Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 34, 24 August 1922 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

(Hoomauia mai kela puīe mai) Oiai o Nihiole e holo nei a ua aae nianiao no mai kahi ana i ku ai « peahi, huli liou mai la "oia> e nana ihope, i ke kulana nalu ana i ike ni i nei keiki heennlu, ike mai la oia i ka puaiki o ua poe keiki la i ka ehu n ke kai; aole i liuliu iho, ua nalo aku lu mai ka ike aku n kona imru maka. ift he mea e hoomao ia ae ai o ke kua-ua o ka maka'u e haluku nei i kona nui kino, i 'hele a kuku na 'hulu mahamaha i ke anu aohe he i ae e-he. ■ Mea ole ke kula o Alele, I ka pekipeki wawae ia. laia e nei hoomau nei i ka holo ike ako la oiari*ke ku mai o na hale mamua aku ona, hoOpau iho ia oia i kona 1.010 ana, a noho iho la e hoomaha i ka naenae o ia loa ana i kukiai mai ai, a mao ae la kela kuaua 0 Eleele Hilo, e. Panopano . i ka maka 'u. laia e hoomaha nei, ke nalu la oioko ona' me ka i ana iho, »'» hoi "WōopunifsTlni MaT WW hoa, i o4p..toji au e h*l« j»a-kahi kokoko i kela uka meha anoano a i-i. hauna lahea. a ua ko hoi ia manao an.i o'u pela, eia ka hoi e haiawai hou ana no au me ksMtua he enalu o ke awakea, ua kaii wale paha koia ai meaino o ko'u oili mai Joia ka puu a ko'u maka o nana akn ai o lakou, ka hana no hoi a ke akua muilili la pupule ka hoi ka knaka'u." laia no e nalu ana iloko ona i keia mau olelo. ike aku la oia i keia kastoka e hele mai ana i kahi mamaU ma kahi no ana i holo mai ai, m*muH o ka pololei loa o ke alahete o keia mea ana e nei ma kahi no ana i holo mai ai, manao ae la oia o ua hanahu'a nei no paha keia e uhai mai ana no iaia, nolaila, makaukau ae la oia nona iho a ku ae la iluna, ia wa oia i ike aku ai 1 ke ani peahi ana mai o ka lima o ke kanaka ana e manao nei o puhipuhi o K£wav lioe 'ko 'e, uolaila noho hou iho la oia ilalo me ka noonoo iloko na o Xuhi paha koia e hoi niai nei. I ke kokoke ana mai, ike aku la oia o kona kokoolua kukini no ka 0 ka uka iuiu o Makawao a hoea 1 kai o Waimanalo. A hi:i laua nononoho iho la, ninau knke aku la no o Nihiole, "pehea kr» u aoao i hele aku nei e kala i ka oiolo kauoha a alii a kaua ?'' Henha anei hoi, he nui paha ka hauoli o na hoa aina o ke alii a kaua i ka lohe ana aku Aei ia f u, mai u.-:fca kai o ko'u aoao i hele aku nei, no olelo, i hakalia i kiāui po a ao hiki afe lākou." f- L a likg no me aoao ke ohonarJīoaaina o ke Konohiki a ka««." wahi a Nihiole. Maiuka no hoi a kai o ko'u aoaM k' l huaolelo hookahi no ia. la'u n:u® i l.iki ai i kahakai iko aku nei au i keia mau keiki ekolu e auau kal an.i me na }>apa heenalu he mamao no mai a'u āku. Kahea aku nei au me ka peahi p U aku ia lakou e hoi mai iuka, o ka wa nae ia o ua poe keiki nei i kuku like ae ai iīuna o na papaheenalu akaaka mai la i na lima me ka lele ana iho :>.krf o ko kai a au'aku'"l"a iwaho o kahi a ka «alu e po'i m{r i nfia . i a lakōu i hiki ai jl a ila ike aku la i ke ku ana mai a ka nalu, a mnmuH o ke po'i ana ua hoomoe ir.ai Ja un poe keiki nei i ko lakou -'au j .ipa. k a wh i pae ai i ka nalu ua like ae la lakou iluna, o ka mea apiki aolo holo mai o ko lakou paj Uka' nei o kahi a'u e ku