Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 27, 6 July 1922 — HUAKA'I MAKAIKAI NO KAUPO, MAUI. [ARTICLE]

HUAKA'I MAKAIKAI NO KAUPO, MAUI.

(Hoomauia mai.) X ke au kahiko he poe kamaaina noJKaupo ame Nuu i holo i Hawaii a noho ilaila. Mahope iho ua haalele mai i keia ola honua ana kekahi mea i aloha nui loa ia e ka poe kamaaina o Kaupo ame Nuu, a ua hoihoi mai lakou i kona kino lepo i kona onehanau, o ia hoi o Nuu. Ma keia alahele, ua liele pu mai he poe Hawaii kekahi. I ka hiki ana o lakou īNuu nei, ua laweia ke kino lepo i keia ana. Hiki ilaila komo ka poo apau iloko o ke ana a noho lakou ilaila me ka uwe kumakena ana, elfke me ka mea i maamau i na Ilawaii. 1 I keia poe e uwe ana iloko o ke ana, ua lohe aku he kanaka i keia leo uwe,» a hele aku la oia i kalii o ko ana, a pani i ka pulea mo kekahi pohaku nui. O ke paniia ana 0 keia puka, ua paa loa, aole liiki 1 ka poo oloko ke hemo mai iwaho. Ua manao no kamaaina, aohe pilikia o keia poe, a he ai no ka lakou 0 ka noho ana iloko o keia ana. He manawa loihi loa mahope mai, ua hele kamaaina i keia ana, a ike ua pau loa keia poe i ka make. Mamuli o ka uwe alala ana o keia poe, ame ko lakou make ana, ua kapaia keia ana o Alalakeiki ahiki no i keia la. Pau keia moolelo ana, ua hoau- | au aku makom i ka helo ana. Elike | me ka mea i hoike mua ia ae nei he aina hanai bipi wale.too keia mau wahi, ahiki i Kahikinui, he nui ka bipi e hele mai ana i ke kula, ahiki 1 ka pili kahakai. Ma keia ame kela wahi, ua kukuluia ka holowaawai no ka bipi. Mai Kula mai ka wai iloko o ke paipu, ahiki i keia mau wahi. He kekee ke alanui a makou e hele nei, e hele ana i o, a ia nei, a e pii ana iluna o ka pali, a e iho ana ilalo, a i kekahi manawa e hele ana i ka liliilihi kipapali kahakai, me ke Jcai e po'i mai ana i ke kuinupali, a e iho ana ilalo o ke awawa, me ke kahawai (aohe nae wai). Hiki makou i Manowaiopae, hoomaha liilii ilaila. Aohe no he ano 0 keia walii. He wai opaeula uuku e waiho mai ana he kanalima kapuai paha mai ke kai mai. Ma keia ame kela aoao o keia wai he pali awawa. He kohu ano awapae keia wahi i ka'u ike. Pau keia hoomaha ana, hoomau hou no ke alahele ahiki mai makou i Maniwainui. Ho awawa kahawai nui keia. Aohe wai i keia manawa, a i ka wa ua ouka o ke kuahiwi, he nui ka wai ke kahe mai. Ma keia mau wahi aku, aohe nui loa o ka pali me ke awawa, a pau mai no keia mau pali, me ke awawa, he aina palahalaha wale aku no ia. I ko makou hiki ana mai i ka aina maikai palahalalia, loaa makou i ka ua liilii, me ka ohu i puhiia mai e ka makani, e pa pono mai ana mahope o makou. Ua like loa ka ohu me ka pauka ea a na Kelemania, i ke kokolo hele mai i ka ili honua. I kokahi manawa ua komo pono loa inakou iloko o ka ohu, me ka nui o ka hu'ihu'i no ka mea, ua ikaika ka pa ana a ka makani. Aohe nae he pilikia, no ka mea, ua hele makaukau mai no makou me na kapaua, a ua komo mūa no