Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 30, 27 July 1922 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

(Hoomauia mai kela pule mai) Eia ka huakahi ? A-hiki ma ke hoi nei i ke ala, ke 'na'iha'i nei na olelo no ke Konohiki 0 Kaaawa, a mamuli 0 ka loihi o kela noho ana i ka lae 0 ka Oio, ua ano ma-u mai' la ka malu i ke alo pali o ke Koolau; aole lakou nei i hoi ma ke ala kahakai 0 Kailua mai Kaneohe aku, aka ua hoi lakou ma ke ala mauka o Ahuimanu, mai Kaalaea aku. I ka wa i ike -ai iia hoahele o Ahiki i ke alanui 0 lakou e hoi nei, a he ala loihi hoi olglo aku la 0 Pa- | kui: M Ea ma keia ala' ko Kakou e hoi ail" "Ae," wahi a Ahiki, << nū ka mea eia ke alanui a'u i manao ai e ioaa ka mea a'u e imi aku ai, a i ole, ikē lihi aku paha iaia, pololei ke kii mai i ka wa e pau ai na mea apau 4 karmakaukau, elike me ke kauoha a ke kahuna. - < ",Anoai ua pau mai paha kekahi poe 0 Maunamli i ka hoi iuka ol Kulahuhu, ia kakou hoi e hiki aku| ai ilaila, ninau aku ia lakou, po-1 maikai hoi ka ike aku o 'ii iaia,- o ka j laaa no ia.'' • He alanui loihi io no keia, aka he pokole wale no ia. i ke koqo a loko. Mamuli no 0 ka maikai 0 na olelo, ame kona ano puuwai oiuolu mai, ua lilo no i& mau olelo'i laau hooulumahiehie i kona mau hoahele ke" ulili kalaau wale la lakou i ke ala, me ka nolu ana o na olelo no kahi Konohiki hoolakolako o Kaaawa. Ua lilo ka nananuu o ka' pali o Kanehoalani i mea ha'iha 'i olelo no ke ala, a poina ka loa 0. ke alahele a lakou & hoi nei. Ahiki lakou nei i Kanauapuaa, e pili la me ke kula laula o Panioi, a he' wahi hoi no kauhale e kuku ana ; ike mai la kamaaina, pa kahea; {< He mai e kipa iak hale 0 'kamaaina, hoomaha iho a kuu ka nae, ai a piha ka lua 0 ka inaina, aoe e haipu kahi- opu i ke~~ala, no ka 1 mea he loa okoa-no koe, e t nana ae oe e ke'lii, ua malu na pali Koolau o kaua e: • ' '\A'tii lena ka puk ō ka maemae, Kuu hoa p\ia kaunu 0 Kaunupua, Ua mala opu i ke anu waiakoa, Ia wai .pala kehau 0 Malalei e—. "Nolaila e kipa i ka hale 0 ke kanaka, ua lako no i na mea apau, a ina no ka hoaumoe o ko huakai e ke .lii, ua lawa no i kahi kuina kapa u'a mamaki e puali ai ke kehau wai o ka paji 0 kaua e ku mai nei, a pumehana no ka poli 0 kamahele, ma ka malamalama ka nana."

