Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 37, 14 September 1922 — IKE HOU IA MOLOKAI NUI A HAINA. [ARTICLE]

IKE HOU IA MOLOKAI NUI A HAINA.

Piha hauo'i na ohua makaikai ia Molokai i ka Sabati iho nei, o ka hoio nui ana aku maluna o ka mokuahi Kilauea. Hora & o ke kakahiaka aku no ke awā, a i ka huli ana o Jcā ihu i ka Nuku o Maihala, Kani ka pele a ke kāpēnā, Kue naueue na paahana, ' Ka niniu poahi aka huila, Ha'uha'u ka māhu mukiki hiohio. Huai pau na alewai mahōpe, Ka ua mea hōōnioni walē, Uē be Nen6 āukāi la, Ka hilii pālānēhe i ka ilikai. ✓ Aole i liuliu kaalo ana mawaho o ka boe kaulana, no Laeahi ka ihu o ka mokn. Elike m«f na mea i hoomakaukauia nō ka hoolealea anā i na malihini, hoohauoliia ka lehulehu e na leo leāni hooni puuwai. o na puukani o keia huakai. Mamua ae o ka liēniō *āa o ka pi!i me kā ufrapō, uā hōōi&aka ka pii mau o na himeni u'i, J6he ole ia i keia mau la. Uā hiiiiēni walē ia n ahiki i Hāwaihōa, Hōōmāha, i kā ua mefl, he oaoala Uuna flle o ke Kilauea, me he ekake M no Kona. Nui ka nani o ka aina nei, kē nana mai ma ka moku. Ahuwale na ■#ahi pili kahakai, pela no hoi me • āa wahi kiekiena, me na aiWiwa. Hiehie launa ole ke kuiāna o ka aina mai ka oioi o Laeloa āhiki i Makapuu. No ke kipehi kilihune a ka ua i na pali, noho māi ka punoEuula i kē kilakila launā ōlē. • A Kawaihoa, ku ka ihu ōka moku no ka Lae-o-ka-Laau. Ia hele ana aku, mamuli o ke ano oehuehu kuakualau o Kaiwi, ikeia aku la ka poe e kiiimo ana i ka uhi a ke poluea. I ke Kilauea ē kaalo ana mawalio 0 Laeahi. ikeia aku la kahi kakalina kialua o Palamaira e ōpeapeaia mai ana e na ale maokioki o Kāiwi. 1 ka nana aku, me lie la, he hooXahi no wahi e āUkU ai, a kihi'6 iho iloko o ka auolo ale. Hāi māi aiia poe, i ka hora 7 o ke kakahiaka k<fna haalele ana, a e holo makāikai ana no hoi me kana mau ohua haōle. Ma ka nupepa hoi o keia mau la iho ia, ua huli hoi mua mai ia i ka kapalua moaUa, mainuli ka o kekahi pilikia i loaa i kona enekini. Kokoke i ka hapalua o ka hora li,

