Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 27, 6 July 1922 — KA MOOLELO O KA POE I WAEIA [ARTICLE]

KA MOOLELO O KA POE I WAEIA

Ua ike iho nei kakou, ua waeia na kanaka mua e hoi ana maluna o na aina HoopUlapula o Mōlokai, i eia ko lakou mau moolelo pakahi: David K. Kamāk fiē 41 oni mau makahiki, «& he kokō Hawaii piha, hē kukulu hal e kana hāāa. Ua mare oiā 1 ka Wāhinē hē "ēkolu-hapāha koko Hawaii a hiai ko laua mau pu'haka mai ua loaa ho li keiki. Hc 6 kelkikane a he 5 kalkamāhlnē. Ua h-oikd mai flo hoi olā i konā makaukau ma na hana mahi a ua nohd nō me kahi lako iki o ia hoi he home ponoi, nia Kaimuki. Oia nei no hoi ka inoa mua i waiho īllii 1 kāna palapala noi. Ua Wāeia ola ffia ke auo oia kā mua. O ke kanaka keia anie ko ia nei nno, ka poē i makemake uui ia ma keia mau haha hōopulapulā i ka lahui. Ka mua, ua hoike mai oia i ka pomaikai o ka loāa ana iāia he 11 keiki. O ka hana, o ia no kā irti ana aku i na mea e hiki ai e māu kā niaikai o ke ola kino o keia poē keiki, ame ka hiki ana i ka makua ke knnu aku ilokō o lakou, i ka waiwai 0 ka hooulu aha o kēla āmd keia oliana, i ka lakou fii ihō. Iha i hōoko na kanaka Hawaii i keia mea, ina la i keia la, aole kakou 0 huli mē ka ikaika, e lioihoi hou aku i ko kakou lahui i na ainā mahi. No ke kumu, ina lā ke paa mai nei no lākou i ko lakou mau āina. Ka elua o nā iiloa, oia no 6 01areine William Kinriey. He 42 onā niaii makahiki. Hc koko hapi-Mn : waii kona a he wahine Voko HāWaii liiha. Ho 7 a lalia mau kēiki. Hē liana ukulole kana oihāha, āKa, nae ua hanauia mai nlaluha o ilā ainn mahi o Hamnkua, a uā n'oiā i kfi mahi e na ktipurta. Aolē Wāle hd 1 ka mahi knlo ame ka uālā, aka } na | nu a e ae i hoouluia e na kauaka Hawaii ia niau la. Kē hauoii nei ko oukou mēakākau 1 ka ik c anā iho i kēiā mau keiki Hawaii, e ake ana e hoi aku mālunā | o na aina mahi i hōōkaawalēiā. hiāi |la e ke Koihiaiiia. O ke kanaka e j lawēlāwe āna i na hahalimā, ō iā ke kanaka i hiki. ō māhaōiā ē hiki ana e loaa ka holomua 0 helā hiaU makahiki mun, o ko kakoU hoaoiā ana mai malalō o keia kaha#āi.

