Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 32, 10 August 1922 — IKE WALE KE KILAUEA IA MOLOKAL [ARTICLE]

IKE WALE KE KILAUEA IA MOLOKAL

Kiike mo ka hoolaha a ka Htii i>.uahi Holo Piliaina, i kela mau aku nei, mamuli o ka nui o ka ...• makemake e ike i ka Moku-nni-llina i noho la'i ai i na pali Koo,j. pela i piha hou ai ke Kilauea ; ke kakahiaka Sabati iho nei, i ka w holo makaikai. He 249 ka nui , ka poe i holo ai, me ka helu ole r:i aliimoku me na luina. . . f . hulehu na haole malihini ma r i n hnakai, a ua lehulehu no hoi na K .nuiaina. Ua nui no hoi ka poe \ v,r.io mua, i hele hou i keia moku. (> ka mea hoohauolii ka naau, o ia ka ike ana, ua lehulehu na oiwi ii.iwaii iwaena o keia nui haole. T"a launa na Hawaii me na haole, . !ie kohu "wai no ka liko" wale ; n npau. Kc iho i ka namu, he keu a ka pakika, a^.ke, pii mai ka kakou olelo, nui ka olioli o ka haole i ka palanehe o ka.olelo. l'n hanohano kfeia huakai ia Hon. | f)«car P. Cox, ka llamuku AmerikaJ ia Senatoa W. J. Coelho, i ka Hon. ,T. M. Dowsett, Senatoa o Oahu nei i-.iimua, Porofesa Mekia J£ealakai, K. Mokumaia, Chas. Lake, Mrs. < apt Louia Self, Mr. me Mrs. J. Asing, Mr. ame Mrī Alex Bishaw, "Wrn. J. Kuniakea Coelho Jr., me i.'kahi poe Hawaii lehulehu e ae. oehulehu ka moana i keia kalepa, n ua lehulehu no ka poe i pili ko ]>oo i ka uluna, 1 ka au anla aku i ke V;ai o Kaiwi. I ka pili aina ana aku iino, ua eeu like na mea apau, ua koiiio i ka lulu. 0 ka malie no hoi >> ka aina, ahuwale na wahi apau i ka waiho moakaka mai. I ke kokoke ana aku i ka Lae o ka Laau, hoomaka ke 'pailaka', }ce k.j!iiaaina o ka huakai i kana apanri hana. Ua helupapaia mai na moolelo o na wahi like ole, mai ka Lae mai o ka Laau a huli ma na Koolau, a hoea loa i ka Lae o ka l'io, pupulji kukui—pipi Holo Kaao! N ui ka lealea o' na malihini i ke koaka a Senatoa Coelho i na moolike ole o Molokai. Hu ka aka 0 na haole i ko Kuelo hoakaka ana i ke ano o ke kaupaona ana a ko MoInkai poe i ka lakou kulina kanu. l'.i like no ka Molokai me ko na ;iina haole, ke ana paona ma ke •peka' (poek), ke 'kuaka' (quart), k;i 'pukela' (bushel) ke 'kana (tona>. A i kona aina hanau hoi, i Maui, he okoa loa no. O ka kolaila l-oe hoi, (ko uka nae o Kula), ma ka 'paina' (pint), ke 'kuaka' (kuart), ke (gallon) me ka •]>alela' (barrel). No kekahi mau n,:nute, ua pahaohao iia haole, a'i k i hoomaopopo ana hu ka aka, a >n: ih> hoi ka haae, i ka ua mea he euo i ke 'kulina wai' o Maui. I ka moku e kaalo ana mawaho o Haiawa, loheia aku nei kekahi mau Aahine haole e kahea ana ia Kuelo, a kuhikuhi ia luna o ka pali o Lanwiloa. Ua ike keia mau wahine 1 ke kao e kuku mai ana, a he kao ua like loa me-ke kauaka, e ku ana ma ka aoao o ka ekake. i'aakiki keia mau wahine he kanaka me ka lio. N"a tCuelo i hoike aku a<-»hc kanaka hiki ke hele me ka malaila. Aka, o kela a makou < ike nei, he mau kao. He wahi kao wale aku no na pali Koolau. Xui ka u'i o na pali i malie. Ono wale aku iio makou i ka opihi kakau mai i na* pali pohaku—ka makaiauli me.ke koele. Pela no i ke kaalo ana mawaho ae o Waiiau, ahuwale m#i no ouka, aohe nae he kanaka 6 'kauhale. Hoomanao wale ae no i kolaila ono, o ka hiliime ka oopu, £a opae me ka hinano. Wahi a ko makou kamaaina: Ma keia mau waiii, mai Halawa mai a kaa malalo o Kalaupapa, he wahi īawai'a kaili keia na Naopala ma, n-.e na kapena Hawaii e ae, i na wa liolo moku ma ia mau kai. Oi hele aku la a pau ka ukana o Kalaupapa, l.oi mai la a ua mau pali nei, kalewa ka moku, he l&wai'a ka hana a, kekahi poe a o kekahi kamalU hoi, holo i ka pali maluna o ka waapa, kui opihi a piha na eke huluhulu -• oi i ka moku. Ke hoi no Honolulu, ; r>i puolo like na mea apau. A ke Jkeia ke kao i na wahi h'onua o Kik:pua ma, lele ka poo ike kiki pu iuka. A loaa na kao, hoi i ka moku. Ku kaulai o na i'a kai. Nui«ka ono. I k<vkokoke ana aku i Pelekunu, ' oike mai la'o Kuelo i kekahi moo'«!o ku i ka mahalo nui, no Kini ka wahine a Meia Wilson. Wahi a Kuelo: I ko Wilson ma wa <• nolio ana ia Pelekunu, nui ko laua hana. Ina no o Wilson e hele i kana R«au hana aelike (contract) alanui i M aui a i Oahu paha, noho no o Kini ī I'elekunu, he mahiai ka hana. Nui' ko laua mau kaupapalo'i mau ī ka ai. Mamuli o ko Kini mahiai, ]au pu kolaila poe. Ke palaualelo mai kekahi poe, noke ia aku la e Kini i ka hookikina, a hele okoa e ivahiai i ola no lakou iho. I ko K:ni kaawale ana i Oahu, pau loa ko Pelekunu poe'i ka.hoi i Honolulu, i kahi luhi ole i ka piahiai. Minamma ka aina i ka wai wale mai, na ka Pake e noho mai lal 1 ke kokoke ana aku o ke Kilauea i ke kai o Kukaipaa, paa ka holo (• ka moku, a kuuia he mau waapa me ka haole pa'ikii onioni, i paa ke kii o Kilauea me na ohua i ke *owa o Okala me ka Lae o Kiloi'a. Ia makou e komo nei i ko kowa, Aaha'i mai la ko makou kalnaaina i «a moolelo aloha no ka lunanui mua loa o ke kahua ma'i, no William L v agsdale. He haole maoli oia. Mare