hoopilipili ain& ke Kilauea. tJa kop»o i ka la 'i lulu o Ka Lae-o-ka-Laau. I ka lelele mai a ke puhikii, me ka matōTU, Tn>blw ana Sio ltamaaina 4 *Eia ae o Ka Lae- o ka Laau la. E hoeueu mai hoi!" Ma keia wahi i ikeia aku ai ka waihe kahela mai o Kaluakoi. Aliuwale ke kaikuono o Kawakiunui malalo kok6 Mai o Ka. Lae o ka Ilio. Ike wale ia aku no ka aeone o Pāpohakū, ia ifr&hi ' a Lunakanawai Samuel Hookano o Ewa oe nei e holoholo ai i kona niau lajkama!ii. Pela no o Kapuhikani, ka lana malie o ke kai makai o £raupoa. Hooknhi no ia malino ''aleale ole o ke kai a Kahaiawa, i ke one o Kamakaipo aluua pono aku o Ka Lae o ka Laau. A maluna aku no hoi ol&ila kahi puu kaulann 0 Kihaāpiil&ōi. Ma keia wahi aku, lohe hou ia aku la na kahuli leo lea i ka lione mai, he la i ka wehena-kaiao. Maa» nei no hoi ka meakākau iiei, i hoo maka fti i ka'u wahi apana hana kuhikuhi, a ha'i moolelo pili no n» wahi like ole 6 keia aina. la'u e kuhi nei i ka aina, hu ae la ke aloha i ko ke au kahiko poe. . Ka piha kanaka mai ka uka a ke kaha. He mau kai hoi makai i nu.ia mai ko kai aku o Kahalepohaku, Kapukuwahine, Kanalukaha, a ka Hale o Lono makoi pono o Waeli. Kaulana no hoi o Waieli i ka poe holomoku o ke au kahiko, i ke ku kiai mai mauka i ka nialuhia o na kai hookaiakupua o Hale-o-Lono, Kaumanamana, Hikauhi me Waiakane. O keia na kai i ke hele ka malihini hooioi hookelakela ike lawai'a ma keia mau kai me ka manao e lawai'a. E ike io ftna no i na kumui'a nui—paa pu o ke kai. O ka mea hiiu aae ke kuu 1 ka upena apuni ua kumu i'a la, ke kii aku e pai i ka upena, he okala me ka oopuhue ka i'a. Ua nalo honti3 aku la ka i'a i ikeia ai. Hoo* kahi no loaa o ka i'a o keia wahi, he hooponopono mua ma ka aoao : o na nkua o keia mau kai a maikai; au no komo ka waa. Pela ka oleloia ' e kamaaina. Ia makou e kaalo nei mawaho pono o Punakou, kuliikuhi aku la au " ia Maunaloa, kahi o na kanaka o Palaau hyli makani (ma ka aoao .ikau o Molokai) i hooliloia ni i poe laau kauila. Walii a ka moolelo a keknhi poe kahiko no keia wahi: I keknhi wa loihi i kaahope aku, aia . hoi, e noho ana ma Kawailoa, maluna aku o Puu Iloli, he opio maainaa i na ike mokomoko, a o ka pookela 0 kana mau ike, o ia no ka ulumaika. O l'mi-a-maka ka inoa o keia opio. K nolio ana no hoi oia me kana wnhine. i kulike no ke ano me kona. Ka u'i r.ohenoliea i na maka onaona ume lilo ka manao o ke kanaka puni ai pua-kihei lehua makanonou. Aia lioi. ma ia manawa no, e noho naa mi Pr.lr-.au huli makani, kokoke 1 kahi kai kuono o Xnnukahihi i ke one lele o Kawahunn, he kanaka opio kelakela no hoi ma na ike mokomoko o kela me keia ano, elike no hoi me Cniiamaka. Oia nei hoi, he oi ae ka ikai&a, a no t r miamakft hoi, aole i like kona ikaika mo ko keia ( kaaka. Kakaikahi ka poe o ko Umi- j amaka wahi i ike i keia mea. No-j laili, i ka wawa ana o ko Umiamaka

J)iha ike mokomōkō, ua hoounaiā niai la i ona la he elele, e hōike mai āna no ka makemake o ke ahikahina o kela kaha e liōopapa r.i laua, a na ia nei no hoi e kofio ka laua paani e hookukii ai. tJa hoko no hoi keia i ka uiumaika, a ua hoohoioia ka manawa no ka hakoko ana.

