Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 33, 17 August 1922 — KE MAU NEI NO KA KE KANALUA. [ARTICLE]

KE MAU NEI NO KA KE KANALUA.

Ma oa iono e iaweia mai nei, ua hiki e hoomaopopoia aku, ke mau r.ei ts'• ka ke kanaluaia oke kulana r;-n)k'ā o na aina o Molokai. Ua loh* n.ai makon, ua heie aku nei kekal.i poe o HonoMu nei, a me ka heie ole e nana no lakou iho i keia mau aina, ua hoike ae i ko lakou manan mahalo ole i keia mau aina. Ak:». ī ka laweia ana nae e hoike--skp. ua hooloii hou i ka manao, a ua hv/omaikai mai i na aina o KalaPalaau ame Hoolehua. Aoki no paha he manawa e pau ui koia mau houpuupu, ina aole kakou e huli aku ana ma ko kakou aoao i ka pololei o keia m<iu hoinoino aina. O ka hana hea la koe e hiki ai a hoopauia keia manao kanalua? Ina nae he mau manao hoieoino wale iho no, me ka manao e hoohiolo i keia kumnhana, mamuli 0 ka lili ame ka manao he mea ia e mahaloia mai ai, alaila, aole io uo e pau ana keia mau manao hoovAn kanalua, no ka mea, aole e ikeia aku ana ko kakou mau mana ma ke aka, ma ka poopoo e hoopua ia ae ai. A o na hana ma ka poopoo, aole e hiki ana e ike pono ia, aka, he mau lono wale no ke laweia mai ;:aa. l'a hik; mai nei kela haole kaulana o Mcad, aua hoi aku nei. Aole pnha he kanaka ma ka honua holookoa nei, i loaa aku ka naauao amo ka ike ma keia mea, o-ka ike ann nu aina kupono no ka hoihoi aku i ua kanaka maluna o ia m:iu ;tina. He mau makahiki loihi ka hana ana o keia haole i keia oihana, a i keia la ke lawelawe nei oia i keia hana ma ka mokuaina o K.-i'cponi. a ia manawa hookahi no 7.0;. ke a'o nei ma ke ano he kumu r?.-; ku'a kiekie o Kaleponi, ma--1 ;r,n. o keia ninau o ka haawi ana i Ti,-i aina i na kanaka, ame ke ko- }■. nna oka Mokuaina ia poe. A ; eaha la ka hoike a keia haole o Ua hoike mai oia ma na

Nv.p r 'pa Haole, a ua paiia ma na Ilawaii, e hoike ana me ka j»<v.s: ;<ka loa, ika momona ame le maoli o kela mau aina o M'i]r>V.ai no keia hoihoi ana aku i na Hawaii no ka hoopulapula hou i.i njia o keia lahui. 0 kela mau ):;ir;:t n keia haole, ua hanaia me na rr.->!;:in uiaikai, no ka mea, aole e l.iki :ina i.iia ke hana hoopunipuni eo l.p kumu, eia na aupuni nunui :.vap na kanaka o Ameiika Huipuia i liilinai iaia, ke nasa mai nei i kana ir.:m hana apau. Nolaila, i ka loaa ana aku o kekahi poe e hoike tnai ana i keia Tr..-iu manao, no ka maikai ole ame ke kupono ole o keia mau aina e rohoia e na kanaka Hawaii, 6 lilo ana keia mau hana i mau mea kunann na na kanaka i makemake e hr>i aku maluna o keia mau aina e Molokai. Aole paha he manao e ae o ke kupilikii o ko kakou lahui ana, e-liko me keia mau la e nee mua E' i. I keia la ke ku nei ake hoolianaia nei kekahi kanawai, i haawi anai i ke kuleana i na kanaka Hawaii wale no, e lawe i keia man aina. l'a hoike pu mai no hoi keia haolo o Mead, aole keia mau hoolala ann maloko o keia kanawai i hanaia inamua aku nei, a uar kahaha oia i ka hiki ana e loaa kekahi kanawai e haawi mai ana i keia mau mea apau ana e makemake nei e hoonanaia e ke Aupuni Amerika no ka # pomaikai o kekahi poe ma ia aina £ui. l'a nni no hoi na palapala i hemo aku. a i paiia e na Kupepa Hawaii maluna o ke kuiana o keia mau aina, aka. me keia mau hoakaka no he lehulehu wale, ke ikeia aku nei no, a.ia eo he mau kanalua i koe iloko o na kanaka Hawaii. O ka hana hea la ka mea i koe maluna o keia Ua laweia aku kekahi poe e nana i keia mae aina, a o lakou apau loa me ke koe oie o kekahi kaaaka hookahi. ke olelo nei he mau aina maikai, i hiki ole aku 6 loaa kona lua ma na mokupuni e aku o Hawaii. He elua paha auna kanaka i hele akn e nana i keia mau aina. O ka mna ua laweia kekahi poe loea ma ieia hana o ka mahiai, a ua hoike aoai lakon, o na aina makai, ua hiki e hooulnia na mea apau i makemakeia, no ke kumn, ua !oaa mua no ka wai. A o na aina manka. ua hiki e hoonluia na mea apau. ke loaa ka wai, a o keia. ninau wai, o ia