i ka wahine Hawaii «i loaa he mau keiki. Aia i Hilo he keikikane e noho mai la i keia wa. I ka' M. H. 1866 hookumuia ke kahua ma'i ma Kalawao, a he 110 ka nui o na ma'i i hoopaaia ilaila. 0 Wm. Ragsdale ka lunanui mua loa. Mamuli o ka oluolu o kela haole me kana wahiue, aole laua 1 hookae i na ma'i, nui ko laua alohaia. Ke hele kela liaol« i Wpilau i Pelekunu paha, ma ka waa, aole ae o na kokua e pulu na wawae o Bila Ragsdale i ke kai. E kua ana na kanaka iaia, elike me ke kua ana i na alii. A i ko Bila Ragsdale make ana, mipamina .na kanaka o hooniia na iwi ona e ka poe lima menemene ole, nolaila, lawe lakou i'kona kino a kanu maluna pono o ka piko o kahi moku o Okala. I Kalaupapa i ku ai ka moku no hapalua hora, no ka hoolele ana i ka haole pa'ikii onioni. Nui ke aloha i na ma'i, a ehaeha no hoi ka naau i ka lohe ana i kekahi mau liana ewaewa kohu ole a ka Lunanui McVeigh. Ua /ana ae hoi ka manao o ka poe makaikai, e lohe ana i ka leo hone o ka bana kaulana o Kalaupapa, a ua makaukau no ka lulu i na ka bana. Aka, i ka hiki ana ilaila, a o ka hu a ka ka i loheia aku, aohe bana, ninauia aku nei ko makou alakai 'a kamaaina hoi. Nana i hoiko mai, ua nuha paha ka Lunanui o ke.Kahua ma'i. 0 ke kumu o ka nulia ana a hoonaikola mai la i na malihini, he wahi mea ano ole pilikino mawaena ona me na lunanui p ka Hui Mokuahi. Ua inanao nae o kona hana ana pela, e hoka ana ka Hui Mokuahi. Ua lalau loa oia, ina pela io. No ka mea, aole no na maliliini ia. He dala ka mea olioli a ka hui mokuahi. Oka loaa o na mea hooulu i ke aloha iloko o na malihini, ka mea e ikaika ai ka mahaoi ana a na hoaloha i ke noi dala no ka makana a hoohauoli aku i ka poe e noho ana i ka aina o ka ehaeha. * 1 kela huakai aku nei o ka la 4, wahi a Kuelo, mamuli o ke kani ana o ka bana a lohe na malihini, nolaila, i ka loaa ana o ka leka a McVeigh ia Kuelo e noi i ka poe malihini e lulu no ka bana, ua hookoia, a ua loaa he $104.30. I keia holo ana hoi, ua hiki ole ke mahaoi wale aku no ka mea, ua lioohoka mai la o McVeigh i ka poe hiki ke haawi i ke aloha no na ma'i. Nolaila, ua nole oukou i keia huakai, e Kalaupapa, .mamuli o ka hana kanialii a ka Lunanui o oukou. I ka huli hoi ana mai, ua lilo i mea kamailio nui na na malihini haole, ka nani lua ole o na pali Koolau o Molokai. Ua olioli liko no na mea apau. Ua walaau wale ia ae, aia ka a hoea mai ka mokuahi hou i Dekemaba ae alaila, hoomaopopoia na wa holo no Maui me Molokai, a o Maunakoa ka moku. Ke ole he mau kuia, a ke loaa hoi na hooia no ka nui o ka poe holo makaikai, e holo hou ana no i Molokai i keia mua koke iho. l&aikai ke nui kakou Hawaii e holo pu, i Mioli ka [ huakai hele. | MEA MAKAIKAI,