Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 35, 31 August 1922 — WAE HOU KE KOMISINA I MAU HAWAII NO MOLOKAI [ARTICLE]

WAE HOU KE KOMISINA I MAU HAWAII NO MOLOKAI

Ma ka/Halawai a ke Komisina o ka Poalua, Augate 15, ua wae hou ke Komisina he mau ohana Hawaii no ka hoihoi aku i Molokai. 0 keia heluia iho la, ka piha pono ana i ka 20, elike me ka nui o na apana aina <r Kalamaula-kai, i pau i ke anaia, a i hoomāopopoia ka lawa pono i ka wai hookahekahe no na meakanu. Ma ka nana iho i keia mau inoa, ame na keiki a keia ohana hou, ua hiki akii ka nui ona keiki i 114, no keia mau ohana he 20. Ma keia mau keiki kakou e ike iho ai, i ka waiwai o ka hoihoi ana aku i keia mau keiki i Molokai, ame ka waiwai o keia Bila Hoopulapula Lahui. He mau hooia ana mai keia, ua hiki mai ka manawa, mamua o lea hele loa ana aku o ka lahui i ka pau loa, e pono no e loaa na aina akea, no na keiki e liolo ai, a e loaa ai hoi na ea maikai ,ame ka noho kuokoa ana o keia mau keiki, no ko lakou pono o keia mua aku. Aole 0 ke kali a pau loa i ka make, alaila hoomaka ka huli ana i na mea e hiki ai e hoopulapula hou ia lahui e holo ana i ka malee. Ke hoike pu mai nei kei» mau huahelu, aia no he manaolana hoohauoli no ka holopono o na mea i makemakeia no ko kakou lahui. Ke hoike pu mai nei no hoi keia mau huahelu, eia no na makua Hawaii ke hanau nui nei. A o ka imi ana aku 1 ke kumu, ua maopopo iio ia kakou. O ia *lroi, aole no ka nele i ka hanau o na kaikamahine Hawaii, aka, o ka make ana ame ka nawaliwali o na keiki, mahope o ko lakou hanau ana mai, ke kumu oi aku o ka make o ka lahui. A i ko kakou huli i'o ana aku, ua pololoi na koho ana, o ka lawe ae i keia mau keiki, mai na home kupono ole iloko o ke kaona ame na wahi haiki, ke alanui e hiki ai o hoopul&pula hou ia ka lahui Hawaii. No keia kumu i hooikaikaia ai ka loaa o keia mau aina aupuni, mamua o ku pau loa ana aku, & noho nele 'na Hawaii o keia mua aku. j Ma keia inau inoa ilae i laweia j aku la e kē Komisina, aole keknhi 0 lakou, mai ka poe ae e noho nei ' ma na rumi liilii, a i, ole e noho nei paha ma na kulana kupilikii. Aka, 1 ka nana ana iho, i ka pnpainoa o na kanaka ame na wahine i noi aku i mau aina, aole no he mau kanaka no keia mau kulana mai. Aka ke makemake nei ko. oukou meakakau, e ike mai kakou i keia mau mea e makemakeia nei e hana aku, no ka pomaikai o na kanaka ilihune. He oiaio no ,aole mamuli o ka nele 0 na wahine Hawaii i ka hanau keiki, ke kumu i lilo ai kakou i lahui make, aka, mamuli o ka malama ana i na keiki ,ame ka loaa ole ana ia lakou o na ea maikai, e hiki ai e ikāika pono ko lakou mau kino, a mamuli o ia ikaika, e hiki ai e kupale aku i na ma'i like ole, e pahola mai nei maluna o keia mau paemoku. I ke au kahiko, oiai ko kakou mau kupuna e noho ana o lakou wale iho no, me ke komo nui ole mai o na moku, e lawe mai ana i na ma'i like ole, ame ka loaa ole ana no hoi he j mau lahui e aku, e komo mai aua a e hoohuikau mai ana, me