ka ninau i koe no keia mua aku. 0 na aina makai, o ia keia ma Kalamaula, ua pau i ka maheleheleia, a i keia mahina e hoi aku ai na kanaka mua he ekoln, no ka lawe ana 1 ko lakou mau aina. O ka heluna nui o na apana ma Kalamaula, he 20. A iioko o keia mau malama aku, elike me ka hiki ana e hoomaemaeia keia mau apana, pela no ka hoi ana aku o na kanaka i waeia maluna o keia mau aina. I keia la no hoi, ua kohoia he 8 ohana, a o keia mau ohana ua aa lakou e hoi aku maluna o na aina i ka manawa a ke Komiaina i makemake ai. A mawaho ae o keia, aole ke Komiaina i hoike mai i ke koena aku o ka poe i waeia, āka, ua kokoke paha i ka lakou manawa e hoike mai ai, alaila, o ka pau ae la no ia o keia mau apana mua i waeia, a o ka lawa ana no hoi ia o na kanaka i makemakeia no Kalamaula. Aka, eia aku no ma Hoolehua he mau aina hou aku na-i makemakeia, e wehe koke ia no, no na kanaka. O keia mau aina o Hoolehua, ua manao wale kekahi poe, a iwaena oia poe, o Lyman kekahi, ka Lunanui o ka poe lawelawe ma Molokai, a o ka mea hoi i kohoia e ke Komiaina no ka lilo ana i mea a'o mai i na kanaka, ma keia oihana mahiai. Ke olelo mai nei oia, o kela mau aina o Hoolehua, ka oi aku o ka helu ekahi o na aina, e weheia aku ana ma keia mua iho. Ma Hoolehua, e manao wale ia ana no, o hiki aku ana na apana aina maikai a kupono no ka mahi ana i ke 40. A i ka manawa no hoi e pau ai na hooponopono ana ; jma keia mau apana ma Kalamaula, e hoi aku ana ka hoohana aūa a k6 Komiaina ma kela apana o Hoolehua. Nolaila, e ike mai kakou, ika paii ana o keia mau apana i ka maheleheleia, e ike aku ana kakou tta haawiia mai he mau home hookuonoono no 60 kanaka Hawaii. 0 ke kumu o keia uuku ana a i 60 wale no, no ke kumu, o ia ae la no na apana e hiki e hoolawaia me ka wai. A o ke koena aku he 10,000 eka aina maikai, e kaliia ana ahiki i ka mānawa e loaa ai ka Wai.

