iho la o Mihanakapo i keia mau keiki elua e mo« like ana, hookahi keiki nui laula o ke kiuo me ka lauoho apiipii, loihi, lupalupa, aia hoi ka ula ohelohelo e paani ana i kona mau papalina, e nana mai ana kona mau maka mohaha, me ak olu olu, a ma kona aoao akau i ane mamao mai iaia aku, e moe ana kekahi keiki me ka lauoho ehu nono, me he pulu ii la, a e nana mai ana no hoi kona mau maka i ka makuakane. I ka ike ana o Mihanakapo hē elua keiki a ka wahine i hanau mai ai, huli ae la oia a olelo aku la 1 ka wahine: "Ea ua hanau mahoe oe i na keiki na kaua, ina o keia mau niahoe a he keikikane kekahi maikai maoli." Olelo mai la o Lo'ilo'i, "anoai paha he kane kekahi keiki, a o kau no hoi ia, no ka mea, ua hookae oe i kuu kaikamahine a hana naaupo, mo ko ike iho no i ke au nui ame ke au iki e waiho ae 2a imua | o ko alo. Nolaila nana oe a he Ikeiki kekahi o laua i ku ia oe, o kau no boi ia, a waiho malie iho |no oe i ka'u na'u no e hoomaopopo iaia." Mamuli o keia mau olelo ano i oole 'a a ka wahine, ua pii ae la ke |kai o Alapunika (ke kane), haale , i ka lau o ka hau, nolaila me ka leo o ka mea i piha i ka huhu, pane aku la oia i ka wahine: "U, manao oe he keiki kau, i keia la e ike ai au, ina he keikikane kekahi o lana nei ola, a ina he mau papaku wale no, make ia'u aole e ola." Ia wa i papale ae ai oia i ke kapa i koupuia i ke keiki lauoho ula, a ike iho la i ke ku aka laau la-e. ole e Luaiki. I ka wa ona i ike ai i ke ku o keia keiki i ka mea ana i upu ai, hopu iho Ia oia me ka manao e hapai ae iluna o kona mau lima i ke keiki, ia wa no i lohe aku ai oia i ka pane ana mai o ka !eq o ke kaikamahine ana i hookae ai, me ke ala ana mai o ua kaikamahino nei a noho iluna. "Mai hoopa oe i kuu piko ame kuu ewe, o make oe ia'u, no ka mea ho ino kau hana, eia ka i naku oe iloko o ka papa o ka moku a lele ka hauli a ku ke aka iwaho nei, 0 kou wa ka ia e papoko ai me ko naau awahua. Eia ka awahua la 1 ike oe." Nana pono aku la o Mihanakapo i ke kaikamahine me na maka paha'oha'o, aia hoi, ike aku )a oia i na lima kai o kela ame keia'ano, e uhi paa una ma ka puhaka o ua kaikamahine ia apuni, a puia ne la oioko o ka hale i ke ala lipoa, ahunehune, me ke au pupu. 0 aku la ka lima hema o ua kaikamahino la i ka puka o ka hale me ke kahea aua. "E halehale poipu ka nalu kuakoko o kuu piko e! £ neenee mai oe a ka ipuka nei la, alai a paal" "Ia wa i lohe aku ai ka makuakane ame ka makuahine i ka halulu poipu a ke kai, e ne-i ana ma o a maanei o ka aina me he mea la o; Kahu Kaena i ka imu kaikoo, Ke ana uahi noe, Mai Kaeua no a Waialua, Aole i pilia ka lae o Kahuku, Ka ankuku nalu kai o ke Koolau. 1 ka lohe ana o La'ila'i i ka leo halulu o ke kai, ia manawa, o kona wa no ia i olelo aku ai i ke kane: "Auhea oe e ke kane, aohe wa i koe nou ame ke keiki i ku ia oe, nolaila lalauia ka iewe o na keiki a kaua, a kii ke ola aku iwaho, o ka laau auanei au e ike ai e ulu koke ae ana ma kahi e haule ai o ka iewe o kou opu malumalu ka hoi ia e ola ai oe, a me ia keiki