ko.lakou noho ana o ia nrau la, ua ulu ae keia lahui, me ka loaa ole o na kinaunau ma ko lakou mau kino, a ua nele loa aku hoi ke komo ana mai o na ma'i, i ike ole ia e l"akou ia mau la, na ma'i lioi i ike mua ole ia, a i maopopo ole hoi na mea e hiki ai e pale aku. A o ka mea i ikeia, o na ma'i o ia mau la, he mau ma'i i kamaaina ia lakou ,a ua loaa no hoi na laau e hiki ai e hoolain. Mamuli o keia kamaaina o ko kakou mau kupuna i keia mau ma'i, ua makaukau lakou me na laau. A ua ikeia ko akamai o na kanaka o ia mau la, i ka lapaau una. He mau- makahiki loihi ka noho kaawale ana o ko kakou mau kupuna, me ka makaukau ame ka lawa i ka ike e lapaau no lakou iho. O na ma 'i o keia mau la, ua ulu ae no ia mai na meaai; ke ea i piha me na anoano ma'i akepau; na home i piha me na anoano ma'i like ole. A o keia mau ma'i, he mau mea malihini i ko kakou noho lahui ana, A mamuli o keia malihini ua liiki ole i ka ikaika o ko kino ke pale aku. Ua ikeia keia i ka i pahola ma! ai ka ma'i hebera, small pox hoi i ka haole. 1 ka hiki ana mai o keia ma'i, aole ko kakou mau makua i ike i ke ano 0 keia ma'i, a 9 ka hopena o na rula ame na loina e pale aku ai i kela ma'i, ua loaa o!e i ko kakou mau makua, a ua hana aku lakou i na hana e ku-e ana i ke ola ana o ka ma'i, o ka hopena, ua holomoku aku ka> lahui iloko o ka make. E iko' mai kakou ,aole keia make nui, ma.muli o ka ikaika ole o ke kino, a i ole no ko kakou oma'ima'i, aka, no ka ike ole ame ke kamaaina ole i ka ma'i, a o ka hopena, he mea weliweli ka i ikeia. Ma na moolelo 0 ia mau la, he mau tau*sani o keia 1 lahui i make aku.

Aole wale ho i ikeia keia mea mamuli o ka iua'i lepera wale no, aka, ua ikeia i ka manawa o ka ma 'i ulalii. O kekahi rula ku-e Joa i keia ma'i, o ia no ka hele ana iloko o ka wai artte ka auau ana. O ka mea pono wale no, o ka hoomaluia ma kahi moe, ame ka huikau ole nku me kekahi poe e aku, no ka mea, he ma'ilele, no ka mea aia iloko o ke ea, a kela ame keia mea ma'i e hanu mai ai. Me keia kamaaina ole, ua nui ka poe i make, a no ke kumu, aole i malamaia na loina o ka ma'i. Nolaila, e ike moi kakou e ka lahui, aole i'o no ko kakou lahui i ■ike i na ma'i o keia mau. la, a o ka mea m*ykai, o ka hoi aku o na keiki liilii ma na aina kuaaina, ma kahi e hiki ole ai e hoohuikau aku me na kanaka ma 'i o ko na aina e. He mau hoailon» hauoli keia a kakou e ike iho ai, he mau manaolana no ko kakou, mamuli o ka ikaika no o ua nmkuahine Hawaii i ka hanau keiki. 0 ka hanau aga nui. I hiki no ka ikaika o ka hanau ana, i ka ikaika o ke kino o ka makuahine. Ko hoike mai net na hoike a ka Papa Ola, ua nui no na wnhiiie Hawaii hanau ,a o ka pilikia o ka malama ia ana o na keiki liilii, ame ko.lakou liilii ame ko lakou wahi e ulu ae ai. Me na ea maikai ame na meaai kupono, na wahi e hiki ai e holoholo me ka hanu ole i na ea ma'i, ke manaoia 'nei, o na kuaaina ha wahi kupono loa no ka hooulu ana ae i na keiki. A i ko kakou nana ana aku i ka oiaio