au me Keneki i ko maua. kapaua 1 ka ike ana aku i ke ao ua, e hele mai ana, a koe no ko maua hoa, no ka mea, ua iko no oia, he ua liilii wale iho no |a a mao ae. I ko makou hookokoke loa ana aku i na puu, ua hauoli loa kahi naau, no ka mea, mahope o keia mau puu ko makou pahu hopu. He mau puu kiekie he kaukani ame elima haneri kapuai paha ke kiekie, mai ka ilikai. Aia he puu mauka a he puu makai a iwaena he kowa, 0 ia kahi o ke alanui hele. Hiki makou maanei, he mohala ka nana ana iakii o Kahikinui, he mau wahi hale e ku mai ana, na makalae, Makena, Ulupalakua ame Kahoolawe. Maanei aku ma ka aoao o ka puu mauka, makou e hele nei, a iho ma kela aoao, a hele hou aku aole i loihi, ua hiki mai makou 1 ke kahua pahoehoe. Maanei lele makou "ilalo, a nakii na hoki i ka pohaku. Helewawae aku la a kahi o ka moalt wawae iluna o ka papa pahoehoe, aoho no i mamao loa aku. Xl* MM wale iho na makou i ka

moali wawae ma o a maanei o keia papa pahoehoe, a olelo mai la o Joseph Marci«l, e ai mua paha a mahope ka hana. f Ua noho iho makou iluna o ka pahoehoe, a ai kahi aina awakea, he omopmo palaoa me ka wai ni£ ke keaka pu ana iho, i na mea e pili ana i keia mea ano nui. Ua olelo mai o Joseph Marciel i kona lohe, he moali wawae no keia no kanaka i hele iluna o ke ahipele, i ke kahe ana o ka pele maanei, a o kekahi oleloia hoi, he moali wawae keia no ka menehune. No nei ka pohaku a ka i lawe ai i ka heiau o Loaloa i Kaupo, he umi-kumamalima mile paha ka loihi mai keia wahi aku. O ka inoa o keia wahi o Papaiki. Ua kokoke loa no leeia wahi i ka puu, he 300 i-a paha ka mamao mai ka puu mai. O ka inoa o keia mau puu o Lualualai. He mea oiaio he lua keia wahi ilalo, a he la'i pohu no lioi no ka hala ilalo. Pau ka ai ana, hoomaka makou e koekoe iho i ka moali wawae me ka laau, a me ke poho pu ana iho no ke pi'ikii ana. Ia manawa tookahi no hoi, ke nana pono iho nei makou i ke ano o ka moali He wawae kanaka maoli no, ka poli no ka wawae ame na manamana wawae elima. He elua wawae i' kahi hookahi ; o ka akau ame ka hema, i na wahi apau au e ike iho ai he moali wawae ia. O ke ano o ka hele ana o ka wawae aohe he hookahi alahele, aka, iuka a i leai, a i o a ianei, a hele aku a hele mai. Ua huikau ka hele ana ma kekahi wahi, me ho mea la, ua hele kaapuniia keia wahi. He 35 kapuai anapuni, o ia kahi o ka pahoohoe i paa i ka moali wawae. He mau wawae nunui loa kekahi, a o ka wawae Hilii ka nui kohu wawae kamalii. He pahoehoe wale no keia wahi, aka, o keia wale no ka papa pahoehoe i ikeia ka moali wawae. Pau ke poho ana, ua pa'ikii o Keneki i ka moali wawae no elua manawa. He Tiana nui ke pa'ikii ana, no ka mea, ikaika loa ka makani a onioni ka mea pa 'ikii, a umamalu mau no hoi ka la. Ua paa au ame Jesph Marciel i ke kapaua no ka palulu ana i ka makani, a pela makou i hana ai a paa ke kii. Pau ke pa'ikii ana, liemo ke panana ame ka buke hoomanao, a kakau na