Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 32, 10 August 1922 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

H ".mauia m«ii kela pule mai) a <>!to pono i koe," A*ahi ana ilon. oia ka keia wahi a'u i ma:nai nei he nui kanaka, he "wahi e'kua; owai no la ia hale ku t ... lii i keia uka hqanoano, a me la he i»kua no wahi n.e a'u i ike aku nei e kulou ;rii koia mau noonoo 0 mau Aa .oim, aia hoi oia ke puahia la i oio no ka maka'u me ka hoo-.p'-'uo ole, a kapalulu ana keia - , j uka 0 ka hale 0 Niula ma. !!i ;ii o keia halulu 0 Nihiole, ~ ;a ke poo 0 Niula iluna, a ike i-j i keia' kanaka e moe pupuu ii,;, ka puka, ua hele a haalulu nmka 'u. . mai la oia elike me ka leo v.,!i o ka mea ua kahiko na u. kanikoo koi, "hplulu kai:,oe ipo e ke hoa, heaha nei • • ua like loa keia leo o Niula . <-r ; mai ai_. me ka leo 0 ka ht»a ilalo <9 ke kiowai. Aia ; 1» Nihiolo ke moe pupuu la k ;ilo me kona nana ole aku i k :n;iaina o ka hale, aka i ka ~ ;,n.i o kona lohe i keia leo ! no. me ka okoa nao 0 na ■in 'iiolo, na ia mea i kono i aku 1 aku i ke kino nona keia . t 1 a e nei. i,- ;. i ike aku ai i keia wahi . h i » 3 helehelena pupuka, ku i mnaka'uka'u e nana mai ana ... u;i manao iho la oia he lapu V-.a, nolaila ala ae la oia iluna ■ ka iele ana aku iwaho, me ka . ho ana ae, "auwe e pau au i ke :a el" a nee ka holo i ke kula i.;meha o Makawao. <>i,i holo oia lele, ku ana keia ■ . na 0 ke kualapa, hulT mai la 0 ; ihope ia kipu, i ka halo mau ,k ana e manao nei, aole kela ! ■- h.iie kanaka, aka he wahi hoo- : 1 nn ke'kua o Konahuanui ana bc wale ai: i'uana ae 14* oia i keia mua huaAloha oe Ia e ku'ekaieki, [illegible] Ka hale ia llikini i noho ai, Maka'u mai au i ke aki aka ma[illegible] kika, A ka Oleao ai paka o Puunui, Ke alu mai nei ka pule a Hakalau Alo hookahi iho nei o Makuukao. O kona huli mai la no ia ma keia : .n 0 ke kualapa, pale ka ike i na ni o Kolokini, no Kailua ka pahu-:.-pu. laia i hiki'aku ai i ka hale Konoki, e kikii pau mai ana o Nuhi i » «ne kani o Nohili, nonoho i Muvaa ka uK e kamamo ke kapena. I ke kuu ana iho o ka nae, kena ; i la o Ahiki e ai, noho iho la ai me na noonoo like ole iloko .1 no kona halawai ana me ka ;.-ikai Oi'o o ke kahawai. !rii.-< p ai nei nie kela manao we—eli iloko ona, ua lilo ia i mea ■ np no kona helehelena. N'innu mai la ko Konohiki me ka ' nao ha J oha'o, "pehea kou kalai aina i hele aku uei?" * i'.me mai la 0 Nihiole, "pehea au- • •'i lioi, ua hooko ia kou leo alii, ; hai au me ke kala ana elUee me kauohn, a huli mai la hoi imua lviica. he nui no kauhale 0 ia ■ī'i au i ike aku neif" " Aole no he nui," wahi a Nihi"hookahi no hale a'u i ike aku ' iiuua 0 keliahi ka-noa-honua pa- . i'.:ihrv, ilalo pono ilio o ke kuau Koeahuauui; iluna no au 0 l ualapa, kau 0 ke ano maka'u 1 no keia hale ku-ha'o i ko kua* •ui nana au mao a maanei aohe - w.iiii mea a ike hou aku