Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 31, 3 August 1922 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO,-KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO,-KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

H f f>mauia mai kela pulo mai) r'.,i ka lunna ana o ke alii. haule •; !n na mea apau i ka hiamoe, , o na hoahele hoi o ke alii Ahiki, i hoi knuhale no lakou e ike i ka ; i o ka wahine ame ka oliana. o ka luhi i ka lea o ke ... iu k:iu anii no o ke poo o ke Ko- - .'iiki i ka uluna, o ke kani aku la ia o ka ohe hano a Kulukulua, i pnliu kaekeeke a Homaikawaa, . , puhala aln, ka ihu uana i ke 0 u r>. ka un mea o ka moe i ka luhi • kai. l'n hele ao hoi a ohi ka pili o ke : ,-ikalii no oia a iko aku i ka moeuhane, iko' aku la oia i vi!ii keiki kanaka u'i i like n ■ na mea a ke kahuna i l»oa;>.i, ka u'i o na hiohiona, ka ,;nra o na maka, a o ka apiki o]<? ka lauoho kalole. lu.ho ana keia wahi kei£i iluna p(.li:iku ma hai o ke kahawai, he maopopo iaia ka hana Avahi keiki e noho nei oia - 110. '. . .mn hele aku nei oia ma kahi :• koiki e noho ana, me ka fftaiiiiiau nku iaia, aole nae oia : f ~oV.o aku i ke keiki, lohe ana i keia leo kahea. laia i nana ii ma kahi o ka leo i pa-e (i, iko aku la oia i keia kaika- ' opiopio, u'i no hoi na hio- >. kahea mai la oia i keia mau - i. Kalihilihiokalaumiha e, pii' (»o iluna nei a hoi aku kaua, i ;; ku ke aikane punahele a Oloii i ke hele mai la, kuhihewa mai .;i!i• i ia oo he o-d o kou hopuia . i iio ia, a pa a lilo iaia la, pii n. :i awiwi!" Mamuii o na olelo a leia kaikama- : •. na ia mea i hoaui ae i ke keiki . h.'.i īuai la o nana iaia nei. Aolo v. ~i i liko ole o keia keiki me na - ikaka a ke kahuna, koe wale no k a lauoho uliuli lipoli t O. ! '; a wa o ke keiki i ike mai ai ; Konohiki, ku ae la oia iluna nnna. aku la iltūia o ke kualapa kahi a ke kaikaihahine e ku :: r,i .- : na. At*i peahi mai la ka lima ko k.iikamahine, o ka wa no ia o : k- ikī nei i lele aku ai ma hai o ke . v;!i. mai ka poliaku aku ana . :i t,;i, a pii aku la e hui me ke k, kamaliine, nona ka leo kahea. A ka ike ana o Ahiki i ke keiki ■ ka lekei ana, mailana aku o ka ī ohaku, kahea aku la oia: "E ke keiki, alia hoi oe e hele ; hikf aku au, no ka mea ua make-ni.-ike au e kamailio pu me oe," aole r-«e he hoolohe mai o ke keiki, ke :r.au la no kela ijta pii-me ka awilaia e pii ana, a kau iluna o ke ahua, malalo n:ai o kahi a ko kaikamahine e ku ana, a ua mamao no hoi mai ka Ahiki wahi o hele riku nei, ia Ahiki nae i hiki ai ma kahi a ko keiki i noho ai, kahea hou aku la oia no ka lua o ka mana-'•-a: "E ke keiki a'u e makahehi ī-.ei i kou mau hiohiona, e lūki ana no anei ia oe ke kuhikuhi mai ia'u 1 kahi e loaa ai o ka mea a'u i imi ii nei?" Huli mai la ke keiki a o ke kino mneuhane hoi o Kahinihiniula, a olomai la: "K ko lii e, e loaa ana no oia i. "f. aia nae ahiki mai o Nahili kr. po'iolo.i ia Manua, o kau