"Maikai no ka hookipa au e ke kamaaina, i kau olelo no, ua pihai ka houpo," wahi a Ahiki, "a ua ola iho la no au i ~ko leo, ei ae paha 0 kuu mau hoa ukali o ke ala, pehea oukou i ka leo o kamaaina? Ka haawi a ka mea hale la, Koe ole ma ke kuono, "E aho hoi e>a, o oukou ke noho e hocrko i keia leo, a owau o kakou ke hoi mua ae oiai ua ike. oukou 1 ke a-u nui ame ke a-u iki, o ka kakou huakai, a ke minamina nui nei au i keia leo ka-ua, ina aole i hewa kuu waha i ka unihipili hemo ole, i ka pikaj a kualima, ina ua hoaumoe au i ka leo ka-ua o kamaaina.'' O .ka lapuu ka paha, ea, iloko o ke kuina mamaki, hele no hoi a puali ka ihu o ko palau (puaa) he ko'a na ke - kalohe, i ka u-a kapa 0 Luluku la, pumohana i 'o. | Oiai ke Konohiki o Kailua me Waimanalo e hookahekahe nei i keia mau olelo, ua lilo ia i mea na ka poe elemakule ame na luahine 1 ike ole i keia punahele a ke alii, i mea no lakou e mahalo nui ai, i ka maikai o na oelo. I Wahi a na mea apau i ike ia Ahiki, ua puana ae lakou me ka i.inao hookahi, u'i no ke kanaka inaikai no na olelo, i lilo wale ai no i punahele, a pau na kukai olelo ana, liaawi ke aloha hookaawale, huli mai la ka huakai a ke Konohiki no Kailua ka pahu hopu. : Oiai ua ahiahi keia a lakou e hoi nei, a ia lakou i kokoke aku ai i kahi a Kahinihiniula e hoi mai |la ma ke alo kahawai, o ia ka wa o lakou apau i lohe aku ai i ka nu a ka makani ma ke alo pali a puehu ae la ka huna a ka wai iluna ma ka pi'o ana iho o ke anuenue. No ke kamahao o keia makani ku honua o ke ahiahi, ame keia punohu ehuwai e pi'o anuenue nei, na ia mea e hapai ae i ka manao i haupu iloko o Ahiki no ka mea ana I e imi aku ai, a puana ae la oia i kela mau huaolelo imua o kona mau hoahele:

Me he mea la ka hoi, aia iloko 0 kela punohu wai ka mea a'u e imi aku nei," elike me ia i ikeia ma.na helu i hala.

Ua noe no hoi o ke ano ahiahi hiki aku la ka huakai a ko alii i ka hale, a e noho mai ana no kona alo alii me ka makaukau.

Kuu ka nae o ka huakai alii me na hoa, makaukau ka papaaina, huli mai la o Ahiki a olelo mai la i na hoaliele ona ; " Auhea oukou, e ai

kakou a maona alaila wa-hi au i ka huaolelo a kakou i hele aku nei, a o oukou no ko"u hoa kuka, 0 ka n\£a e holo ia*kakou"ma iā kuka ana, 0 ia ka'u e hooko ai." "Heaha la hoi," wahi a Nihiole, "ua pono ia i manao, ei ae paha o laua neL , . , "Aohe a'u olelo*," wahi a Pakui, o ka mea i ly>lo i kou manao, malaila aku kakou." Noho iho la lakou nuu i na mea apau iluna 0 ka papaaina, a maona, haule iho la na olelo pai a na hoahele i ko lakou ike i ke alo o ke alii Olomana, ame ka nui 0 ka punahele 0 ko lakou Konohiki. • I na mea apau e holohe nei i neia mau olelo, o ka wa ia i loheia aku ai o kekahi leo i ka pane ana mai: "E ke'lii, pehea kau huakai i ke alo 0 ko lani alii, no ka pono o ka aina 0 olua! Olelo aku la o Ahiki: "ī hoi mai la au e imi i ka mea nana i hao ka momona o Kawainui ame Kaelepulu, a ina he kaikamahine ia, e lilo ia. i kaikamahine punahele na ke alii, a ina he keikikane e lilo; ia i keiki hookama na'u, a ina he~ kanaka makua, 0 ka'u aikane punahele ia, a punahele pu hoi imua o ke alii, a ina he wahine kane ole, alaila o ka'u hinai hooluuluu ia e pepelu ai ka hiu 0 ka niau pi'o i ke alo, me ko'u nana ole ae hp u'i paha he pupuka paha, he alina paha me ia no >kona alina, anoai he mea ia e hoi hou mai ai ka momona 0 ka aina 0 kuu aikane." "Ina pela/ua maikai no kou manao e k'e alii, akaminamina hoi kou kino opiopio i ka hehikuia mai e ka I7'a, e ka maukauka hoe hewa." "Aohe nana," wahin ke Konohiki, heaha auanei ka waiwai 0 ia opiopio aia paha ka pono a ikeia a$ ka pauku kawawa 0' ia mea, oiai he pono waena ko kaua ke ahiahi aku ka la, puolo kahi opeope a naulei a kau i ka paia, he pa-u kahi kapa." Oiai ke Konohiki 0 kamailio nei ,i keia mau olelo, ua ne-i ae la ka aka a ke anaina, a lohe l:6u ia aku la ka leo 0 ka hoa olelo 0 ke lii, i ka pane ana mai: "Auhea oe eke alii," wahi aka hoaolelo," anoai, he hana hiki nohoi ia ia makou ke kokua, hookahi iioi ko kakou ilau like ana, aia ka pono 0 ka lona 0 keia hookalakupua, inā he kanaka loaa ia kaua, aka ina lie kanaka aia malaila ka pohihihi, hohohopu hewa paha auanoi kaua -i ke v aka 0 ka ainako, i ke kaha 0 Kaunalewa, pehea oe * ke alii 1 keia mau olelo?"