o keia, e ike ana kakou he uuku loa ka make ma na kuaaina, a o ka hapanui o na make, eia iloko o ka noho huikau ana o ke kulanukauhale nei. Ma na kulanakauhale o Asia, he nui na ma'i like ole, e lilo ai i mau ma'i hoopilikia mai i na kanaka Hawaii. I ke ku ana mai o na moku malihini ma ko kakou paeaina nei, e lawe mai ana ia mau moku i na anoano ma 'i like ole, a o ke kaa wale i 'o ana aku no nia pa kuaaina ke alanui e hiki ole ai e loaa ia mau ma'i. Ma o na meaai kupono ole i na keiki kekalii pilikia nui. 0 kahi kope ame kahi palaoa iho la ka meaai maamau i na kanaka HawaiL Ina no hoi na lakpu po.noi iho e hana, ina la aole no e nui loa ka pilikia, mamuli o keia mau mea. Aka, >ua maamau na kanaka Hawii o ke kulanakauhale nei, i ka holo aku i na halekuai kope o ha Pake, e kii ai i keia mau mea. Aole keia he lahui i maa i ka hana ana i na moa me ka maemae. Mai ko lakou aina mai, na ma'i like ole e laweia mai nei, mamuli no o keia mau kulana e ikeia nei, ma ko kakou kulanakauhale nei. A o ka oi loa aku, ua kamaaina na Pake i ko lakou mau ma'i. Ua ike lakou i na hiohiona o ka hiki ana mai o ua mau ma'i la, a i ka ike ana i keia mau hoailona, ua kii aku lakou i na laau i loaa ia !akou, a i ikeia hoi he mau laau e ola ai ua mau ma'i la. No keia kuīnu, e ola ana no ka lakou mau keiki, a e pau ana ka oukou i ka niake. O ka mea oi loa aku paha, ua maa ko lakou mau kino i ke pale ana aku 1 na ma'i o ia ano. Ua ike kakou ma na alialia paakai o kakou ma Kewalo ame Waikiki, ua nui na ea pilau ke lioni aku ,a"mai keia mau ea mai, i loaa ai ka ma'i, aka, e ike ana no nae ka ulu mai 0 na, keiki a na Pake iloko o keia mau ea pono ole, a o ka kakou mau keiki hoi ,e omiloia ana e ka ma'i. 0 iyi haawina no keia i ikeia ai e na Maori o Nukilani, i ka manawa 1 makemake ai ia lahui e imi aku i ke kuniu o ke emi ana o ko lakou lahui. Ua ike lakou o ka noho ana iloko o na hale kupono ole, maloko o. na kulanakauhale, ke alanui o ka holoinoku ana o :a lahui i ka make. A ua hoomaka lakou e oni, e hoi aku ma na aina o na kuaaiua. Ua hanaia keia e lakou. a ua ikeia mahope iho o na makahiki he umi, ke ikeia nei ka ulu hou ana mai o ia lahui. He lahui hoi i hiki ia kakou ke hooia iho m'ai na kupuna hookahi mai. Me keia niau hoike ana, ke hoomaopopo nei kakou i keia hana maikai e hoohanaia mai nei, mamuli o ka loaa ana o na nina e hoi aku kakou e noho. He.oiaio, aole kakou i hiki aku i kahi o v ka holomoku ana o ka lahui no keia mau aina, no ke kumu, eia no kakou ma na kulana hoaoia. I ka p£u ana o keia māu makahiki o ka hoao ana, ko manao nei au ,e hiki aku nna kztkou i ke kahua o ka holomoku aua o keia lahui ma keia'mau aina. I keia la, ke ike nei kakou, ua loaa no kahi hana ma na wahi like ole, a kakou e hele huli aku ai, aka, i ke komo nui ana mai 0 na kanaka o ko na aina e, e iko aku ana kakou i ke emi mai o kahi e loaa ai na hana, .a o ka puuhonua rt*ale no j> ka loaa 0 kahi aina, e hoi aku ai a hooulu i na meaai nou ame kou ohana. He oiaio ,aole kakou i ike i na pomaikāi o keia nTau aina e weheia mai nei no kakou ,aka, aia no he manawa e ike iho ai kakou, a aole no 1 loihi loa aku ia mau la. 1 keia la ua nanea kakou i ka noho ana o keia ano, a ua hiki ole

