Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 42, 19 October 1922 — E LOAA ANA NA KINO IKAIKA [ARTICLE]

E LOAA ANA NA KINO IKAIKA

Kc kokoke mai nei na la o ka hoi aku o na nolio aina o Molokai, a mahi, a hanai holoholona, na hana i malihini i kekahi o na ohana, no kekahi mau makahiki he lehulehu o ka noho ana o ke kaona nei. E lilo ana no ia hana ana aku i mea ano kuanui i kinohi, no kau mea o Ka loihi o ka noho wale ana; aka, no na la kinohi wale no ia kuahu ana a maa aku no, ko pono iho ke au o lea ikaika hana, o ka lilo no ia o na hana i mea lealea na ke kino4 Aole e nele ia mau hihhiona i ka ikeia aku ma na la kinohi o ka noho :ina aku o ia aina pomaikai. E makepono niia ka luhi o ia mau la, a no ka mea, aole e kau liilii ma 0 a maanei'; mai ko kihapai no a ka liome. Nau lea hooleuu ae i ka lehulehu, ahiila ai kakou i lea momona o ka aina o kau luhi ana, e ka mea ikaika hana. Ile niea maopopo loa me ka hoopaapaa ole ia aku, ka ai mai o ua mau ohana la i na mea ho\i, aole hoi o na īuea kahiko i waihoia ma na pahu liau, a pela aku, o Honolulu nei. Eai ana lakou ika i'a hou, na huaai mai ke kumu mai, a i ke pakaukau me ka ono a hauoli o ka manao. O ka hope o keia mau haawina o ia no ke ola mai'o na leino a ikaika. E kulike ana keia me na ohana o kakou iho nei o Honolulu, i hoi aku no na aina ō Waiakea, wahi a kekahi o lakou i olelo ae ai mai ko'u hiki ana mai i Waiakea nei, e liana lima maluna o ko'u wahi apana aina, ahiki i keia la, aole loa j,loaa hou mai kela ano ma'i e onawaliwali īnau ana ia'u ma Ilonolulu; pau loa kela ano ma'i, mai ia'u aku. He hoike keia no ke ola e loaa ana i na ohana e lioi aleu ana ma Molokai.Ina pela ke kulana, aole loa - ana he pilileia ma ke kino, e loaa hou ae i ka poe e haalele iho ana ia Honolulu nei, me kekahi ano onawaliwali. Hauoli lea manao i na mea maikai o ia ano. Pehea, e loaa ana 110 anei ia ano kulana ola i ka mea o>. mauleule, e paakiki iho ana i ka noho ma llonolulu nei? Aolo! E liiki mai ana .ka la e huliamahi ai na kanāka, e hoi i na aina hoopulapula, elike no me na mamo a Isaracla i huliamahi ai.e hoi i ka aina hooilina. 110 kanaha niakahiki fha ke alahele, a ae mai ma keia kaj7a o ka muliwai o .loreflana, ke koino pono ana ia iloko o Kanaana, ma ke kihi nia ka Hikina mai; a niamuli mai hooinakaia ka anui na ohana, ma I;e poo, a alaleai o kela ame leeia ohana. Hookuku ae me keia hoi o na kanaka ma Hawaii nei, ma ko lakou Kanaana, aia wale HO ke anoe ma ka wa. o ka liuakai ma ke alahele hoi i ka aina.

U«i emi nuii n;i makaliiki ma-ko kakou liuakai lioi i ka elima "\vale ho o na makahiki. "0 ka mea kupanaha 0 ia keia, o ka makamua o ka huaka'i, eia ihuia o ka aina i keia la, a īio ka makaHiopo e komo aua paha 1 ka e'inia o na makahiki, a maluna nku palia? Aia no i ka mau o ka holoj> na hana a na komisiua, elike me ia e ikeia nei. E haawiia no na mahalo i na komisina e hooikaika nei i na hana. E ike ae 110 kakou e ka. lehuiehu, aia lie mau Ilawaii kekahi ma koia papa. O ka lilo )oa o ko lnkou nianawa ma-keia liana a ka papa, ko lakou haule wnn ia /uahopo i muli"waa, ma na koho nina ana apau; a ma ka noon'oo ae, ina. .e paa mau lakou pela ahiki i ka hopona o keia hana, he. mea maopopo o lakou na Hawaii hope loa e loua-ka aina. Ke nana ae kaua e kuu mea heluhelu i keia hioliiona, he ku.maoli i ke aloha no lakou, i ka lioopapau i ka hoo.ponopono no ka ka lehuiehu, me ka nana ole iho ia lakou. Maikai kela ano liaawina ke loaa ia mea i ke kanaka; ola ka ohaiia, wahi a kaiiiko; a ina no hoi pela ke kulana o na oliana, e hoi ana i ka aina, i ke koku.-i o kekahi i kekahi, he mta o aiia kō' kiliopu o ka liolOmUa o ka nohona ohana ana o Hawaii kuauli ma ka hoohuihui ana ae i »» lima manoanoa- i ka hana. Mai poina i keia, aia no a manoanoa mai ka ili o na iima, alaila, e holomua ana; aka, iua aole e holohope a kopeki ana na hana. ' Aia 110 a ikaika lea limā i ke oki mauu ai a na pipi waiu, loaa nui mai uo ka waiu a na pipit Pela no na mea huaai, ina aole e waeleia ka nahelehele o ke kihapi.i o na meaai, e loaa mai ana na huā mimino a malili. mea pono e paa mau i na hana o na kihāpai, me ka hookaulua 01« i kela aine keia la; i hele no a kā wa pono hua mai me ka maikai i na maka ke nana iho. O kekahi mea kupanaha no 'hoi, o ia ka lohi o ka manoanoa ae o na' lima,. iloko no o ia paa mau i na hana. O ko leumu no o keia, o ia no ka. holoi mau aua i na lima me' ka w\ai mahana i kela ame keia wa o ka ]a. Ka ia mea e hoolahilahi mai i na lima. O' ka pono no, o ka holoi no i na lima me ka wai hu'ihu'i. He mea pono no e paa k«kahi mau_lepo o na lima i ka lima i manoanoa koke ae na lima, a Jbe