kapu a o Lonoakiha." MamuH o keia mau olelo a ke ki. un mnnao iho la o Ahiki, e ; ilipne mai ana paha ke keiki i . no!:iila hoomaka aku la oia e : •: m.iliope © ke keiki me kela • paa iloko ona, e loaa ana no i ke keiki. ! ka ike ana mai o ke keiki iaia " ! i :.ku ;.na, o ka wa ia o kela •• r • i i liolo aku ai a kekahi lae ■ ' a ku. a olokaa inai la i ka pohaku, : ke kahea ana mai: " F. ke lii, mai pii mai oe, o pa i.iiipi oe i ka pohaku, ina mai ka 'K' pohaku a Lonokaeho Ja ke iho ..ku la." Lehe mai la o Ahiki i ka leo hea o - o keiki, ame ka halulu o ka pol.aku e kakaa aku nei, i kona ike 'ia. holo aku la oia a pili ma ke o kekahi pohaku e ku ana ma .iii ana e pii aku nei. laia nae e pili ana, ua kaa ma\ ■ i ka pohaku a hooku'i i kahi ana e pi)i nei, a hoomaka mai la ka ] ohaku ana o pili nei e kaa mai n.aiuna ona. I kona ike ana i keia, ua piha oia :r,e ka maka'u, no kona halawai me kona hopena, a iloko o ia nui maka'u ona, i puiwa ae ai oia, eia ka: 110 moe hiona hoopaha'oha'o, Hp moe hoohaae na Mikileia, Na ka makuahina i ka wai o palaka. Hoopalaka ke ahi pua o ke Koolau Kc ae lulana i Malamalamaiki, Aia ma ke kua o Aahoaka, 1 ke kihi poohiwi o Hihimanu e, iiihiu ke kanaka i ka paia e ka Kuukuu ole iho kapuai moe ipo, He ipo lahui lono na ke'lolia, L*»fio inai ]a au pa kanaka o-e-, 0 meua e—. 1 koua uianawa i puiwa ai uo ka

maka'u eia ka ua ao kaua e ka Inuwai, ala ae oia a puka aku la iwaho, iaia i hoi mai ai, lohe aku la oia i Jka leo o Ahiki e kamailio ana me ka poo noho hale kakahiaka nui oe e ke aikane, ae wahi a Pakui, manao nmi nei au he olelo ka ke alii o ko'u mea ia i hiki mai la. Aohe olelo hookahi no olelo o ka hoomakaukau i ka hana no ka la apopo, e hoomaha hoi keia la 0 kakou. "Aia a aui ae ka la alaila hoouna aku oe ia Nuhi ma kela aoao o Kailua nei, maiuka a kai, e kala alsu i # na kane na wahine nie keiki koe ka mea hiki ole ke hele mai O Nihiole -hoi ma keia aoao maiuka a kai, o ia manao hookahi no, a o oe hoi me na kanaka o kaua i ke alo i wahi pulehu a piha na kumau, aia ka i'a a na kanaka o ke alii ke hiki mai i kahakai i'a ka uhaeku, o ia paha ka hana e hiki wawe ai ka loaa. "He olelo ka hoi la, lioole mai hoi oe, mai manao paha oo ia leo ou e ke lii he mea uuku, ua lohe ae la au i ka olelo e hoi au a i kakahiaka, a hoouna aku ia laua a hana no hoi au i ka'u, aia ka pono o ka makaukau i ola honua." 0 ka oili aku la no ia o Pakui hoi i ka hale me ka hele ana aku 1 na hale kokoke i ke alanui ana e hoi nei, a hai aku la i ka olelo he kahu umi ai ko keia hi na ke Konohiki. laia no ahiki i ka liale kuku ana na hoaaina, mahea ka ai e uhuki ai, o ka loi a ke Konohiki i ka aina 0 Kenoialii ame ka loi puu i lialehala liuhuki a nui i nui ona ai na kakou. "Ua pono ia wahi a na hoa aina, aia lakou ke liele la.'' Kahea aku la o Pakui ia Nuhi ahie Nihiole, a hiki laua, hai aku la 1 ka olelo, aole!" 1 ka lohe ana o keia mau kanaka, ua olelo