a kaua." Mamuli o keia hnaolelo a ka wahine, noonoo iho la oia he mea pono iaia ke hooko ia olelo, nolaila hopu iho la oia i ka iewe e waiho &na a hoolei aku la iwaho. I ka pa ana iho o ka iewe i ka honua ike aku la oia i ka ulu hikiwawe ana ae o kekahi laau lau nunui manamana, o ka wa no ia o Lo'ilo'i i kahea mai ai i ke kane: "E Mihana e, lalauia iho ko keiki holo awiwi a kau iluna o kela wahi laau, e ulu mai la, ilp.ila oe e noho ai apau na la waiakoa o kuu kaikamahine mai lohl oe, ina aku ke kai la, papani aweoweo i ka ipuka hale." Na ka wahin« ke ke-na, o ka hopu iho la no ia o Mihana i ke keiki, a puka aku la iwaho, iaia no a pili i ha laau e ulu ana ma kahi a ka iewe i haule ai, o ka wa hookahi no ia o ke kalhoee i hiki mai ai ilailA me ka pulumi ana i na mea apau ma kona alahele, a paniku ae la i ka ipuka o ka hale a Lo'ilo'i e noho ana me ke kaikamahine. " Ia wa i huli mai ai ke kaikamahine a pane mai la i kona mama: "Aphea oe e kuu luau'i, e hea mai oe i inoa no'u a pana kuu inoa, i kaawale ae ka puka o ka hale o kaua i ka paniku a Eapo-heenalu-mamao."

"Heaha la auanei hoi, ua kohi>k?i iho la no ka makuakaue o olua ia oe & kina-r, a o kou inoa hoi e hele ai." ' owaif" wahi a ke kaikamahln*, "0 Nawaakahuli," wahi a kona mama. "Aole auanei au e ku i ka moku, ina o ko'u iaoa ial" A owai auanei ka iaoa a'u i h«a ai ia oe, e ku ai oe i ka mokut" Pane mai la ke kaikamahine, e hea mai oe i kuu inoa o Kahoao-ilalo-o-Hanakamu-a-." "Heaha kou mea i manao ai e hea i kou inoa ial" wahi a ka mama. "No ka mea, he keiki au i nui i ka ia hookahi, oiai nae' he elua kooku o'u iloko o ko opu, a puka mai la. "Eia ka, he okoa ka manao iloko 0 ko kane he hookaha e poiao au, ina aole oe i hookohi mai nei i kuu iewe i pokii nou, okala ao keia uhipu ke kai lapuu ohi ka i'o o ke kanaka. 0 nana ka malama," wahi no a ke kaikamahine e olelo , nei i ak mama. | "Hoonanana ka manu ua laukoa ;ka hulu, nolaila e noho X)e a hoi imai kuu pokii, a owau hoi ea, e [hele au e iko i ka aina a'u i liele makaikai ai, oiai au e noho ana iloko o kahakaekaea (opu, o ka mama)." "Aia ihea ia aina au i ike ail" wahi a ka mama. | "Aia ia aina ma kahi a ka la e| iho aku ai e pa i ke kai, he aina nani ilaila au e hele ai a'noa, hoi mai au e noho me oe, a oiai au e hele aua i kuu huakai aai-a, aia kau ai la o ka hua o kuu iewe e lewa mai la iluna, me kuu pokii ame ka makua aloha ole hoi o maua ia'u. "Nolaila eia au ke hele nei, a na ka lonalona nui aumakua e hai mai ia oe i ka'u huakai hele. "Noho oe a ahiahi ka la, ninau oe iaia, a nana e ha'i mai ia oo i kahi a'u e hele ai." Ku ae la o Kahonokuailalo a o Nahonomu-a hoi ka inoa a kakou e hookamaaina aku ai iaia iluna me ke kino kilakila i palua ae ka nui 1 ke kino o kona mama, ame kona loa, hele aku la oia ma ka paia o ka hale, lalau aku la i ka lohelohe e kau ana i ka hookuina o ka pou ame ke o'a o ka hale, a paa ae la ia mea i kona lima. •Pane mai la ka makuahine: "I mea aha kena au e lawe nei?" "I waa no'u a i kokoolua no'u i ka'u huakai hele." '' Mai lawe oe iaia no ka mea o ke kiai iho la no ia o ka hale e nohoia nei.'' "Mai au'a oe iaia" wahi a Nahonomua, hookuu mai oe iaia e hele me au. Honi aku la i ka ihu o ka makua a huli aku la ke alo i ka puka o ka hale i panikuia e ke kai. Kiola aku la oia i ka lohelohe iloko o ke leai e paniku nei„ a i ka pa ana aku o ka lohelohe i ke kai, hoomaka aku la ke kai e emi, ia wa i kahuli ae ai ka lohelohe he waa i pena ulaulaia, lie ula ka waa ke kaula ame ka la pe'a.

