Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 38, 21 September 1922 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

A pao keia mau olelo a Haipu, nee mai la oia a pili ma ka aoao 0 kona hoa .e lana nei, me ka olelo ana mai: "I lana auanei kaua maanei, a lohe oe I ka ho ho, o ke kai me he pu-hi la. o ka nalu ka hoi ia o kaua e pae ai hiki i ka honua." Aole i pau pono na olelo a Haipn i manao ai e kamailio i kona hoa, o ka wa no ia o Kahinihiniula 1 lohe aku ai i keia mea hoho, me ht puhi la, no ka Lae o Kahio, ke puhi kaulana hoi a Kamaki-ki i elelo aku ai i kona kaikoeke i keia mau olelo: "Ua manao paha oe i ke puhi o ka ehukai i ka Lae o Kahio, he uwahi imu ai na Kamaki-ki i iho wale mai ai ko-auka, aohe wahi puolo i ka lima?" I ka lohe ana o Kahinihiniula i keia mea hoho, huli ae la oia a olelo aku la ia Haipu; "eia paha ua nalu nei o kaua la ke hoho mai nei hoi keia meaf" "Ae, o ka nalu ia o kaua," wahi a Haipu. I ka pio ana iho o ko kani o keia mea hoho, ua la'i papuhea iho la ka makani a malino ke kai. Ia l«ua nei e lana ana iloko o keia la'i papuhea, ia wa o Haipu i nee mai ai a pili i ka aoao o Kahinikiniula, me ka olelo ana mai, "makaukau ina aku ka nalu o kaua la, he ale opuu o ka nalu ia kulepe ka moana, he uuku ia wahi ale ahua ke kai," pau no keia mau olelo a Haipu, ohu ana ke kai mahope o kahi a laua e lana nei. "Eia aku ko nalu, ikea ke kaha nalu o Leinaopapio, he la uniki no ka le'ale'a, a pae oe i kena opuu ale, hiki kaua i kukulu o Kahiki, aka i pae ole oe, aole oe e ike ia aina, o ia ke kumu i kuhia mai nei kakou * hele ianei. O-ia," wahi a Haipu, o ko laua wa no ia i paiia ; .ai ai me he Hma kanaka la. Kapeku ka wawae, I.ope ka lima 0 ka lilo mai la no ia o laua nei 1 ka ihona alopali o ka ale opuu. Ia laua i hoomaka mai ai a pae, aole i loihi ia wahi r. laua i pao mai ai, ia wa i ike iho ai o Kahinihiniula ke kau ae nei laua iluna o ka welau o ka ale, e pae nei, a ke ike aku la oia i ka mamao omua ilaJo. a mamuli no hoi o ka ikaika hoio o keia kaha nalp a laua, ua pii ae la ke kai mao a maanei o ka a-i o Kahinihiniula. Nana aku la oia ia Haipu, me he me» 1a r,ia ke kai i ka piko, a he waiho iv.'Je aku no ka umauma imua a aohe pii ae o ke kai ma o a maanei o kona a-i. * K? ho.'o la o Haipu a kaawale mai iaia aku. a hoi n»ai la no a pili, aole i emo ia holo ana mai a laua, hele ana i ke kai lu l\ee, ia wa o Kahinihiniula i ike aku ai i ko laua kokoolua e kau mai ana i ka ale ma kahi kokoke ia Haipu. Ia lakou nei i kokoke aku ai i ka aina. ia wa o Kahinihiniula i hooiho iho ai i kona lima ma ka v opu, a paa ae la i ka opi o ka aoao, mamuii o kona hana ana pela, ua pa aku la ka ilaila, a hapaiia a® !a kona wahi kino ilunar me he mea la, e o-ia aku ana imua, waiho *"a!c ke kua i ka la. I ka ike ana mai o Keoahimakaakua i keia kulana hou i loaa i ko Ir.ua hoa, oiai o Haipu aia kona maka imu:i kahi i nana ai, aa uwa ae la o