Oiai ua mau ahikanana riei e hoomaamaa mau ana, ēlike nō hoi me ke ano o ljo ke au kahiko poe malama kapu akua, me ka hilinai paulele nui maluna o ka mana o na akua, pela no keia mau opio i ui aku ai i ko laua mau kahuna. Ua a'o mai kō Ufriiamaka kahuna iaia, e malama loa i kana maii kuhikuhi, oiai, "ke hoike nēi ke ākuā iaiā, nole i lihi lāuna akā kōnā ikāika i ko kona hoa mokomoko; aka, kē hooko oia i na kuhikuhi apau, e loaa no ka lanakila maluna o ka hoā paio. Iā Hra hookahi no, ke hoike la nō hoi kē kahiina 6 kona hos paio, hē oi ae kona ikaika i ko Umiamaka, nōlāilā, āohē kāhāliia ana. He hooluhi makehewa wale iho no ka hoo-' papau ana ma na mea liko ole rto ka hoomakaukau ana no Hh inōkoiiioko. Nōlaiiā, tiā Kōopāialehā siā, ā ua nohō palāka. No Umiālnāka hōi, ua hoolohe oia i ka konā kahunā. Uā huli oia a loaa kana wahi puaa hiwa paa, h i ka hiki ana i ka wa o ka hookuku ua pii aku la o Umiamaka a i ke pOO d kahi owāwa malalo aku o ka puU ō Kūkui, ē kōkōke la i ka piko o Maunalōia, pee. Maluna pono o ua wahi owawa noi ke ala e pii mai āi o ko kēla aoao a iho ma ka āōaō mālalō nēi. HoomahawānUi ō tfihlāmaka ahiki no hoi i ka hapalua po, o ua po pouli haalele loa no hoi. Lohe koliuliu aku nei keia i ka hauwawa mai o ka leo kānakā. Ōka poe keiā o ua hoa paio nei ona. Lilo ke kapu 0 ka huākai hana i mēa ōle ia lakou. O ka hula me ka uwauwa haakei Wale iho la īiō ka hana. Ia lakou i hooko mai ai, ke hoomanawanui nei hōi keia i ke kalokalo i koiia .fitāti akua, me ka paa puliki malie no 1 kahi puāa ana. I ko ia nei ike ana aku i ka enemi ona, upiki iki ihō nei keia i kāhi puaa ana. O ko ia la alala ae la no hoi ia. Ia wa koke nō, i puhēe ai na aleua o ua hōā pāio nfii ōftā, a lilo aha lakōu apau i pōē kumulaau kauila. O ko ia hēi ihō lā flō hdi iā ā hoi ana i kauhale, me ka ike ole 0 kahi poe o kona wahi. oke kaliuna wale rio ka mea i ike. ī ke ao ana ae, kakali aku nei ka ieliuiehu, a o ka hoea ole mai o ka hoa hookuku ona, a hala loa ka manawa, hooho ae ae nei no hoi ka poe, ua lilo ke eo iaiā. Hē Hili w&le aku na mea e pili ana ia Maunalōā piē ka ululaau kauilā. Eia i ka poē ike lapaau o ke au kaHiko kā dV ō ka paanaau.

A pau hoi ia, kuhikuhi aku nei aii i kahi puu 6 Kaana, kahi hoi i kaulana i na mele i na Lehua o Kaana. I uei kahi i oleloia, malaila i hō6kumuia fti kē a'o ana i ko ko au kahiko poe i ka hula o kela ame keia ano. A maluna aku no hoi o keia wahi, kahi i noho ai o Ku-a-Pakaa> a a'o i na kane me na wahine i ka mahiai, ke kuku kapa, kē kukulu hale, ka hilo dhō, a' i na han& no apau e loaa ai kā ai, ka i'a line ke ola o ka noho oluolu ana. Nana no ka e a'o 1 kōna p6ē i ka lawai'a ma na kai k&pu i hoik6 mud ia ae nei. He lehulehu na mea hoonanea pili i keia mau wahi. O ka haiki hoi 0 ka manawa me ke kuleana hiki kc aeia ma keia mau kolamu. I ka hookokōke ana i Kaunakukai, kuhikuhi aku nei au i ka uluniu a Kamehameha V i kahakai 0 Kalamaula. Ke manao nei kekahi poe kamaaina na Kamehameha V io no keia uluniu i kanu. Aole 0 ia ka oiaiō. Na Maea (Myer) makua i kanu i kona wa Opio, i ka noho pu ana ae me kana Wahine. E noho ana oia i& wa e malama 1 na 'aina 0 ku alii, mft ke ano akena. I ka niakahiki 1854. Kuhikuhi pu aku no hoi au i kahi o na aina hoopulapula e kamailio nui ia nei. Ma keia wahi aku ahiki makou i Halawa, aole mea ano nui, oiai, ua kamaaina mau ka poe i ka ike mamuH 0 ka holo pinepine maluna o na moku ma keia mau kai no Maui me Hawaii. Nolaila, e mioi aku ka liakou hoonanea no Halawa.