0 ko kolu, oia no o Al'bPrfc Kahinu. He keiki keia i haiiaiiia ma Molokai, a ke lawelawe mal A€i i kn lianalimā nie ke Komiaina. Hc ktjkō Hawaii ka hiii i!oko !lfe-fckolu-hapaha ka ikaika oiai h<? mooptuia oia na Myer, ke kohihiki loihi i paa i keia mau aina aupiitti nō na alii, i na la i hala aku.- 0 kona ttiakuft kane no hoi kekahi i lawe i apāii* aina hookuonooiio, a i kēia la, ke noho nei oia m6 ka la.wa i oa pono 6 keia noho anā, niamUli o ke kokua ana no © kani mau keikikane elua ntn6 ka laua mau wahino. A o ke keiki no hoi keia i i ha aina. Ile tvahine HaWaii koko J)iha kfena, a ua lōaa ke keiki. Aole hopohopo ana o na kanaka 6 kēia arto, no ka mea ua mn,i ika hana, aua hoomaopopo i na mea i inakemakeia no ka holoiiiua o keiti kuinnhana, i fciauaolahaia e kakou. O ka ha o V. A Aki. He keikf keia i loaa hē kokb f*ake iloko ontt. Hc""kokb hapa nnD> a ēlik£ rtō hoi mē na mcfc e ikft mau iā nei, )>ela rib keia. No koiia iuikUUa hanā no hōi, p<?la i 1110 &i i niea holon\ua ma fi;t haiia aftft i komō aku fti. x He wahine HdVraii kati&, he kalk&niahiiie i noho kiiiiiu ma ke kiila hōopololel o na kflikttfiiahine. Ua loaa ia laua he mau keiki c lua. Ilookahi keikikanp a hoōkahi kalkatnahinc. Ua makaukftu ōia e hoi aku māluna o ka aiiia i ka iiora e kauohaia mai ai. Ua lōaā' ikia ka haonaauaoia ana ma keia Wau hutta e man&ola Aai tnH. tfa malaiiia i na liōloholōha ka i«nhi ahn i nft mH e oia ai ka ohaAa. Va hooholo iho ke Komiklaa aole e kali a pau nfl apana aina i ka hoomaemaeia ,alail«i hoomaka e hōihoi aku i Ua kanaka. Akā, i ka manawa o makaukau ai na apafta he ekolu, e hoi ana na kafiaka no lakou na inoa mua maluha 0 ko lakou mau. apana. Aole keia e hoole loa ana i ka loaa arta o na apank 1 nā kanaka i kbe aku, aka, 6 keia poē ekolu ka mua, a o ka |>ōe hōii e wāe*ia aku ana, o lakōu da kall&ka 6 hōihoiia aku fana maluna 0 kfeia aittft. Maihuli ō keia manao o ke Komi' 6ina, ua lilo na kauaka niua ekolu, ōia liōi o David K. Kamai, Clarehc6 W. Kinh#y ahie Albeft Kahihu i pād e hoi mua hha maiuAa o ka aitla ke makemake lakou. Aka ina nō kekahi mau kutnu, aole ē hiki aaa i kē' kahi o lakou e hoi kokft, ua hiki uo ē hoopftnfeeia kona hoi ana ahiki i koha makaukau ana» Aka» ina 6 hiki ole ana kekahi, a i olē o llkōu tio paha apkU loa, alaila e k*fioia I aku drta ka helil dhā, a in» e oi aku ana ka pōe ē hiki ole ana, alaila, e kphoia aku ana o elima a pela akii. j O keia poe haē h e ekolu, ua hikl : no iā lakou e hoi aku i ko lakou manawa e makaukau ai, aole no ko la'kou hiki 010 ana e hoi i keia manaI

wa o kaheaia aku ai, o ka nele loa 8M oo ia o lakou/ iiie ioāi Ui |Jii ko lakou waeia ana, a pela no hoi ka poe o na helu e n«« aku aha. 0 ka lihia o ha ka&iki i #ici» ola no o JohH PUāa; No Molokai no kēia a ke lāweliwe liank mai iiei no fife ke Komiaina. Ua noho kāii maiālo o ki hul hana» pipi « Molokai ho na makahiki i hala aku ho 25. Ma keia « lkft mai ai kakou, ua lawa keia kanaka, a uā kupofto © loaa iaii kēkihi apin* aina, e hoohana il no ka pono o ka* na mau keiki Hawaii. Aole |iaha iio ka loae o