Keohimakaakua me ke kahea ana :nai: "K ka laukapalili o ke ka!o leie, e nana aku paha oe i ka haumana a kaua, ua maloo ke kua i ka la aia k.i puukai i ka humena malo, o Kunihi o Olapalapa, o pakii o moe ene, o ka Ahiale ke hoa like, ku puka ka iixwfci ko kaua hoa paaui," ia wa o Haipu i nana inai ai i ko laua hon. la Kahinihiniula i lohe aku ai i ka leo o Keoahimakaokekua, in wa oia i aui kunihi ae ai i kona kino, a ho!o pahi'a aku la iluna o ka lapa o ka ale i hele a a'koa'ko. Ia no i kahea mai ai o Haipu: "E Kahinihinlula o ka lani o, o ko akamai no kena hehihehi ou mau kapuai i ka houpo kapu o Kaneluhonu;;. a pokoie no hoi ke alahele, na ike oe." Pau no keia mau olelo a Haipu, kokoke no hoi lakou nei iloko, ike aku la lakou nei i ka piha ouka i na kanaka. O ka wa no ia i haki welau iho *ii o ka opuu ale, i hele a kalak?la, Mamua o kona po'i ana iho, aia lakoa nei ke hele la i ka lala o ka nalu. e oloio ana me he nai'a la. Hookahi no ia opuu kai, kn i ka honua, imua hoi o na kane me na wahine e muia mai ana, ame na hoa kamalii oia nei. Iwaena o keia anaina e noho poai ana. ike aku la keia i Jca u'i • ke

ala anuenue iloko o kona kulana opuu hou, ani mai la kona lima ia Kahinihiniula, mt ke kahea ana mai: "E ka piinohaula o ke alamuku e, ko alahele hoi au e hele aleu ai, hele mai a ma kuu alo nei la, a lohe aku 'oe i ka olelo, malama a-hoopaa-naau." Ku ae la o Kahinihiniūla, a hele mai la. laia i hiki mai ai imua e ke alo o Haumea, ia manawa i eu ae ai o Haumea a ku iluna me ka paa ana i ka lei limukala i kona lima. 0 na mea apau e noho ana, ua moe iho la lakou apau ilalo, mv ka makua a keiki, ia wa no i o ao ai ka lima o Keaiwaiwa iluna, a halii iho la ka punoho. uakoko iluna 0 na mea apau. Puana ae la ua wahine la i keia mau olelo: Halulu ka lahi, malu ka moana, Kau' ka hekikili, ; pouli ka moku, Ku ka punohu ka Uakoko Kaa- ; lewalewa, ' Kau ke alamuku ke ala o Kane, Ka pa-ku, ke alai e lulu ai ka 1 makani, j I malu ke ala no ka punohu ku : honua, ! No ka pu lauiwa ike alo o Mai* ; hea, Hea ana Lia ku mai Anakapo, Hanau ka jjo ia Kinikini, Hanai ke ao ia lehulehu, Huna ke ala kuukuu a Lono, lloolono ana o kani koi, O kani wawa iloko o Maukoli, 0 Leleuli o Lelewai, Lele hono hoonewa, 0 honua ilalo o kukulu, 0 pelupelu o ponapona, 1 Hoomoe Kahiki, Ikea ke kama, Na kea papanuu, Na kea papalani, Na'u na Kukuaimakalani, 1 ke alo o Haumoa, Hihi a kau a kapu kini o ka po, Lele wale hoi. 0 ka wa no ia o ua aiwaiwa nei i hookau iho ai i ka lei limukala iluna o ka a-i o Kahinihiniula, me ka olelo ana aku: "Ua pau la ko la hiukai, a maanei aku oe e hoi ai me ou mau hoa ahiki imua o ke kupuna." 