la makou mawaho ao o Pukoo, i nan.a nku ka hana, aole k.a'home nani o kuu hoaloha Mr. Edward K. Duvauchelle. Ile hokele nui kona o ka hoomaaawinui like ana me kana aliiwahine me na keiki. Hookahi no holapu ana a ke ahi, he lehu kahi mea koe. Ohi ke ahi ina mea apau, a koe oloho kuu hoaloha me ka maua ohana. Nui ke aloha ia laua me na keiki a makou» I ka lohe ana o ka poe o ka mokil i ka moolelo pili no Eluene, nui ke aloha o na malihini. Mamuli o ka lohe ana o na haole i ko Eluene au ana i ke kai, pae i Mokuhooniki, ua hooholoia ka moku a kokoke ilaila. Ua lehu lehu na malihini i paikii.

A kaalo makou mawaho o Kapuupoi, huli 1 Halawa, a ike aku la makou i ke kau mai o na -wai kaulana o Moaula. Ma keia wahi no hōi i īoheia aku ai ke mele kaulana o keia mau wai e himeniia mai ana e o*u mau hoa aukai, me ka nani lua ole. Pinepin« makou i holo makaikai iho riei i keia moku, aole nae i ik'eia ka nani o na pali Koolau o Molokai eiike me kein la. 0 ke kumu, ua ua mua iho ouka, a ua kahe ka wai i na pali. I» makou hoi « kaalo

hei inakāi āe, pai āe la nā āo Ofiu, a kāii i kā leWa a 6hii\frāle kē kUāhiwi, a ike pōno ia no hoi na līioali wāi d kākāhe anā. He feluā wahi ōi lōa āku o_ka fiani, i Pāpālā ā 1 Oloupenā.

0 kō fāpala niāu wai fclua, uā kahe ihō mē h$ ''V" lā. Hoōniākā mai ke kāhe ari& mā ke aao kaawale no, mailuna niai ō ka pāli ā hui i Wāēnā pali. No kā iiliiili 0 na pāli, hui hōi rhe kē lilēlile o ka wai, he oi aku a ka u'i lanna 61ē. 1 Ka Jiāsāluā pali riō, nālo kēiā iiiāu wāi, ā ōili hou ilālo kokōkē i ke kīiniii o kā pali, mē hē paiiku lēi inōnii lā. He iVai walē no na pali. Aia makou e holo nei, hooho ana ka poē mamua o ka moku. "E, kela mea kupanaha e lewalewa mai la i ka pali. He mea keokeo nui. ) ' i ko'u nana io ana aku, ike aku la o ka wai kupanaha keia o Molokai. Ua kahe he wai nui mailuna mai ō ka pali o Oloupena. Ua liele iho ka wai a hapālua like o ka pali, puhi hou ia e ka makani a hoi iiuna. Ke nana aku ma keia wahi a makou e holo aku nei, ua kohu koko riui loihi e lewalewa ana i kaupoku hale, a i iioopiliia hoi i ka pali. He mea keokeo nui loihi 010010 i ka pali. Aia/ keia wahi mawaena o Wailau me Pelekunu. I ko makou hiki pono ana mawaho ae o Oloupena, ike pono ip, aku la ua wai kupanaha nēi, i ke kahe iho a hapalua like o ka pali, hapai hou ia e ka makani iluna—āole wai e ikeia aku i ke kakahe ilalo. Eiā hoi, malalo loa iho, aneaile no e pili i ke kumupali, e moali ana he wai kahe hōlo hio a, mai kela wai mai, o kakahe ana hoi āneane 15 paha mau moali wai liilii. A ke nana aku i ke kahe ana a ka wai, ua ano like no me ka maka upena. Nui ka nani. 1 keia lioio ana a Kilauea, aole i komo mawaena o Okala me Kalaekiloia i Waikolu. Ua komo makou mawaena o Okala me Mokapu. Nui ka makemake o ka poe e komo ma ke kowa a makou i hefe niuā ai, elā hoi, aole ae o na ona no lakou ka makou i ko Makou Kapena e komo malaila. Oiai aole o Kapēna Lui Sōlf i holo me niākōu i keia hēle nna. Hē naiii Wāle ho kēia ā iuakou 6 helē nēi, ahiki i Kālaupapa. ilaila makōUj hiki ole ke paa i kā wāiniaka a ke aloha i ka ike aku i na kamaaina o ia aina aloha, e kuku nui nlai ana maiika—o kane, ka wahlne me keiki, me ko lakou puali puhiolie. Ia makou no hoi a kuu ka heleuma, hone ana ka leo.hooohenoheno o na |manu o Kalaupapa. No ke kokoke llōā o ka mōkii i kft āina, ua hiki ia makou ke lohe aku i ka l&o hauWalaau o kōuka poē. A, no ka pa mai ioi ō ka makani inauka mfti, ua ldho oie mai kouka poe ia ihakou, ahiki wale i ka la 'i ana o ka makani. Ia nianaAta i hāawi nku ai kuu mau hoahele i ko lakōu aloha n\a ke hiele ana i kekahi iiiau nieio knhiko u'i, me kekahi mau hula nani. I o'u mau lioā e himeni ana, ua hooihāōpōpo ftō uā lōheia e ko uka poe, mamuli o ko lakou pā'ipa'i mai me ke kaheā »tāi "Ē hāna hou mai". Aloha nō! Hookahi a mākou Wahi kanakā i ike aku e hula mai ana, i ka wa e himeni hula ana ko makou poē. Aloha wale aku no! Nui ka olioli ō ka poe niakaikai. He hapalua Tiora ko mākōu ku ana maa* nēi, a huli hoi mai.