mea apau, e pili ana i ka moali wawae, Ua loaa ia makou ka waiho ana o keia wahi, ma o ke panana la, a hoouiaka makou e ana i ke kowa o kahi wawae mai kahi wawae mai, ame ka loihi o kela ame keia wawae. He ekolu, a i ka eono iniha ke kowa o kahi wawae mai kahi wawae mai. He umi iniha ka loihi o ka wawae nui loa a he 4 iniha ka loihi o ka wawae uuku loa. O ka nui o ka wawae, mai ka eono a ka eiwi iniha ka loihi. O ka mea kupaianaha, aohe moali wawae au o ike iho ana, ua hele kikoo aku lioi, a i ole, elike hoi me ke ano o ka hele an i ka mohal o ka wawae. Ina paha he wawae kanaka Jceia, aole loa paha e hiki ia lakou e hele iluna o ke ahi, a ina ua hele io no lakou aole paha e mau ia moali wawae, ina e a ana no ka pele. Ina hoi maanei lakou kahi i noho ai, a kahe mai ka pele maiuka mai heaha ko lakou mea o ka holo ole ana iluna o ka puu? Ina paha he poe kanaka i paa i ka pele maanei, aole paha lakou e ku i kahi hookah'i, a hele aku a liele mai, me ka hoae ole, e lele, a i ole, e holo mai keia wahi aku ' , He wawae kamalii ka nui, a he kupua maoli keia no kamalii o ka hele paani ana iluna o ke ahi, elike me ka moali wawae e hoike nei. A ina hoi he wawae keia no ka menehune, a ua hele lakou maanei i. ka wa e a ana ka pele, .aole paha e mau iho ia moali wawae, ina e mau ana no ka a ana o ke ahi. A ina hoi ua hele lakou maanei iluna he mea kaumaha ka lakou e hapai ana, a poopoo pu ka pohaku i leo lakou wawae ; a eia nao ka mea kupaianaha aole hoi i ikeia ka moali wawae ma kekahi wahi o keia pahoehoe holookoa, maanei wale no a pehea la ka lakou i hoi ai i Kaupo, a malia paha maanei no lele ilaila.

Ina he mea oiaio he poe kupua ka menehune, a ua hiki ia lakou e. hana i na hana hoopahaohao, alaila he pololei io keia wawae no ka menehune, a pomaikai ka meakakau ame kou mau hoa, i ka ike maka ana i keia hoailona (moali wawae) kamahao, o ke au kahileo i hala. Ua ninau no hoi ka meakakau ame Keneki ame Joseph Marciel i na kamaaina apau o Kahikinui, Nuu Kaupo, a elike'me ka mea i hoiJco mua ia ae nei, o ia hoi, ka wawae keia o ka menehune amO kanaka. Aohe wahi moolelo hou ae mawaho o keia mea i loaa ia maua. Aohe no hoi wahi iloko o ka moolelo/Hawaii e hoakaka ana no keia moali wawae. Malia paha aia ae no he mau kamaaina o Maui Komohana, i lohe i kekahi mea e pili ana no keia moali wawae o ka menehune, ua makemakh loa ka meaki\kau ia mau mea, e Nhoikeia mai maloko o ke kolamu o keia pepa. O ka manao hoakaka o Keneki, loea huli o na mea kahiko, aole keia he wawae kanaka, aole no hoi he wawae menehune, mamuli o na mea a makou i ike iho ai, elike ma ia «i hoakaka mua ia ae nei