0 kona" wa no ia i pa'i ae ai i kona mau lima, a ala like mai !a na mea apau e moe ana i ke kapu 0 ko lakou aliiwahine. Huli mai la oia a kahea mai la ia Haipu me ka olelo ana mai: | "Hoihoiia ksf hoa hele o olua, maanei aku no a iho i ka pali, loaa ke ala kokoke e hiki ai i ka hale, ua ahiahi." Ia Kahinihiniula i ku ae ai iluna, huli mai la oia imua o Haumea me j ka olelo ana mai: | 1 "Ko hoi nei au i ke alo o kuu j tutu, ina lie olelo kau nana, na'u| hoi ia e hai aku." | "Aole no a'u olelo iafa," wahi a Haumea, "o ke kapukai wale no ia oe i keia anahulu, i maemae oe mamua o ko hele ana i ka huakaihele." A hala lakou, ua hoi ae la keia anaina kanaka i ko lakou ano mau, a meha iho la ke kula, aohe lele pueo. ; Ia Kahinihiniula ma i hiki aku ai i ka hale, e noho mai ana no ke tutu, ahiki oia, ua hoi aku la no kona fiau hoa no ko lakou wahi mau. 1 ka ike ana mai o Niula i ka lei limukala i ka a-i o ka moopuna ninau mai la oia: "Heaha ka hana nui a ko kumuhonua i olelo mai nei ia oe, i hoolei mai ai oia i keia 4fi ia oa i ike aku auT" "Hookahi no hana nui ana i olelo mai nei, e kapukai ka oe ia'u i keia po i hookahi anahulu po au e hoomau ai, alaila pau. "Heaha ke ano o ia mea he kapukai? "Auwe!" wahi a ke kupunawahine, "e hele aha hoi oe!" "Ke aha la1" wahi a Kahinihiniula. "Ke kauoha mai la hoi ko .kumuhonua e hoomaemae au ia oe apau ko haumia, ko ano kanaka, i malaelae oe, v a hemolele hoi, aohe puu aohe kee ou, nana e hoohihia, alaila ike mai kini o ka po i& oe, lfe pua na lakou, no ka mea ua maemae oe, ehia ka hoi mea aloha owau, i ka noho hookahi iho i k&hj o kaua." "Mai kaniaa hoi paha oe pela, aole auanei hoi aū e ike aku ia wahi o kela wahine, u'i a lea lokomaikai nui wale," wahi a Kahinihiniula. "Aole au e au'a ia oe, e hele ana oe, a e ilee aku nna oe i kāhi a kou kuku i ike ole ni, a e hooko ana hoi au i ke kauoha ana i olelo mai nei ia oe. "Lalauia ke olowai, a iho ilalo o ka mapuna, ukuhi mai a piha, hoihoi mai, e wiki o i maamaama!" Hopu iho la o Kahinihiniula i ke 010 huewai, a iho aku la i ka mapuna o Halauwai. Ahiki oia maha'i o ke ki'owai, ukuhi iho la a piha ke olowai, hele aku la ma kahi o ka palai e luhe ana, hōpu iho la i ka lau palai ula a paa i ka lima, a kiola aku la iloko 0 ka wai, Ia wa no i kahuli ae ai o MakaIci i kona ano mau me ka lele ana mai o ka i'a me he pakaua la a lipo iho la ma kahi a ka laau e lana ana. Lalau iho Ja o Kakinihiniula i ka | laau, a paa i ka lima, lalau iho la hookahi awa me hookahi anae, a lele i kula, hoihoi «wiwi aku la i ka laau a waiho, hopu iho 1» i ka huewai me ua i'a a paa i ka lima kaha mai la hoi, a ku ana i ka puka. Ike mai la ke kupunawahine i ka i'a i ka lima o ka moopuna, e pa£ ana, ninali mai la oia: "Pehea 1 loaa mai nei kao i'a!" ,

"No ka la'iku paha o ke ahiahi, ,puka ka i'a mailoko mai o ka mapuna, hiki aku nei au, ua hele no hoi a lipo, o ko'u hopu mai nei no ia, i keia mau i'a uo a lele i kula, o ka meha koke iho la no k'a hoi ia o keia nui i'a, a nalowale, oho J>aha i ka iko ana mai ia'u," "Anoai paha, na ko kumuhonua no kena mau hana, ike mai la no ia oe hokuu mai la i ka i'a," neenee mai la ke kupunawahine, lalau mai la i ka i'a, hana apau kena mai la i ka