mai la laua, ''Na maua ia e hooko-aku. A pau ko laua paina kakahiaka, ua hooko aku la laua elike me ke kauoha'; a hiki i leahakai, huli mai la hoi no ke alo 0 Pakui. Ia laua i hiki mai ai, ninau aku la o Pakui, "pehea, ua kala aku nei olua mai uka a kai o Kailua nei 'i" "Aej" wahi a na luna. "Ina aku kekahi poe a hoaumoe mai i kahi o ke konohiki, no ka lohe ana aku nei ia maua, he leahu imu ko uka nei." "Pehea ua ahu Kalua?" wahi a Nuhi. # "Ae, o ke po'i ana aku ne/ no ia o ka imu i hakalia i ka mo'a mai." I kahuai ana ua hiki mai kekahi poe, hookahi no ia ilau ana koe aole i kapuahi. Eia ka poe ku'i ai ke holu nei, hele ka wai hele ka ala. poepoe ana iloko o ka umeke. I ko ahiahi ana, aia na mea apau i ke alo o ke Konohiki, a ua ike no hoi oe, o kuu mea heluhelu, he Konohiki puuwai keia no ka nanahe, no ka pahee hoi me ka wawali, nolaila, aohe olena ana he hooluu w«t!c 110. I kekahi la ae, ua hiki mai na hoaaina o Kailua, rui kane iia wahine na koiki, ua manao na hoa aina he hana nui ka ko Konohiki. I ka akoakoa ana mai o na kanaka kena ae la ke Konohiki i kona mau honhele ame kekahi mau kanaka, e huai i ka imu puaa, a hapai ia mai la iluna o na papa, ekolu mau puaa nunui. I ka ike ana aku o keia poe, wa iho la lakou ia lakou iho, 'eia ka hana a ke Konohiki o ke kala ana aenei ia kakou he ahaaina, heaha ka hana nui o keia paina a ua 'Lii neif" pane mai la hoi kekahi," anoai paha e hoao ana i ka wahine, laki no ka mea hanai kaikamahine u'i, o ka hunona keia," ka kekahi hoi, "aole hoi he lohe ia he wahine ka ke Konohiki, ina paha he wahine ina ua lohe kakou, anoai he I hana okoa no, aia no kakou a lohe aku." I ka makaukau ana o ka papaaina kauoha aku la o Ahiki ia Pakui e hoonohoia na wahine me na kaikamahine, he papaaina okoa, a pela no hoi na kane ame na keikikane, mamuli o keia mau hoonoho papaaina a kē alii Aliiki, ua lilo ia i mea nune i ka manao o ka poo ike i na loina o keia mau hana, a ua koho iho la lakou he papaaina hoe'u kumuhana Veia a keia alii, a e kipi ana paha i ke aupuni o ke aikaue Olomana. I ka akoakoi ana o na mea apau, olelo mai la o Ahiki, 'i kauoha aku nei au ia oukou i mau. hoa no'u i keia papaaina ikeia la, e noho na mea apau e ai, a i koe no kau, puolo no i loaa kahi hoina, uolaila e ai kakou a mai hoohilahila." Ina mea apau e ai ana, ku ae la o Ahiki iluna a kahea nku la ia Nihiole e hele mai; hple'mai la o Nihiole a hui me ka alii Ahiki, hele pu aku la laua ma ke kua o na mea apau e ai nei. Ia laua e hele nei mē ka nana ana o Ahiki i ft na mea apau, ua HIo ia i mea ha'oha'o na ka poe e ai ana, i keia mau hana a ke Konohiki, A pau ka ai ana o na mea apau olelo aku la o Ahiki, "aole no a'u hana nui i kauoha aku nei ia oukou, 0 kuu ike wale no ia oukou e na makaainana o kuu aikane, a ua hui iho la no kakou, nolaila ein no ko'u manao hope, e hoaumoe kakou ianei i keia po, a o ka poe no boi e nao ana hoi. o lohe pepeiao 1 ka le'ale'a o kahi aiii i keia ahiahi aole hoi paha i pau ka ai, o ka-