ka waiwai, aka, ē lōāā Sfltt iaia ho kulana e hiki ai i kana mau koiki, e uiū ae me ka ike afta i ka waiwai, o ift nvfta o kē kanu % att»c kn hoolawa ana iho i ki ohana me Tia lakou meaai ponoi i.kāhu ai. Ke hoike mai rtei oia ua makaukau oia e hoi aku maluna o ka aina, i ka manāwa e wehei ai. H6 mau hoailona 0 ka hikl e hilinalia aku. A ke hoikē ē mai nel no e loaā ana ki holomua ma kaha hoohāna ana. O ke ono o na kannka ola no o Harrjr Apō. No Maui keia keiki, a ua loaa he e«no mau keiki. lio koko Pakē kekahi iloko ona, a na keia koko pahā i hoēueu ae iāia ē hoohana aku ine ka ikaika i wahi e loāā ai iaia ka naāuio. Un Ola ma na anō apau, no ka hōi ahft aku lluiia o keia mau aina. Ma ka nana aku, e hiki ole ih4 e paaia aku nā keiki 0 kēii ārio, 6 makemakē mai nei i āina. Ke hauoli nui nei au i ka ike atia iho, 0 keia mau kdiki na kanaka e makēWāke nel e loaa keia mau ainā, O keia poe apau i waeiā āe e k$ j Komieina, ua hoike mai i ko lakoU ! ktipoao» ilē mau kēiki a ua lnaa 1 jka hana. O kā hiku ō tJeofge W. Maiohō. Hē kelki i noho loihi me W. H. lliee a na hikihOōmaopopoia aku kona kupono. flfe Wahl)iē Hawaii kana, Ui loāa hē ēhā keiki hiai ko laitā puhāka Aiāi. Ua haha h6 hoi i na liihā Hkē oU, ā uā aloha i ka nohō ana 0 kuaaina. Ōna kaAaka i loaa he alōha i ka lepō, aolē e mahaoia ana h© hiāu kailaka ia ē hoi hope hna i ftk'Waa4% e loaa ai ko lakou mau ninā Uil lakōu ilīo-

Ua ulu āi iift kēiki a ke pii āe la kē kulaha e hiki āi i ka makua ke kollō iku i influ oihāiia e hiki ai e ftrta ka īioho Ulakōlhko ana o kēlā mua -O fta keiki i ulu ae mi na kuaailii, aole o kiki e manaōia e loaa artft he ulu ikāikli ana o kē kino, ina e hoihoiia aku ana lakon, ikkō 0 ke kulanakauhaie, a i o\e e ilolio paha ma kē aho noho hōopiliwale, ēlike me kēia a kakōu e ik« ihāu nei. Nolaila, ika manawā a ka mnmiia ē hiakoniakē la e hōihoiii kana mau keiki, ma iia wahi e lōaā āi ka ulu maikai ana āe, aiiie ka loaa [ nna hp aloha iloko o iakou i ka lēpō, o ia na hoonAau&o ana e ola ai kaj keu e ka lahui Hawaii. | Ka wālu o Wiliiam Knmakua. No Molokai no keia keiki. ft ke rioho hanā nei no ka Molokfti Haneh, i hē 17 inakahiki o koua noho hana ttfla me keia hui hanai pipl. Ūa mafē Oiā a he 38 mākahiki 0 koha oli āna. Uā lōāa iaia me kana wahine he 10 keiki. Kaui wale ka hiki afta loāa fiā kanaka he maU keikl ki lakou e ulu āē ahā, 06 kfi poSO ou e HaWaii ainft amē Hatfili lāhui. Ua pono i'o no ka loāi kbfco ifii keia mau aifla hoopUl&pula no kotii no ka mea, o na keiki 6 ulu āft hna malalo o na haawloa o keia ano, ka loāā inā i& lākou hft iliiU eka aina maikhi ,<! kanu aku ai i ka lakou ai o kēia mua aku, amē kā leaa ana o na kai maikai, ē holO< holo ai, a n iU ai, he mau mfea ii * hoOhui mai aita i na alāhui b ka loh» aha i fla kēiki o ka ikaikā o kē kinO. Mā ka nāna iho i keiā mau kāna> ka Hawaii 1 komo inai e nōi i kekahi o keia mau airia ma Molokai, ui hiki ia kakou e noho ākU flēi 6 iiihi \>K& h6p£h& o keii Wihli āfti, k« ike tiie kft ttiofthāka lea loā 6 k«tā poē, hē e*ilu i *aeia, he poe keiki ka lakou 1 hiki nku kā