I keia wa a ke kai e emi nei, e ka wa ia o Nahonomu-a, i kau mai ai iluna o ka waa, a ke lau e nei ke kau iaia i ka wa o kona waa i hiki mai ai ma kahi o ke kumulaau iewe e ku ana, ike ae la oia, ua hele keia laau a piha pono i ka hua kiekie no hoi i aewa iluna. Ike aku la oia i kona pokii ame ka papa aloha ole e noho mai ana. ke lawe nei ke kai iaia nei, me ka hikiwawe a hala i ka moana lewa, nana ae la keia, aohe ike aina ia. Lohe aku la keia i leo e hea mai ana iaia, "E KahpnokuaUalo e—, paa a paa i ka waa ina aku ka mea nana e pahu i ka waa imua 0 ko la no keia kau i ka lae o ka I'a, noho i ka houpo o Kane a lulana." laia i huli ae ai ihope, e ike i ka mea nona ka leo, aohe ana mea 1 ike, aka ike aku la oia i ka o-hu e o ana ae o ke kai mahope pono o ka waa oia nei. Hapaiia ae la ka hope o k§ waa ; iluna a iho aku la ka ihu ilalo me he papa la e hee ana i ka nalu o Uo. Oiai ka waa oia nei e holo nei me he mea la, e iho ana i ke kaulu pali, i kahaulea likk m£ gd pali, i ~ka liaule ana aku ilalo honua, o ke kai, aia ka nalu ke pii kakala mai la mahope, me ka hele a halehale, aka aole nae he popoi iho, a o ka holo o ka waa oia nei, me he mea la, e lele ana iluna o ka ili o ke kai, a no ka nui loa o ka liolo, nolaila aole maopopo iaia eia la oia ihea e holo nei. Oiai nae oia i ke aewa poipu o ka moana akea e holo nei i ka pae a ka nalu opuu, ike mai la oia i keia manu nui eleele e lele aku ana mamua ona; hoomau mai la oia ka nana, aka he o ia mau no ke kau a keia manu ana e ike nei, i kahi hookahi, aole hoi he lele aku imua a i ole naloale ae la hoi. Ia wa i haki welau iho ai ka ale nana e onou nei i ka waa oianei imua, ua oi palua hou aku la ka holo o ka wa*. Aole i liuliu ia holo ana oia nfii, ike maopopo mai la keia i ka waiho aku o ka aina ma kahi a ka waa oia nei e hoio aku nei, me ka waiho aku o k« kahakai, a o ka manu ana i kuhihewa ai, eia ka he lapa moomauna no ka aina i hele a au i ke kai. Aole i aui ae akNiolo o ka waa ma kalii e aka ua pololei 1 o& ka

waa e holo nei no ka lao pali pohaku, aole no hoi he kaukaulua iho, a ku nana i ke awa hookomo, hookahi no ia helena o ka holo o ka waa a hooku'i i kahi pohaku kaua i nana mai nei. I ka wa i hooku'i ai o ka waa i ka pohaku, o ka wl ia i pauhia iho-»i o Nahonomua i ka hiamoe kulipolipo, a ike ole ae la oia i na me? apau. I ka waa i hooku'i ai me ka pohaku, ua kahuli ae la ke kino waa olohelohe, a he kanaka pahaa kua nui, lalau iho la i ke kaikamahine hiamoe, a ka'ika'i mai la a waiho maanei. ' (Aole i pau.)