Aole keia 0 ka tnua o na olōlo hoakaka maluiia o keia mau aina o Molokai, aka, ua lehulehu na ttianawa i h6ikcia aku ai keia mau m6a ma keia mau kolamu. Aka, me keia nui no o na manawa i hoikeia ai keia mau mea, pēla no ka hiki ole ana 1 na kanaka ke hilinai mai i ke ano o keia m&u aina. Ma kela mau eka aku 1 koe he 10,000, o ia aku paha ka oi aku o na aina e loaa ai na pomiakai i na kanaka he lehulehu. I keia la, aia ho mau waikahe, e 1110 wale la nt> i ke kai, a o ka muA o koia mau kahawai e kiiia aku ana, o ia no ka wai o Waihanau. Hō kahawai keia e hele la i Kalaupapa. Aole no he ikaika loa o keia waj, aka, ma kona poo, ua iieeia e loaa ana he mau miliona galani, bo ka lawe ana aku iluna o na aina maluna o Kalamaula. Ua koho wale no na enekinia e hiki ana e lawa no na eka he 1300 no ka mahi ana, ke laweia mai keia wai a hookioia mtf leekahi mau lua. Ua koho no hoi ka enekinia, me na dala ha $250,000 ē hiki ana e loaa keia wai no keia mau eka he 1300. I keia noho ana mai a ka āhaolelo ua manao walo ia, e koi aku ana na Komiaina e hoaieia keia heluna dala maluna ae, 1 mea e hiki ai e hoomakaukauia kela mau eka no na kanaka Hawaii. Mawaho ae o keia mau wai no Kalamaula, aia hoi he mau kahawai e kahe wale la ma ka aOao makani o Molokai. O keia na wai i makemake loa ia e loaa. Ua hookaawale iho nei ka ahaolelo he mau tausani dala, no ke kii ana i na wai o Waikolu; a lawe mai i Kalaupapa, i hiki ai e loaa ka wai o kekahi mau lo'i kalo, a i loaa pu ai no hoi he wai no ka hoohana ana i ri»au kukui uwila no na ma'i. Ke waiho mai nei kela mau dala, e kali ana no ka hoohanaia ana o keia hana nui. Ke manao pu nei no hoi na Komisina, ina e hiki ana e loaa kekahi mau dala mai ke Aupuni Amerika mai, no ke kii ana a hooko'i mai me kela wai no Kalaupapa, ahiki hoi e lawe pu ia max na kahawai o Pelekunu ame Halawa, e lawa ana ka wai no kela mAu aina o Hoolebua ame Palaau. Ke lawe kakou e na kanaka Hawaii noonoo maikai, a hoolilo 1

keia mau hana e lawelawela mai nei, no ko kakou pomaikai, mahea iho la e hiki ai ia kakou e manao ae, he mau aina kupono ole keia no kakou? I keia la, ke lilo nei keia ninau i mea nui iwaena o kekahi poe, i makemake e ike i ka hoopulapula hou ia o ko kakou lahui. A iwaena no o na kanaka i hoolilo ole i keia ninau, i mea noonoo ole ia e lakou, e hiki ole io ana ia lakou e ike iho i ka pomaikai o keia mea ma ka aoao o na kanaka Hawaii. O ka loaa ana mai o keia dala kekahi ninau ano nui o keia mua aku. Ma ka nana aku aole e hiki ana e h>aa keia mau dala i makemakeia, ma o kekahi bila, e noi aku ana i ke Aupuni Amerika, e ae mai i keia heluna dala e hoaieia. A ina e loaa ana, a o ke alanui keia i manaoia iho nei e na Komisina, o keaha ke alanui e hiki ai e loaaf Ma ka nana ana aku, a ke ike nei ko oukou meakakau, aole e loaa ana ke noi maoli akū i ka ahaolelo nui no keia mau dala. Aka, oke alanui e hiki ai e loaa, o ia no ke koi ana aku e 4 hoololiia mai ke kanawai e ku nei, i hiki ai i ke Komißina ke ohi i na dala hoahu, a oi aku mamua 0 hookahi miliona. I keia la, ma ke kanawai, ua hiki ole i ke Komisina ke hoahu a oi aku mamua o hookahi miliona dala. I ka manawa e piha ai keia heluna, o ka manawa pu ia e pau ai ka loaa ana aku o na dala ia lakou. A ma keia wahi e hookomo aku ai ka hoololi, i loaa ai ka mana ia lakou e hoahu hou aku a oi maluna o keia heluna o hookahi miliona. Ke loaa mai keia hoololi, alaila, ua hiki i ke Komisina e ohi mau no 1 keia hapa a ke Aupuni T6ritore e hookaawale mau nei, o ia hoi 30% o na loaa apau o ke Teritore . Me keia loaa e hoahu mau ia aku ai, e hiki ana i ke Komieina ike i kahi 0 ka lakou e loaa mai ai, ahiki ke komo aku e aie dala, me ka loaa o ke alanui e hookaa aku ai. O ka loaa ana o keia hoololi kekahi ninau ano nui. O ke kanaka 1 loaa na hoaloha, a i ikeia, a i hiki e loaa ka ikaika hoomau i ke koi ana i na mea e loaa ai keia mau hoololi, ke Kanaka e hoouna ai kakou i Wakinekona, ma ke ano olele. He ninau ano nui. He ninau e hiki ole e waiho aku na hai e hana mai. 0 kakou no Hawaii, i hiki e imi āku i keia mau mea, na kanaka kupono no ke alualil hou ana aku 1 keia mau mea i koe o keia kanawai. ,