ke oni ae e haalele i keia noho ana. Aka, i na la e hiki mai ana, e ala i 7 o ae ana no keia lahui, a e hoo* maikai mai ana i ka loaa apa o kahi e hiki ai e hoi aku, a e noho iho ai nou kou noho ana. O na kanaka Hawaii i ake e loaa keia mau pomaikai ia kakou, ke ike nei lakou i na kahoaka o na la o hiki mai ana. O na kanaka no hoi i lilo loa i ka hiamoe, ke ike ole nei lakou. Aka, e ala mai ana keia moe ana, a e ike aku ana kakou i na pomaikai" o keia mau aina e haawiia raai nei. He lahui ko kakou i maa i ka noho ana i keakea, o ia hoi, ua maa i na ea maikai ame ka noho ana ma na wahi ea maikai. Iko kakou haalele ana i keia mau mea, na mea hoi nana i hoolilo ae i ko kakou lahui i laliui kanaka nunui, ua lilo kakou i poe e holomoku qna i ka make, a i keia mau la ko manaoio nei au, ina e ike mai ana ko kakou mau kupuiia ia kakou ,ame ke ano o na kino o na keiki o keia la, e hoohewahewa ana lakou, no ke kumu, ua lilo kakou i lahui kanaka liilii. 0 ke alaflui i manaoia e hiki ai e hoihoi aku i ko kakou lahui, ma ka papa i nohoia e ko kakou mau kupuna, o ia np ka hoi ana ma na kuaaina, ame ka hootflu ana i kau mau mea e ai ai. He man ao keia e lilo ana i mea o hoowaiwai mai nna i ko kakou noho lahui ana o kefa mua aku. Ma na aina o Molokai, na aina i nohoia ai e ko kakou mau kupuna, ua lawa i na mea apau e hiki ai e loaa ka ulu pono ana o ka lahui. Ua lawa i na aina lepo momona; ua lawa i ka wai e hooulu ai i na meakanu; ua lawa i ka i'a ame na mea e hiki ai e hooulu i ke kino o ke kanaka. 0 ka hoi ana aku, ua noho iho oukou- he poe Hawaii no. A i ka ulu ana ae o na keiki Hawaii iloko o ka noho ana o ia ano, e ike aku ana no kakou i na pomaikai e ae e loaa ana ia lakou. Eia ke Komisina ke halo nei ma na wahi like ole, e-alre ana e loaa na kanaka Hawaii, i hiki e'hele, a e hoomanawanui i kela mau makahLki mua o ka noho ana aku o ka aina malihini. Eia lakou ke imi nei i na mea e hoemiia mai ai ke ko'iko'i loa o ka noho ana o na kuaaina. Eia lakou ke imi nei i na mea e lilo ai i mau mea e hoohoihoi ana i na kanaka mua e h'oi aku ai. He mau hana keia e hoike mai ana i ko lakou makemake e hooko i keia makemake o ke alii a kakou i hala aku i ka make. A ina oia ke ola nei i keia la, ina la e ike aku ana no kakou i kona koi mai i na kanaka Hawaii, e hooikaika e hoi ma keia mau aina. 1 imiia keia mau pomaikai no ke aloha i ka lahui, aole no kekahi kumu e ae. A ika loaa ana ka hoi, e lilo ana anei kakou i poe kuemi mai ihope, a hoopoina i na mea e hiki ai e hookoia. na iini maikai oia ali ialoha lahui? Kc mrfnao nei ko oukou meakakau ,e noea mai ana he lahni kanaka no keia mua aku, nana e hoomaikai mai i keia mau hana, e hanaia nei no ka pomaikai o ka lahui Hawnii.