Pane 'mai la.ke Konohiki: «4Heaha hoi ka pilikia o k'au ōlelo, l.e mea paha ia ua ikeia e jia mea apau, aka ma'ko kaua aoao hookahi no hana o ka imi aku, anoai o alohaia mai, o ka loaa no ia. "E lohe oukou 'e ke alo alii o Ahiki i na mea apau o ka'u huakai, me kuu mau hoahele nei, a penei: "Mamuli o keia kuia i loaa ia'u ua hele au e hui me kuu lani alii, i hiki ai i kona alo ua hoike au i na mea apau, a no ke kilohi ana i ka ipu o ka ike, ua kiiia ke kahuna o ke alii ilalo o Waimea, a ma kana hoike i maopopo āi ia'u ame kuu mau hoahele ke kumu x ala mai ai o keia pilikia, a o ia ka'u i hoi mai Ja. "Ma ka hoiko a ke kahoaka i ke kahuna, a ma kana olelo kauoha, na'u ponoi e imi alaila loaa, o ia au i hoi- niai la a hoomaka aku i ka huli ana iwaena o na hoa aina jO'u, na kanaka hoi o kuu lani alii." O ka hoa olelo o ke alii Ahiki e papa olelo nei, o Ukinohunohu, he wahi kanaka kino paiki keia, ho kuapuu, a he kanaka punahele keia i ke alo o na alii o Ha\yaii nei, aka o keia Ukinohunohu, aole ia no ke alo alii o Ahiki, he malihini kipa oia i Kailua no ka ike ohana ana, a o ka aipuupuu a ke alii, oia kona ohana pili a pela oia i hui ai me Ahiki, a papa olelo me ka punahele a ke alii ana i lohe ai, akahi ka ikemaka i ka nani o Koolau hale. 0 k ahi noho o keia Ukinohunohu 0 Manana, Ewa, a he mea hookaau olelo i ke alo. alii o Haoakalani (w), a he ipo paha na keia aliiwahine. Ua oleloia ka inoa o keia kuapuu 1 ke au noho aupuni o Laakona ke alii ai kuekue o Kukaniloko, a mamuli o kona ike kakaolelo i lilo ai 0 Waiaiiae ame Waialua ia Kapoukahi, mahope mai paha o kona hui ana me Ahiki a kakou e ike ae la. 1 ka pau ana o na olelo a Ahiki no ka lakou huakai ame ka ike a ke kahuna, ia wa o Ukinohunohu i olelo mai ai:, He oiaio ia olelo a ke kahuna ia oe e ke alii, aka hookahi no pilikia nui o ko wa-hi, ana iho nei i ka olelo 1 kuu wa e noho ana, ina au i mahu 'i mua, ina ua kaua akli au i ki olelo a hele au i ka'u huakai, aole hoi e hihi ua puka ae la iwaho, a e pomaikai ana paha ka hooko koke ia o ko makemalee." ft No keaha hoil" wahi a AhikL "No ka mea, he kanaka paoa au, ina-e haiia ka olelo waiwai i ko'n wa e noho ana, a no ia ike o'u e kanalua nei i ka hooko koke ia o ko makemake aka mai paupauaho oe i ka imi ana a loaa, alaila. noho pu ka hoi ke akua me oe, a puka no hoi ka inoa i ke ao malamalama." Mamuli o ka maikai o na olelo a keia wahi kuapuu, ua lilo ia i mea no Ahiki e hoomaopopo ai, a oiai lie akua ka hoa f ookapuhi o keia wahi keiki ehu, a pa pololei hoi ke a'o a Ukinohunohu. (Aole i pau.)