maluna. O kona manao na ka poe kahiko no keia i kimomo iluna o ka poliaku palioehoe ma keia wahi. Heaha la ka manao nui 0 ka hana ana o ka poe kaliiko i keiā moali wawae, iluna o ka pahoehoe, he mea paani hoohala manawa wale iho no paha, a i ole ua hanaia paha no ka hoomanao ana i kekahi mea ano nui i hanaia ma keia wahil I ka pau ana o keia hana a makou, ua hoi aku makou i kahi o na hoki o makou. Ua pau ka hora elua 9} oi, haalele makou i Papaiki no Kaupo. Eia makou ke hoi nei, he auau ka hele ana o ka hoki, no ka mea, ua ike no paha ka holalholona hc huli hoi keia ika hale. Oko Joseph Marciel no ka hoki mama i ka hele, a 0 kekahi no hoi, he keiki makaukau oia i ke kau holoholona, a oia no mamua ahiki i kona wa i hala loa ai imua, a pau loa ko maua iko ana. No maua hoi, 0 ka hoi mili wale mai la no, a i kela ame keia manawa, e ku ana no ka hauhoa hou ua loa mai na laua he 6 mau keiki, ana i ke kaula opu o ko'u hoki, a pela no hoi 0 Keneki i kona-Jioki. Ia maua e hoi nei, nui loa ka bipi i ke alanui, maiuka mai e hele ana i kahakai. I ko maua kokoke ana mai i ua manao loa maua, ua hoi loa no 0 Joseph Marciel i ka hale. I ko maua hookokoke ana mai I i ka puu i ka haalele ana aku ia Nuu, ua halawai iho la maua me kekahi kamaaina 0 Nuu, e hele ana i Kaupo, maluna 0 ke kekake. Ua ninau mai' oia ia maua mahea mai la ka maua alahele, a ua hoike aku maua mai Kahikinui mai. Ua hele like iho la maua me keia kamaaina, a ninaninau aku la maua, ina paha ua ike oia i ak wawae o ka meneliune, a ua olelo mai oia aole, aka, ua iko oia'i ka wawae 0 ka menewawae. Ia makou i naue malio nei, hiki ana no o Joseph Mafciel, a olelo mai la i kahi oia 0 kela kipapali pohaku a makou i nana ai i ke kiipohaku, i ke kakahiaka, a he mau haneri paha kii ana i ika i.i ma kela wahi, a o kona kumu, 0 ka hele auau ana mai, i hiki la okoa iiaila. Aole i loihi ia hele like ana mai 0 makou, hui hou makou me kekahi makamaka kamaaina 0 Nuu mai Kaupo mai. Ku liilii maanei, a o Joseph Mareiel ka mea i ku loihi loa, a hoi mai no maua, a mahope no i loaa mai ai maua iaia. Ia makou i hookokoke loa mai ai i ka hale, aia he onohi anuenue nani iluna 0 ke Kaupo Gap, a ua napo oiho ka la ia manawa. 0 ka hora 6:15 p. m., hiki makou 1 ka hale, ua ano maluhiluhi, no kā mea, ua kanakolu paha mile ka hele ana iluna o ke kua o ka hoki, a ua p no hoi ka la 0 ka hele ana. Pau ka wehe ana i ke kaulawaha 0 ka hoki a hemo ka noho, hookuu no hoi ka holoholona, a hoi mai makou iluna 0 ka lanai a hoomaha. E pa mai ana ka uakani oluolu 0 ka aina, a nanea wale iho la no i ka nui o na mea i loaa ia makou ia la. Ua hora ehiku paha a oi iki, kani ana ka befe hoohauoli manao & Mrs. Joseph Marciel, me kona kahea pu ana mai e hele aku e ai. Ua hele aku au ame Keneki i ka haleaina, a hoomaka ka makou ai ana me ka poina v>le o ke keaka i ka makou apana hana 0 ka la i hala. Paft ka ai ana keaka hou, a pau keia hoi mai maua a ko maua hale, a mawaho o ka lanai, a kamailio 1 na mea pili i ka hoku, 110 ka mea, he ano loea kilo hoku no o Keneki. 0 ke aumoe ia ua hoi aku la maua iloko o ko maua rumi pakahi iho, a haule iho la e hiamoe no- ka hooluolu ana. (Aole i pau>