heluAa i kē 31. Ilē ēwāiu ohanā, a hē 51 kēikl. Owai lā iwaēhā ō kakou ē kā lihui, e hoolē mai ftfla i ki ē l«āi māl āhk i kēia $66 ohāha Hā' %aii> Amē kiia huiha keiki 6 51 i kō lakou hol afli iku tftahjna o kekahi āihi» ā e heho aha io lākou ihō, e iml ahā i ka lakōu ola i#aena o ka aiho Ha#ftii ina> ē kanu ana i na ēa hUihul maikāi oke kuaainat Aoifc hōōkāhi ina no ke kanaka ia e koiio ifii i kēift mau hina e lawelaweiā māi nei. Jhft o keiā iho la na kahoāki ē hōōia mai tfia i ke ahd • tta kaiaka HāW&ii 6 makemake ina e hoihoiia ākU māluhā o'keia mau aiha, a ina 6 kiii thāU ōhānā #āl§ flo na oliāna| e loaa ihi ha iini) ke manio nei kd oukou meakakiu ua pomaikii kakōu i kēiā khami. fcia hē OWāIU 9hini) a o kā lakiu htāu kēiki ki huiiā hē 61, i he poē walē no e kahe afla ke kōkō Hawaii ilekō ō kh lāWa 6iAu aakoko; Au*re, ka haUoli !tui Auwe, kē aloha I kuu Alli ē, kā Uiea i āke nul e ike i keia lā, a ua nele nae, aka, k c mai nei nae kona uhane, a ke hoo-' maikāi mai li.Hi mikua Oii i iilA

mua aku, ao k6ia pookela 1 Iki a oi4, mamua • k«U l*oi at>a a k u i» , liui ote lakou, »• aa kini o lahui i haJa * aku. Aol* palia oukou e ka lahui r ' , ai>4 e hooiaaopopo ika manao \« , H uictt i haAa k*kou, hiiip «h 1 »1 una o keia iuua aktof Ak;<, , ni«4kaktu e palaf>āla nei ī kou • .. maiiao, kc ike e a^u nc ' 110 °"' 1 i pomaikai, e lona mai ina i k.-a p,..Hawail, 6 hol nM'ilUn* o na : .11:, B0 ka lic«r|»ula|)uU «iia i ko K ; lAhui iHoh». No M Akua a k hilia&i fli ko'u hoomaikni ,'iii.i , k HUI, fto ka mea, ua mnlamn m < .«i-f in'u, a ike ko'u mau īunka i kn hirta rtō ka pbflo o kA'U Uhu liia h6 mau h<*mfth«fttN liauola, aolē ia mau hemehem» i,, naia me na maliao kolohe, a . hoopoino aku paha i ka lohui, a u aloha ai. O na homahema n«o i ,k. ia hot« no i lilo i luau men e h.u. pdltt6 inal ana i ke kanawai. .. ttiftu h«Mtih«mi t uk hiki no <• ium , aku ka lioopAuia ina ime k;i , maikniia ana akn. Nnni wale ka uku auh no o k. i.. ohana keiki he 51 iwkena o ka n. hona Hawaii ana. Ninl wai,> k.. lakou holoholo arta ibo iwaena o i kou Hawaii wal® no. Im.iw a koia i makomakela c.k« hapnimi .. na kanaka llawaii, a e lo*a an i r ka i kekahi poe o kakou. L ku .i'., ana ti& kula uo keia poo koik , ;i . holoholo aiia lakou no lakou ilui Ko mHkemuke itei ko oukon i,i-.. knkau e loaa na kumukula ll:nv, na Inkou 0 hoonAauao oku i ke'i. |» keiki Hawaii, a e a'o pu ia hoi u kou i ka olcto makuahino <« lahui. . Kia no ko oln mai nei n:t k-i naka Hawaii i hiki e hoonan' nkn i keia m«u keiki, ma kn ki»k-i olelo aloha. no paha r h «na keio 0 hanaia i' ka »«i.(•«,. Kula 6 ke Mipunl, aka, i »n alna' un pono no na makua ame nn k.-.k, ē a'oia i ka elolo Hawaii. , Aol6 kekihi lahui i ikeia ma k» 6a. ano, ame kā, ili 6 k6fti nn, akn, ma kan» olelo t ikoia # ia lahul. Ina kakoii e na kannU Hawaii e makeO ona i ka k ;i Kou olPlo makuabihfe o, kr ;i » jAku i na keik'i", ke ala)(ui « mati n ia olelo. Ua iko no kakou na nu kua ,i ike inaoli i ka 01010 a ko k.v kou lahui, i ka hiki o)c ann Vl H keiki o keia la, ko olek Hawaii ka pololei.