ana, a a ihu o ko lakou mau papa e holo la no lea lae o Makapuu, ike »ho au aole ka keia lie poe keiki kannka a u i kahea ai, haupu koke ••■* Ja :< U ine ka okakala o ko'u kino ■•ipnni i ka maka'u o ke akua noho poloii paha kela o ka lae o Moeau, <•• ko u huli mai la no ia holo no k" kula nei o" Alele, a na kela hōlo' ra kela mau hale e kuku mai la i -momao ne i ko'u maka'n, a noho 1:0 3n maanoi e hoomaha ai i ka menae a hoea mai la oe." "Anoe no ka hoi ke akua heejia--0 ke awakea," a Nuhi, Anoa: no hoi paha he alawa maka nnu. mrika'u honua nae oe." "I ho loaa* pono ole ihe hoi paha f loioa ai OU mau wawae i ke kikoo f " wahi a Nihiole; "e hākihaka «i m mau puka ihu i ka mnka'u :'i ok« "no nae he wa e ioaa pono a' oe!'" lloalia auanei ka v/aiwai o ia oioa ho maka'u. nolaila e hoi kana a kipa kauhale aku, ke polol! niai h» k.ihā opu." Hoi ako i a laua a kipa kauhale, } aina a maona, no ke alo o ke K«nohiki ka pahu hopu. Ia laua i hiki aku ai i ke alo o A'iik' ninau mai la ke Konohiki. "Pehea ka olua kuakaif" Olelo rku ]* o Xuhi, "ua hele nku nei «o hui maua e hooko i koū leo, oi ala no hoi ma keia aoao o ke ani»

ani, a owatt ho hoi nia kela aoao o ka paliku mai uka a kai o Waimanalo; ua lohe na mea apau, a hookahi l*o pane i hakalia i kului po a aro 6« hiki mai." "Pehea aole no olua i l.anina ike aku la i ka heleheiena o ke kelki, elike me ka hoike a ke kahuna a kakou i lohe ai," wahia Ahiki. ' 1 Aole la," wahi a Nuhi, "eia paha oia nei kai ike ma koaa aoao;" hoole mai la no hoi o Nihiole, o ka wa ia o Nuhi i hahai aku ai i na mea apau a Nihiole i olelo aku ai iaia. ' 1 1 ka lohe ana o Ahiki i keia mea hou 01010 mai Ja oia, "he ha'o hoi kena akua heenalu o ke awakea; o ua hookalakupua nei kena o Kawainui me Kaelepulu; malia paha a keia mau keiki ekolu ka mea a kakou e imi nei, aia nae hoi i ka nana ana aku i kakahiakfl." I ke ao ana a« o kekahi la aia na mea apau e Waimanalo mai uka a kai imua o ke alo o ke Konohiki, a i ka wa i noho ai na mea apau i ka papaaina, o ka wa pu no ia o Ahiki e nana nei i ka li'a a kona manao, a nele iho la no nae a, elike no me kana hana i ka po mamua pola no hoi keia. A pau ka po le'a o Halalii, ua hoi aku la na mea apau no ko lakou wahi, a noho iho la ke Konohiki e nalu ana loko i kana mea e hana akn ai a aia la ihea kahi noho o keia keiki. A no, e kuu mea heluhelu, e waiho hoi kaua i ke Konohiki ai aina d Kailua ame Waimanalo, ua ike la no hoi kaua i-ko «u nui ke a'u iki x o kana huakai ahaaina ana i manao ai o ka mea e maalahi ai o ka imi ana i keia keiki, eia ka e halawai ana no oia me ka maka paoa. E ukali hoi kaua mahope o ke keiki ame kona mau hoa paani, a o na kumu a'o hoi e makaukau ai oia i ka hee ana i ka nalu opuu o U'o. Oiai oia e hele mau ana i na la apau me kona mau hoa, ua lilo hoi ka heenalu i pulakaumaka ahiki i kona lilo ana i loea no ia hana kiimu a 'o kino, papalua o ka ike oi aku nae a kana mau kumu i a'o ai oia ka hiki ana ke hee i ka puukai a ka makani, he nalu hoi i loaa iloko o ke kope a ka lima ame ke kapeku a ka wawae, hui iho hoi me kela ano kino papalua o keia poe kumu a'o. Pakela ka oni a kamanao, Ke koii hana nui a