i ke ; a kekahi mau nale okoa; 'n.io ae la au he hale hoakua no 1 •"•■a 0 ke ku ana i kahi mehameha, iho no hoi me ka maaloalo ka'ik.'i ole. a me ke anoano pu o kela noiuila, iluna no au 0 ke kupa e kupoao ana ma ke kua ' un hale ala o ko'u kalahea aku la i;< me ko'u nana ana ina paha ■ i'.ika mai kanaka o ka hale iwa- "■», mnnpopo la hoi ia'u he hale • -'iiaka ia. "Kkolu a'u manawa i kahea ai, !ie wahi mea a maaloalo mai o i -inaka iwaho, aka o ke anoano ho:a ka'u e ike la, i ka wa e pau o ka ana o ko'u leo i ke • ; inai o ak pali. 'Mamuli 0 kela ano meha hoaknnaka ole, na ia moa i hooia ' ia 'u he halo kela no ke aiwa- • o kou liuli mai la no ia kulu 0 Moanaliha, lie aina pala- < a o Kahakaekaea. "■w "' a mau hohona maka'u nkua ' imi mai la, he mea pokole wakeia loa i ka. holo ia, aolo i e - :!,,],:, ; ,hiki iho la imua ou e - n 'iii.'' mai la o Ahiki, "heaha no kou mea 0 ka maka'u ana, oiai no hoi i ke ao, ua hele ka la a kanono i ka piko o ka aina; • on-i» ka hoi 0 kn hele o kou kino - lena ke ku'i, o kou maka'u iho u no ka hoi ia, anoai he kanaka

110 hoi paha ko ia hale, ua maiHa i ka wela a. ka la moe i ka hale, lohe ole inal i kau kahea." I hikauhi no ka oe, i kaumanamana no ka haie, nee kou kahea leo haHapilo, manao paha oe i kou leo, ua like me leo Kanehekili, hookahi no ia owa ana, lohe ia moku, paapaaina ke k*-ko, e ka huihui aipu a Makalii. Oia nae hol, o Nihiole la hoi kou inoa, nolaila hele palalu no na hana hopuhopu aluftu, aole no hoi e ku iho e ke hoa la ji noonoo, anoai paha hoi he poe no» ko ka hale, ike mai hoi ia oe he malihini, a kahea e komo maloko o ke ola iho la no ia, i paneeia mai ke kumu poi ahe-o, kau ka maulukua ua hele a Mokihe, jne kahi hua kukui inamona o ke kula noho malie ua kanaka iniiniki ka manamana uui i waenakonu o kuhuai-ihalala. ' Ka! make aiaaupo no oe e kuu hoa ukali o ke» aia, o ka nui hea ke-' na o ke kino noonoo, aia i ka mole ka huakaihele, o ka noho o aia ke alo alii ea, aia. no a mikimiki pono, ina paha oia nei (Nuhi) aku nei ka i hele ilaila„ ind la ua: Nihi malu he palanaiki ka moe, Moe ae ka lau o ke kalo huli ae iluna, Eia mai hoi au o Hoonawele, O ka mea nana e umii paa oe, Ua ku no ka liki na ka lio holopeki, Pau ka holo aia lio ua hapaku'e ka huila." Mamuli o ka maikal o na alelo a ke Konohiki ame ka palupalu wali- [ wali iho o kona ano mahamaha, na j ia mau hiona i hooma-o ae i ka maka'u iloko o Nihiole, aka, no na olot lo ano lua a kie Konohiki, aole ona ; nana ia, no ka mea ua ike maka ' oia i ka nani o Koolau Hale, ua pau ikuhihewa ia Hilo paliku (luahine pupuka) noiaila. aohe ona ninnu ana i "a olelo hoonaona maka a ke Konohiki. Oiai na mea apau o ke alo Konohiki e hoomnkaukau nei, i hakaj Ha i kului po a.ao ao„ a ka imu o ka , puaa a kalua, mamua o ka nio 'a 'ana, ua hiki mai la na mea apau i kahi o ke Konohiki. Kena ae la o Ahiki i kona luna