Uft hiki ole ia ktkQu kc h )iouopoflo »ku i kei*jpau keiki < k t lidopuka olelo anā t nkft. e ik • ak.t aiiā nao kakou mi keia n>ua »ku. t loaa ftrig he iimnaWa 6 ā'oia ai a kfiki a kakou, ka JVoc • muX<'m,k.< Hrt* e liwe i na nirta ma Mo)« i No kii mea o ko alanui mua • >• ka liiki ann e luaAkeU iti;ikrni»kf d Ua kiki nO;.i«> kak>>u i iko Aku, i ka akoakoa «na <> n i keiki Hawoil) « l4aa ia lukou li« inanawa 6 ka launa like ann. n ,<• i« «o ke kahua o ka hoe» nna m« 0 ia mau manaolana i ako nui >» • kakou. K koom&nao anai kakou, he 20 an» palia apana aink e wthe mua in 1 k«ia la, ua waeia oiai «♦'i W |V>e, ah£ 12 i kdo. K hoomamm k>< kou, o ktia poe i jrne mua ia »>» n6i, o lakou na knnna Hawaii i k« i mua ih fnftluna o ko knupanna. ;• elik«J me ka kolopono n ka i:>kn; hookana a&a, pdli no e hiki ai i» (»« k«u ke mana«lnnh |r, o hiki aun ' lofiA mnl 1» knkou n» alAa aku i K i«a e kaulo ana ka lakou . hookana ana ,ua nele ae la kak•> apau. Nolailn, h« inea ano nui kr;t i hoohanaia iho 14 e k« Komi»in:i. • ina e hiki ana o loaa ka holonni», :• 0 ia no ka 'u « pul* mau nei, alaiin »» pau ae la na kanalua ana, oka 1 (lAē ka frch« hou in mM n r;i slnft aku i kot, lHai Ilawaii a'nk aku i Kaaai. Mā ka aoao o ko oukou meakiWn». kd kaueli nui nai, no ka mo«, kiki mai ka la i kauia aku ai ' keia mau makahki. 0 na k»n:tka mua, ua loan ae !a, o fia kanaku 1 koe, e aann aku kakou m* nn n rtolana hoohauoli, a A knkui «V i • lakōu amo ke lto*nisina, i lofl.i Ke mftu kanaka Hkwaii knpono l" 1 ; aku no na aina e wehela mm ti f fio kakou. 0 ka'u liauleo %ale no \ na kai> • ka e hoi mua ana, mai kanalua. ' mai hoopau koke i k* iiai o no ko oukoo poao, ame ka p" 1 kal O »& kiiki o kela mat hana» > • aku e noe Wfll «61. nani im»* 1 e hōōmieaWMui i hk pillkia e mai AH4 imua o Aukou. WA.KINEKOVA, fuhf »t—H* V ike ka i lona mai n«i l k«la )a « ke kaaikela. AmMika mftt ma T MekUtO, hM.kttfeh tfta, n» pha afia o ke kettra!a kipl Mel hē 4d tt4u limahana Amenkk o > Wi kila Cort©*, peta me lia wai«' \ Mki lktt H i ka 1260,090. ke kt)i &na m&l« ukuia «ku i »,<# p«iok. liADANA, Itolaf r konknk-» ka loho keīekalipa no ka h<>r : ia ana o kekaki poe Hlpl e fia pni' koa Jahui maloko o Z>uhlia, pel» H m» 400 iu J*«to