No ka malie 0 Kalaupapa, ua liolo mai elua mau wahi kanaka maluna o ka waa, a kolo kaapuni ia makou. Walaau aku no hoi makou ia laUa me ka haawi pu aku i ko makou aloha i na ohana, me na makamaka 0 ia aina ōloha.

I ko makou huli hoi ana mai, ua haawi aku au i kekahi mau olelo pili no ka hana maamau a ka pO6 aloha i ko Kalaupapa poe, a ua lulu manawalea mai ka poe malihini, he mau kenikeni, a piha no hoi ke $37.85, nui kela. O keia huina dala 0 hoounaia ana no ka waihona hoolaulea o ko Kalaupapa poe. Minamina nui au i ka manaoino wale 0 ka Lunamii 0 ke Kahua Ma 'i. Ēia kana ino awaawa i hana mai ais Mamua o kona hoi ana aku nei i Kalaupapa i ka Poalua 0 keia pule iho nei, ua ninau aku au iaia ina. paha he kumu ku-e kana i ka lole aku o ko'u mau hoahele o ia hoi: 1 ka lele 0 ka poe himeni a i ke awapae no hoi 0 himeni hoolealea aku i ko Kalaupapa poe, a hoi mai no—me ka huikau ole aku. Ua pane mai oia i kekahi mau olelo oolea me ke pahenehene pu mai ia'u. ame ka olelo ino ika h'ui mokuahi. L*a j hoohoka mai oia ia makou Hawaii, £ i ko Kalaupapa pu no hoi. Ke noh(> nei oia mo ka ai hookano i ka loaa auhau o ke aupuni. Na ke aupuni na mea apau. 0 ka poo ana |e hoihoi ai, ua aeia e ka Papa Ola e lele i Kalaupapa, e hoi-a kona hale noho pu, a ai i ka ai a ke aupi\ni, moe i ka halo o ke aupuni. Ia makou Hawaii i aioha i ko makou ewe ponoi, 0 ia aina 0 ka ehaeha. hoole manaWahuaia mai. Heaha la hoi! nana aku iamua. Jle au ko ka manawa. He haole paikii ka'u i ike pono, ua lele mai ka moku aku, 0 Eaiauea no, ma ka la 0 Augate, ua noho i Kalaupapa, a he paikii ka hana—he mau kiionioni—i mea huli dala nana. Aole ke 'ake 'a o ua Luna nul nei.