aina," e Pakui Jioomakaukau ia mai ka ai na na kanaka o ke alii, ua hakahaka ka umauma i ka hele ana mai la i keia foa, e wiki, he mea nui kahee, ka ukana a ka ieho. I ka lohe ana o na kanaka e muia nei, i keia m»u olelo a ke Konohiki, ua lilo iho» la ia mau piapuna olelo i mea e hu ai o ka aka a na mea apau. Olelo mai la kokahi wahine i ke Konoūiiki, "o ka poe no hoi ua maa i ke alo piha kanaka la, ono ka olelo ke hoolohe aku, nkahi no keia leuaaina la a lohe ia olelo maikai, eū* ka he mea nui ka hee pa-laha o Kiauhola, a o ka ukana iho la ia a 3ia leho ai o Kalokunu, e haawe ai, ina hoi paha e haawe ana keka3ii o keia huakai i hiki mai la i ko» alo, pono Ioa." Pane mai la ke Konohiki, "i ke aha hoi me.H e nele ai, eia no iluna ka ia, hakalia paha i kaulana mahina a napoo aku, uu aleu kai-a-maloo, waiho wale kohola o ka papa limu, o ke "ki wale no ia o ka hee i ke kai, pololei iho no kahi laau walahee a ka l.twai'a a ma ka hokua, manana kela o ka aweawe, ko pna ka i ka lima pe-u maiie ana." I ka makauknu ana o ka papaaina, elike no mao ka hana i ko Kailua poe, pela no« keia, a elike no me ka nele i ko Kaālua, pela no ka nelo i keia. I ka ike ana o Ahiki, aole i keia mau aina i paU iho la nā kanaka imua o kona alo ka mea ana e imi nei, manao loa dho Ja oia no Waimanalo ka keia. kupueu, a nolaila ka ka huakai a ke kahuna i ike ai i kei» keiki.

Elike no me k» Ahiki ano mau he waipahe, pela mo oia i oIeJo aku ai i na hoa noho a%na 0 ke'lii. "Aohe no ala hananui i aku nei ia oukau e hele mai, o kuu ike wale aku' no ia oukou, a ai pu kakou a 0 ka h.ana nui ihri la no ia, a kakou i kupopou iho la a piha ka houpo, le'a !ka wa olelo ana ua pau iloko 0 ka Ipu iole ole, He aha le'ale'a nae ko ka'u alo nei i keia ahiahi, o ka poe no e manao ana e hoi e hoi no, o ka poe no- hoi e manao ana e hoaumoe a ike 1 na le'ale'a, he hoalu 3ho no, i ole e lohe pepeiao ia Kah»nupaoa ka ipu hoe-i hoe o ka makarp malua o Alelele, a me kekahi mau puule'a okpa ae no | h °i»'' I "Anoai eia ao hoi paha kekahi Imau puule'a iwaena o oukou, hooI kahi hoi ka hoonanea like ana, aia ka pono 0 ka haJa ae 0 kekahi kulu'i po a ke apo ula 0 Kanekapolei." A lohe Jco Aulea i ka leo o ke Konohiki oho like tmai la ka leo i ka i ana mai, healia la hoi ua ai iho la i kou lokomaikai e ke'lii, he mea nui kou leo; hauehene hoi keia he po le'ia nou, he noho iho paha i ike ia mau mea maikai, e aho hoi ia loaa. kahi puolo e hoi akū ai ahiki i kauhale, kamailio ana ia i kau elemakule 0 kauhale ua ikemaka i ke a'u nui ame ke a'u iki o ko alo alii e ke Konohiki." "Heaha la ho%" Avahi a Ahiki, 0 ka'u wahi ninau. wale no ia oukou, oia keia," pau loa mai la no oukou 0 ka makua me "keiki a k?e ka poe pu pu-i kauhalel* 1 ' "Ae; wahi a ka poe mai, "Ua kikikoele mai ln keia kau uka o Waihi me Maunaavili i ko leo kauoha, a o ia iho la no makou la aohe hob aku ma-o.