moopuna: "E ai kaua a maona, i« wa kaua e kapukai ai ia oe, elima ou kai i keia po,. pela a pau na po he ana : . hulu. "Ho-a ae la i kukui, na wahi paipu, a ku i ke alo, noho iho laua paina ke ahiahi. A pau ka laua ai ana, o ko kamalii mau no he hiamoe ahiahi, hoi aku la oia iluna o kona wahi punee. Olelo mai la ke tutu, "alia oe e hiamoe, aia apau ko kaimua, alaila moe, a o na kai hope aku, na'u ia e hoopaupono, nolaila neeneo mai a m» ka puka nei o kaua malaila oe e ai! M Lalau aku la ke kupunawahine i ke po'i pohue, a waiho mamua o kona alj, hopu aku la i ka huewai a ninini iho Ia iloko o ke po'i, huli aku la kona alo i ka puka a pule iho la i kana pule hoolaa me keia mau huaolelo: Kanik'au kani a aina, Uhia ke kaele o ka moku, Aloha ino no hoi au, I hele hookahi mai nei, Aohe lua aohe kolu, Aohe moepuu i ke ala, Ua liio i ka po lioia, Aohe kana)ia e pono ai, Lehulehu aku i ke alanui, Ke alakahi i pakiwai, ' Ninau na lii apau, Nawai keia keikif Na Halulu na Kiwaa, Na ka manu eia ka hulu, Hoohonua pieleka, I noho i ka I, ae'a, Noho ulukou i ku Hoano, I_ ka walania o kuu akua, O kaiahua o kulepe moana, 0 lapuu o poepoe, 1 ka hikina a ka la, I ke komohana la, 0 Nuakea wahine Kapoleia iku, O kaula i ka wekiu o ka makani, Kikoo iluna kikoo ilalo, Huli kai ka Hulumanu la, Ka—pu ka—pu ka ilikai. A pau kana pule ana, lalau aku la oia i ka paakai a lu iho la iloko hopu iho la i ka oiena, a haawi mai la i ka moopuna, me ka olelo ana mai: "nau iho oe i keia a wali hookomo iho iloko o ko wai, alaila hou iho na lima elua a ho-a ae iluna 0 ko manawa, mahope oe e hamo ai i ko kino alaila hoi e moe, na'u e hana aku na kai hope ou." Hooko aku la ka moopuna ia mau kuhikuhi apau, ia wa i haupu ae ai oia i ke anaina a ak wahine ana 1 ike ai. Olelo mai la oia i ke kupunawahine: "Makena no hoi kanaka o kela wahi a'u i hele aku nei i keia la." "Aia ihea ia wahil" \vahi a ke kuku. "Aia no hoi maluna nei o "Waimanalo, i ka pali e lepahu ana i ke kai la, a manae iho," wahi a Ka hinihiniula.

"AnoeJsela poe pekepeke liili}, o kane me ka wahine, me keiki nonanona.'' 4 Olelo mai la ke kupunawahine: "Oia poe au i ike aku la la, o na aialo ia o ko kumuhonua, o ke peke ia o ka Nuukea, o kanaka iki o ka moku i oleloia e na kupuna o kaua 0 Nuumealani, a o ka houpo o Kane, a o Kanehunamoku hoi, nolaila mai ia kanaka au e ike la, aohe kanaka o ia wahi, o ke kaha ia o U,qulau, a o ia wahi au i ike aku la la, o na lae makawaju ia o ke Koolau nei, ilaiia aku nei ka oef "Hoi e moe hooluolu i ka luhi a ke kai;" wahi a ke tutu. * No ia la ka hoi e moe, o ko maua lilo pu aku la no ia i Manu'a, i ka hulehulei a kaili poniuniu, ike ole aku la ka meakakau i na kai hppe a Niula i hoopau pono ai, anoai o na "kai a Lohiau i paha ai iloko o Jcana pule hulihia, i ka wa 1 po'i ai ke, kai a Kahinalii, kai nuu (kai nui) kai ea (kai pii mai) lapuu ohi ka i'o o ke kanaka, koe aku ia no keia pule ai. (Aole i pau.)