Haalele aku makou i ka hora 5, a huli hoi mai, me na hoomanao aloha i ko Molokai apau. ~ I ke poeleele ana iho, mahope o ka paina ahiahi, ua malamaia he anaina hoolaulea no .na Hawaii me

fia mālihini haōle. Uā meleiā ria mele riārii o kākou iiēi ō kē āU i ria alii. Lehulehii nā mele i himeiiiia, a'u i lōhe olē ai riō 30 mākaniki ā ōi. Nui kā nāni mē ka māhalō pu o nfi ineā apātl. Hauōii piha nō hōi ko'u i kē kiilaUā haahēō 6 o'u toau lede a ua keōriiiriāna mā ano apaU. Uff lafrnā pu māi iiā •W'aHinA hāolē koikoi toē ko'U māU lēōe, »)§ he la y he hōōkahi %ai 6kā likē, Pela no hoi mē nā kaflē. A o iftakoU poe kanē HaWāii h<t h6i, ua laaāā pil aktt Oie nā E?ā o AliKā. Niiui ka hāni.

O kā pānlila hōpe nō liōi o flā lealēā o ka huakāi, ō iā no kā hulā ālaapāpa maōli o kē alākāl aiiā ā M/s. Ruth K. LiliKalani. Iko mdkoU hoopilipili aina ana mai, mawaho ākU o Makā{iUti, hōomāka Ha hulā. līe ekōlt| māu kaikamāhine U'i i kāhikōiā mē ka āāhu piha o keiā oihāna ā Lāā. I htila Wālē ia fcai nō a kāā mawaho ō Walkiki āe iiēi, pau iiō hōi. Nui ka mfthāloiā o kēāi pōe, ma&ulī 6 kō lākoU kapāē āfla i iia mēā ānō kōhu ōlē e hōowaMawahaia ai. 0 kelā iiāiii o ke att kāhikō, o ia kā lākōu i kuii iliai. Hē wali a hē uH Mkōli riō. Ko ka hui o ka nāiii mē kā pōāhf ō ka iāWēiiā, Uā hiki olē iā ini nēi kē paa ihō i kō'u ofli pu ana. Nō ka ffiōku pāha hōi kāhl i kā hōōUiōAi āē i kā uwiiā fnākeiieki.

Mā kēiā hliākāi, uā hōohauōli nui ia kō'u liāaU i kā ikē &iia itfraefi& o ka poē mākāikai, kā Hōn. Hēftfy C. Hapāi, pUukU ō ke I , efitōi'ē me karia lede, Mrē. Alieō K. Hāpai, MisS Hapāi, KaikUahine 6 kd Puuku, Mr. Chas. Lakē, Mf. Wiiliām K&hiklkōlō, Juliā H. Lāāfiui, Mr. A. C. Bis^ o i, Mr. C. BlāhāW, Prof. Chād. P. Kalēikoa o kā pnali pūhiohē, Mrs. Maiiē Auld, Mr. mē Mrs. Hcnry HeāiiU, Mrs. Māry Anri Kaleikau, o ka liui Himēiii Lei Māiiiō; Mrē. Kelianā BishāW riiē Mfs. Nellie l T oung o ke Kāīapu Leilani; Mrs. K. Lilikalani, MrS. Leinani Akiona, Mrs. Hilda Ingrām, mē Mrs. Ālaiie K. Smith, o ka pā hula 4,Kanoelani". Mamuli o ka nani o na himeni rite ka u'i hoi o ka hula ua loaa mai he ololō hoohāuoli ia'u, aia a lioea mai ka mokuahi hou o ka Hui Inter-Is-land, aiailā, ē lilo ana ka haaheo o ke hoolauleā ana i koria māu ōneki i na lede mē na keonimana o na kalāpu i hoikeia āe la. Ke hoōmaikai nei au i o'u mau lioa āukni i ka nani me kā hiēhie o na hana apau, a ua lilo hoi i mea mahalo nui ia e na maīihini makaikai apau, a pela pu hoi mē na haku ōna o kē Kilauea; Me ke alōha, W. J. COELHO,