"Uia hiki," wahi a ke Konohiki, "i hr/kalia i ke ano ahiahi a hookau iho la, ke ano i Heeia. Nolalo ka hana i kani pono, Kuu, liilii iho ko hanu, I nalo ka ihi a hooipo. Hooipo malie mai ilalo. I ka hiki ana i ka manawa, ua maka.ikau ka paina ahiahi; a pau ia hapa nui, alaila ke anaina o na na mea apau iloko o ka moeuhane o na huaolelo 0 ke mele, a ke mino aka ala na papal-ina i ka hooheno o na huaolelo elike paha me keia: Nani wale Poniuailana, Ka niniu hele i ka Nekina, Poaihi na ulu maika, Ua ku pono i ka manawa, Eia puuwai liona, Me kana laau kauila, Hamohamo iho oe he pahee, A he nani maoli ka ikena, Miliimili oe a kupono A lawa pono ko makemake, Ke hoi nei au i ka home, E kalepa hou i ko'u moku, A ike ae oe ua nani, Ua kau e ka hae Hawaii, Kau ae kuu mahiole nui, Me nei piwa heke i ka lima, E hai ae au i lohe, O Kaiwa kiani he inoa, 0 kn heie no hoi a ohi ka pili o ke at», hookuu na le'alo'a, ia ao ana ae, ua hoi na mea apau me ka aia ka pahu hopu o kauhale. 1 k;» hala an'a o keia la o ke Konphik'l, ua kahea hou aku la no oia ia Pa?tu'i no ka hana nui ana e noonoo nei no kahi e loaa ai o keia keiki. Ahi'ki o Paku'i, olelo aku la ke Konohiki, "nele ae la kaua i keia mau .aha elua maopopo loa, aia i Waimanalo kahi o keia keiki i. noho ai, aka, aole pau o ko'u hoomanao i kela punohu wai mo ke anueuue 1 ke sbhiahi a kakou i hoi mai ai, alia n ae hoi, ina i nele ka loaa ana 0 keia keiki i Waimanalo, alaila hele kino kakou me na hoa o kaua e imi ahiki i ka loaa ana. "A}»opo hoomo'a ka a'i, ia la aku hooun.'i, aku i na hoa o kaua e hele 1 Waimanalo e kala ai mai uka a kai, o ka elemakule me ka luahine ke nolho i ka hale, o keiki me ka 'ka maikua ke hele mai." I kn. lohe ana o Paku'i i na olelo apau a. ko Konohiki, hoi mai oia a hai alpu la i kona mau hoa ame ka poe i ie alo, no ka hana a ke Konohik*. I ka< lohe aiia o keia poe, aku a, ninau mai lakou, "heaha la 'keia mau hana U ke Konohiki?" Eia lioi ka olelo a kekahi, "heaha auanei ko kakou kuleana e ninau afi, oiai 0 ko i ala kuleana 110 ia, hc»kahi no a kakou i;ana o ka hooko aku ia leo, ahiki i ka la" ai puaa, hooneenee malaila, ma ke kala poohu no ka waha i ka io puaa." "Hb oiaio hoi ia, aka heaha la ka mpkemake 0 keia Konohiki 0 kono nei i na poe noho aina malalo aku oina, anoai he mea no nana i mana» ai oia nae, 0 ka nui punal\elc i ke'lii ku ai no ka hana, a ola no hol ka aina i keia Konohiki a ka loloomaikai nui wale," OiaL keia poe e'nunu olelo nei no ke Kewiohiki, hoolale mai la 0 Pakui e kaheu ka ai, aia na me:. apau ke ilau 1q a ku i kapuahi, ho-a ka imu a en«**ena kalua, hoi ae la na inea apau ka hale. I kja mo'a ana, noho J*a poe hoopohole alualu, ku'i ka poe ku'i, he manaiea ole ua pau, ku i ka umeke. I kakahiakanui 