loko. Maloko mai ae o ka poli, E kaunu ai me ke onaona: I na ahiahi apau i ka moopuna e hoi mai ai e hui mau ana no oia me kona tuta iloko o kona ano ponoi, a ua lilo no ia he mea hauoli nui no Kahinihiniula. E ninau mau ana db hoi kona tutu iaia i na ahiahi apau ana e hoi mai ai no ka hana a kona mau hoa pi.ani e a'o nei iaia, o ka pane a kana moopuna eia oia ke a'o ia nei e kana mau kumu i na hana lealea apau a o kana hana lealea loa 'o ka heenalu. "Eia makou iwaho o kai lu hee e

hele nei a ke hoomaamta nei au i ka hee Ina i ka nalu o ke au a ka wawae me ke kope ana a ka lima 0 keia nalu i ko'u mau hoa ke hee mai aohe wahi hplo ole a ka papa." I na kakahiaka nui no hoi apau e ala mua aaa ka aioopuna, a iho flalo o ka mapuna a loaa na i'a hoi mai la, o ka ke tutu ao ka ninau, '•Pehea e loaa nei ka i'a ia oef M ka ka .moopuna hana no ka hoopnnipuni, me ka olelo aku i hoala i.. oia e kekahi mea ma ka leo kahea a i kekahi manawa, he moeuhane na'u, pela mau oia e hana ai i kona tutu. Ia Kahinihiniula me kona mau hoa paani e nonoho ana i ke one, olelo īilai la kokahi mau ieiki iala, " e kokou ia oe i k«i(. la e he« ana kakon i ka nalu poli mailalo aku nei o Kapu-ao ahiki i Makapuu, 1 hookahi kulana; ina t kau like oe me kekahi o makou a oi aku ahiki i ka lae, alaila ua ike oe a makaukau hoi bo ka huakaihele a kakou i ka aina Mma i ka maka o ka noe, 0 ko ike ka paha i ke one lauena ft Kane la ua nui ia, alaila ka waha 1 kā olelo ua ike pono, a mahope aku oia manawa e kaawale ai kakon, aka he loihi no nae na la i koe. ''Ina kakou, ua aahana ke kai," wahi a ke keiki e olelo nei, "aia ka pono o ka hiki i ke kulana nal% kakali aku o ka owili puukai a ka Maioa, ka nalu ku honua i ka poli nana e onou imua, mea ol« ka ehuehu kai & ka moae, ka makani nana e ulaa mai i ka weuweu o ke poo a ka hane'a ka lae." I ka pau ana o na olelo a keia kpiki, kahea aku la oia i kekahi keiki, "e Keoahimakaakaua el e kii aku oe me kekahi mau hoa o kaua i mau papa no kikon, a o oe ame i'u ln hooku-ku me ka hoapaani o kakou, a o ka kakou hau-l mana hoi e a'o ai i na ike apau © ko kakou alo aJii.'' "O ka papa a Laia, oia kau e la*' we mai no ka hoa o kakou, a i mau l 010 mai ko kaua mau papa, i hiki! a» ia kaua ke kuikuilima me ka ma-j Jihini a kaua i ke ala, i pae aku ia' i ka honua maopopo mai i ka poe makaikai ka malihini, "Ala na papa a kakou malalo o ke Kawelu o Ha-kanu, kii aku a lawe mai oi mehu ke kai 0 hoea mai auanei ka Uhli, loaa ka mea nana e walaau}" Eleu aku la kekahi mau keiki eono ka nui ahiki ma kahi o ka Hakanu (Pohuehue) e hihi ana, pa-

pale ae la i ka poliuehue u huki mai U ekolu ra«iu papa heenalu. He elua mau papa manoaooa laula o ke poo o mua, a hookahi papa lahilahi loihi miomio o mua o ke poo, ka'ika 'i mai la keia poē keiki i na papa a waiho mamua o ke alō o Kahinihiaiula, huli mai la ka hoa olelo o miiiuU mamua iho a kamaiiio hou mai la ia Kahinihiniula, "eja kou papa e*ko makou hoa le'ale'a, iaa kakou a o oukou no hoi mauka nei e holo ai a hui aku kakou i ke one hoohana ka o ka Opulekai ua malie." Pau no keia mau olelo, o k& wa no ia i hookuu iho ai na keiki e paa ana i na papa heenalu iloko % ke kai, a au aku la o Kahinihiniula me koua mau hoa no iraho. 