hi pepeiao puaa paha ka mea i haiki, o kaa-ipuupuu paha kai ike, a o keia ae la ko'u manao ia oukou e o'u mau hoa aina." Hooho like mai la no na mea apau, "*ua maikai kou manao, heaha anei hoi he noho iho paha i ka po Jea o Halalii, he mea loaa auanoi ia mea o ka puu le'a i ka mauleauka." Mamuli o keia mau manao ko peki o neia poe no na le'ale'a o ia ahiahi, hoeu ae la ko kahakai poe i ka lawai'a, ke hele la lakou i ka hoi ana mai aole i kana mai ua ia. A pau ka aina ahiahi hanle iho la na puu le'ale'a oia po, a he mea iki ka po i ke alaiia. I ke ao ana ae hoi aku la na mea apau me ka wa ana i keia mau hana a ke £onohiki, ua liana nae o Ahiki pela i loaa ole ka manao hoohuoi iloko o llkou no ka manao o keia kala a ke Konohiki. A hala keia, kauoha hou aku la 0 Ahiki ia Pakui e hele mai, ahiki kona lunaaina, ninau mai la oia ia Ahiki: "Heaha ka olelo a kuu haku kane 1 hooko aku au i kou leo?" wahi a Pakui. ''Eia no ka olelo, a kakahiaka ea hoouna aku oe i na hoahele o kaua, e liele ahiki iuka o Waihi ame Maunawili, me Makawao, e hele mai elike iho la me Kailua nei, anoai 0 loaa hoi ka mea a kaua e imi nei a o oe no hoi me ia mau hoaaina e hoomakaukau i wahi mea paina." "Ua pono ia, a na'u e hai aku 1 ka lohe ia laua." Hoi aku la o Pakui a hai i ka lohe i kona mau wahi hoa, he ae wale no ka laua. I ke kakahiaka nui wale o kekahi la ae, aia na elele a ke alii iulea o Waihi kahi i hai ai i ka leo alii. I kā lohe ana o keia poe manao ae la lakou o ua hana mauu-o nei no paha a ke Konohiki, nolaila olelo mai la lakou, ''e hoi olua aiiai aku i ke Konohiki o kakou, eia makou, ahiki ak-u e hooko i kona leo, i hakalia i kului po a ao ae. Huli mai la o Nuhi ma no Mauuawili, ia laua i hiki ai ilaila, olelo aku la 0 Nihiole, o oe ke kala ia Maunawili nei a owau ke helo i Makawao a hui aku kaua i Kailua." "Ua pono ia," wahi a Nuhi; o ka iho like niai la no ia o Nihiole no ka uka iuiu o Makawao. Ia Nihiole i hala mai ai ua kala hele mai la o Nuhi ahiki i ka palena pau o Maunawili, o kona huli mai la no ia hoi no ke,alo o Ahiki. Oiai hoi o Nihiole e kau koe nei ma kona alahele, ka nana aku nei oia aohe ona ike hale aku; ka hele ia a o ka hiki wale aku ao koe i ke kaola pali e alai ana ia Waimanalo, alaila haalele iho la. oia i ke kuamoo ana e hele nei, iho aku la oia ma ia hanahanai pali a haule ilalo <* ke kaiiawai, pii hou aku la a kau iluna o lea hanahanai pali, iho hou aku la a haule ilalo o ka haalu, pii aku la malaila a kau iluna o ke kualapa e alai ana i ka honua o kahi 1 ku ai ka hale o Niulu ma. Ia Nihiole i kau pono aku ai iluna 0 ke kualapa, ike aku la oia i keia hale ku hookahi ilalo o kekahi kanoa honua laula e pili aku ana i ke kakai pali o Konahuanui, o ia wale no ka hale ana e ike nei. Olelo iho la oia iloko ona, aia la ka ihea ka nui o kauhale o keia wahi, aia paha ilalo o kela kahawai. 