0 kekahi la ae, hiki aku la o Paku'i i kahi o Nuhi .ame Nihiole, olelo aku la ia laua, *'e hele olua ahiki i Waima-j nalo, o kekahi 0 olua ma kekahi aoao o ke kahawai, a pela no hoi kekal|i, e kala olua mni uka a. kai alaila, hoi mai olua." I 'eo laua lohe ana i ka ieo, ua hele eku la laua e hooko i ke kauoha. Ia laua e liele nei, olelo aku la 0 Nuhi, "mauka nei kaua ahiki i ke aniani, aiaila hele no hoi oe e kala ma kela aoao o Makapuu, a owaUi no hoi o kaua ma keia aoao, huhuihui aku kaua i ke kula 0 Alele." Pame aku la 0 Nihiole, "0 oe 0 kaua. ma ia aoao, aole au e pono ke hele malaila no ka mea> aia ilaila ko'u akua maka'u. "(>rau hoi kau akua niaka'u olailaf ,p wahi a Nuhi, "aole no'u, aka aio ko'u wahine, ina e lohe a ua luale au ma ia aoao, ku kau. a-ha -ka cda ko'u mea i olelo aku la ia oe, 0» oe 0 kaua malaila." "Owai no hoi' ka mea nana e hai jaku i kau wahine ua hele oe malaAa?" wahi a Nuhi. "Aole paha oe i ike aku i ka mea wah.i, oiai he pau kalana keia mai uka a kai, aole e nele ka puka hewa aie a lohe ko'u hoa, 0 ka hakaka iho fa no ia, loaa ka mea o nema ia meai ai e ka lehulehu."

Ina, hoi ha pela, owau ke hele mi. laila» "J[na pela ua pono," 0 ka. huli aku. la no ia o Nuhi hele no kona alahele. K« kani la ka aka a Nihiole oiai ua leaa aku la ka aoao ana e maka'u; nei ia Nuhi, ke kumu hoi q ka hooi«inipuni ana o Nihiole i kona hoa. la, laua e kala ana ahiki i kahakai, ike aku la o i keia mau keiks ekolu e lana ana i ke kulana naluf wehe ae la oia i kona wahi koupu kapn, a wili aku la ka peahi i ike mai hoi kela poe keiki, hoi mai i kula a lohe hoi i ka olelo o o ka mea apiki sae ana i

ike aku ai, oia ka wa o ke ea ana mai 0 kekahi nalu ma ka aoaō mai o Mokapu a haki palala aku la i na-e 0 Makapuu. Ia wa pu 110 hoi o Nihiole i ike aku ai i ak hoomoe ana iho o ua poe keiki nei i ko lakou mau papa, ! a pae aku la i ka nalu, kuku ae la ua poe keiki nei iluna 0 ko lakou mau papa .pakahi me ke ani aan mai 0 na lima no uka 0 ka aina, aia ki ihu 0 na papa a ua poe keiki noi ke holo la no ka lae o Makapuu me ka pakika launa ole. Mamuli 0 keia liolo anoe 0 ka heenalu ana a keia mau keiki na li-o hou ae la kona mau uiaka i ka maka'u a huli mai la liolo no ke kula 0 Alele i Kailua. Olelo iho la oia iloko ona, "pehea la hoi au e hoopahulu mau ia nei I e ke'kua? Kei no hoi o kuu hoopunipuni ana aku nei ia Nuhi i kumu 110 'u e kaawalo mai ai mai kela aoao eia la hoi maanei ka aoao maka kanaka, eia ka hoi na akua i ke liahakai nei, i kali ae nei no paha ia'u ahik\ mait Laki nae au i ka holo o ko lakou nalu i Makapuu." Ia hoea ana aku o keiki poe akua heenalu 0 kakahiakanui ua hiki ae o Nuhi i kai, ia ike ana mai i keia mau eepa, puu na maka ona i maka'u." ( Aole i pau.)