0 na hoa kamalii iho i koa, ua kuku-puulu-u'ki ae la lakou i ke one, me ka nana ana i ko lakou mau hoa e au la. īka mamao ana aku o Kahini - hiniala me kona mau hoa mai ka poini kai aku o ka ae one, o ka wa no ia o na keiki opau e ku puukioki ana i ke one i kahuli se ai i ko lakou kino hookapuhi, a nalo aku la iloko o ke kai. Oiai no nae o Kahinihiniula ma e au nei lohe mai la lakou i keia leo kahea e wawalo ana i ka welelau makani. Ia wa lakou i huli liko mai ai iuka a ike mai la i keia kanaka e ku ana i ke one pohueliue, a e huli papu aku ana kona alo i kai me ka wili ana o ke ani peahi a kona lima ia lakou nei. Olelo mai la o Kahinihiniula i ko« na mau hoa au kai, "ke kaheaia mai la kakou e kela mea e ku mai la iuka, ke wili mai la ka peahi ia kakou e hoi aku.'' "Kokiol" wahi a Keoahimakaakaua, "e pii ae kakou iluna o na papa o kakou e kuku ai, i ike oe, aole kela o kekahi o ko kakou mau hoa paani. "He mea e wale no kela e ku mai la, he kua ualo kela i ke awakea, he mea hoopunini i ka kakou huakai, mai puni kakou i kana uwalo mai!" Ia manawa no i lekei ae ai ua mau keiki nei iluna o ko laua mau papa, me ka hopu ana iho ia Kahinihiniula a hooku ae la iluna o kona papa, me ka paa ana mai o laua, ia manawa no i kaka mai ai ka lima o ua poe keiki nei a lele hou iho la iloko o ke kai a au aku la. O keia kanaka a Kahinihiniula ma 'e ike nei aole ia he kanaka e, aka o Nihiole no ia, a ua ike na hoa ona ia kanaka ame kana hana, oia ke kumu o o laua i olelo mai ia Kahinihiniula, he 'kua uwalo no Moeau.

Mamuli o ke ake nui o na hoa au o ke keiki e nalowale koke lakou mai na .maka aku o ka luna a ke alii, nolaila ua hoohuli ae la o Keoahimakaakaua i kpna papa ma ka aoao mawaho moana, a o kona kokoolua no hoi ma Ita aeao maloko 0 ka aina, nei, a kaa iho la o Kahinihiniula ma waena, o ka wa no ia 1 o—ae af ka lima o ke kokoolua 0 Keoahimakaakaua iluna me ke kahea ana ae: "E aniani ka lani o Hoomiha e! Ka nalu i ko poli la no makou me Ka pulapula!" Pau no ia mau olelo o ka wa no ia i pahili iho ai kahi onini makani mauka aku nei o ka aina a ku ana no—' Ka nalu, e ku ka nalu mai Kona, Ka malo o ka mahiehie, O koona ululoa a lele ka'u ma-lo. Ua pahee lua i ka lae kapu. la lakou nei i kaha mai ai i ka nalu me ke kuku ana ae iluna, o ko lakou mau papa ike mal la lakou i ke akua peahi o ke awakea (Nihiole e: Kuupau ana ka paka a ka ua i Puaakanoe, Li haukeke i ke one o Makua, Ohi ka lau o ke pahili i Ohikilolo, Kohia punuku ia mai e na Keau, Pukukui lua i ke alo o Maunalahilahi, Awala lua i ke kula o Kumanomano, I ka ua mea o ka piha maka'u a kakou i ike mua anei. Ia Kahinihiniula me kona mau hoa e lilo nei i ko au a ka puukai, a ua aneane aku no hoi lakou nei i ka Lae o Makapuu, o ka wa no ia i aha iho ai na hoa heenalu o ke keiki me ke kahea ana ae: E Kahinihiniula-o-Kalani e—, ku maloeloe, i na aku mamua ke anaina, maka'ika'i nou a na 'ka Hakn o makou « muia aaai la iuka me na kanaka nana ka hoi e poni ia oe, a laa oe i kaaa olelo, alaila mao* popo ia maua, ua lehia oe, alaiia makaukau kakou no ka huakaihele. (Aole l pau.)