'Me kela manao iloko ona, iho mai Ha oia mai ke kualapa pali mai, a haule ilalo houua, hele mai la oia a kokoke ma ke kua o ka hale lioolouo mai la i ka leo walaau o ka P°e oloko aole nae ona lohe wahi leo walaau a hamumumu hoi, he meha pu wale no. Nolaila hele loa ae la oia ma ka I]akala o ka hale, oiaua like no, a no kona lohe ole i ka hamumu leo kanaka oioko nolaila, hele mai la oia ma ke alo o ka hale, a pili niai la ma ka niao o ka puka, e hamama ana, kiei aku la oia iloko o ka hale, ike aku la oia i keia wahi iuahine e kulou ana ilalo ua hele no hoi kahi kua a oohu. No ko ianei ike ana i keia lua* hine manao iho la keia he nui kanaka o keia hale, a ua,pau lakou i ka laulele (imi i mea ai e ola ai) nolaila, emi hou mai la oia ihope, a kaha aku la hele uo ke kahawai e waiho mai ana mamua aku o ka hale, me kona nalu ana ibo iloko, eia paha ilalo o kahawai ka nui o kauhale o kela wahi. laia i hoea aku ai i ka ihona e hiki aku ai i ka mapuna, ike aku la oia i keia kiowai nui akea e lana ana ua hoopuni ia kona mau aoao * e na mea uliuli o ke kuahiwi e uluana. Nana iho la oia me ka m^kaheki 1 lipollpo o ka wai, aka o ka mea npiki ana e ike nei, aole he wahi hale e ku ana ilalo o keia wohi ana i manao mua ai he hale kolaila. laia i ike aku ai i ka wai, iho aku la oia ilalo o ka mapuna e inu wai, oiai *a haoa, en?ena o ka la i ke awakea, ame ka loa o ke ala ana i heJe *nai ai, ua lilo keia wai ana e ike nei, i mea Kophauoli iaia. Ahiki oia ma hai o ka mapuna noho iho la hoomaha, a li'uli'u kulou iho la e inu i ka wai a kena °no wai, mamnli no o kela maa o ko kakou ano nui ia, a eia hoi ke kiowai kapu o Haiwahine imua o kona alo, nolaila wehe ae la oia i kona wahi u'au'a malo e paa ana i ka hope a hemo, kapae ae ]a i ke kaula o kahi puaa a Kekohipuu a waiho niu hai, ku ae la iluna me ka manao e aku iloko o ka wai, o ka wa

no ia o Nihiole i lohe aku ai i ke knni poha ana mai o keia' mea, a hanuu mai la ka ale ana a kd wai ma kahi a ka mapuna e huai mai aha, me ka hoale ana ae o ka wai ma o a maanei o ke kiowai. * I ka ike ana o Nihiole i ka hoale ana mai a ka wai a me keia mea kani poha, ua pii mai la ka lia maeele o ka maka'u iaia, o kona hopu iho la no ia i kahi kāula o muli pokii a liie kahi houpu (aahu) a paa i ka lima, huli mai la o ke ka honua, me ka waiho wale o ke kini o ka manu o Kaiona, kakua mai kahi hope i ke Kauiupali. laia e holo nei me ka hawele ana ae i ke kaula no ka ipu kapu a ka wahine, o kona wa no ia i lohe aku ai i ka leo kanaka e hea mai ana mahope ona, mailalo mai o ke kahawai i keia mau olelo, "Anoe-a-no. malihini ka ha-le." Na keia leo kahea i hoopii palua wai i ka maka'u iaia, eu ae la kona kino apuni me ke okakah, kuku ae la ka hūlu lauoho o kona poo, a ua hooi palua ia ae hoi kona ano hiena leleiona, me he mea la, eia no mahope ona keia mea kino nona ka leo ana i lohe ni e hea mau mai ana iaia, f anoe'-a-no.' (Aole i pau.)«-