laau no ia no na lima hou i maa ole i na hana ko'iko'i. E hoomanao i ka : .oolelo a na Potugala kahiko o ko lakou aina, i hoopukaia mu keia aoao no o keia pepa Kuokoa o ka la 10 o Maraki, 1922. Ina ua ano nalowale a poina ua moolelo la, he mea pono au e hoopuka hou aku ia mea no ka pono o ka lehulehu, i makee i na aoao maikai o keia hoolaupa'i ana. He kumu alaleai kupono a na makua, i na keiki o keia mau la, haaheo maoli o ke ola ana iloko o ka nele inai mua mai o ke kuapo'i, a ka nohona a mahope o ka waaj a eia nae, iloko 0 ia nele o ka nohona ma ke kaona nei, he nui no kona aloha ia, mamuli o ka haaheo o k-e kii ana i na i'a amo ka ai ma na makeke o kaleou nei. « Ke nauki wale nei kekahi poe i waoia no na aina hoopulapula, i"Tca ulolohi mai o na hana hoomaemae aina, a na komisina ma Molokai. Na ka ikaika o ke kuakoko maloko, e ake ana e hoi koke, ke kumu o ia manao ana, ua ulolohi na hana a na komiaina; o ka oiaio maoli, ua leleoi ka makemake o na ohana imua o ka ikaika hooponopono aina, elike me ka la i ae mai no na hana. O kela la ame keia la, aia no he hana; a o kela ame keia hana, e hiki ae ana no ia i kona la. Ho hiohiona maikai keia e ikeia aku nei i na ahana e.hoi ana i ka aina. Eia no, mai pupuahulu mai. E hoi aku ana Oukou a noho mā kahi 1 hoom«kaukai/ pono ia no oukou; aole hoi e hoihoi aku ia oukou aluna 0 ka aina, hookuu aku ia oukou e nnkuhelo no oukou iho. Aole pela ka ke kanawai i kauoha mai ai ia makou, na komisina hoopulapula. O ka hookaawale i na mea apau loa i manaoia he mau mea e alāi ana i leo oukou liolomua ma ka aina, a hoihoi aku ia oukou a noho ma ia mau aina; a aole o ia wale no, o ke ku me ka makatfkau mau i kc ao ame ka po, o kokua ia oukou ma na ninau ano liou, e ulu ae ana o ka wa-mahopo aku, o ia ka makou hana ma ke kauoha a ke kanawai i waihoia niai. I\o]ai]a, o ke ola o keia hana, aia no ia kakou apau. Neer.iuku '7iifiy kou, neo mai no hoi ;t o"ukb«i md , ''ke akahele, alaila, e hui ana kakou me ka holomua, he alo a hc alff ma neia mua koke iho; aole ōukou i hewa ia mau ana pela, a no ka mea, o ia ka nliane maoli' o keia leanawai. E eueu, a e ala me ka ikaika, e hoi i na aina o na kupuna no ko ola o na pulapula o keir. mua aku. Nn. ke Akua -no o ka lani ame ka honua © kokua mai ia kakou apau. Ua lehulohu no na kanaka e holomalu nei, e kiu i ka hehiahema o ka aina, ma na moku liilii piliaina 6 kakoii nei, a hoi mai, me ke kaena iho iloko o ka lakou wanana, o kekahi kela o na aina waiwai loa ma keia mua aku, pela ka lakou puana ana ae. He mea pono 110, no ia poō 1 ikemaka, e liooho ae me ka leo nui i lohe o Hawaii lahui ma na paemoku apau, no ka pono o ka poe i ikemaka ole.

He hoeueu ana ia i kn uhane i pa me na olelo e pepehi <Ina, o ia keia: Ho aina lapuwale o Molokai i piha i ke aa. Aole loa h-e lahui e ma ka aina nei i olelo ae pela, aia Walo no iwaena iho o na Hawaii, na pulapula a na makua, i ike ole i ke aa o na eina o Hawaii nei, keia ano olelō. Uwoki kelaī

Ma na Kona o HawāiL o ka mea mua e haawiia mai i na malihini, a ohu.>hoi nia kekahi olelo ana, o ia no ka panini keokeo! Ua like ,ia mea i na kamaaina o ia wahi i ka lakou mau ohua, md koonei maii kamaaina i keia mea he iee, cream, i |ka lakou ohua. Koe wale no ;he pala'i-e ke kiina o.ka iee eieam. Ma na Kona, he lehulehu na kiina 0 ka panini e loaa ai na na ohua.. O ke kiina a kekahi me ka lou, a o ka keknhi me na lima i paleia m-a kekalii apana lole. '.0 ,ka kekahi kiina ana me na lima kohana īio; me ka nana ole i'ka piha mai o na lima i ka heu panini, ua lieīe uluulu aku na lima o kamaaina i na hua panini, no ke ake wale no e ?i ka malihini me ka lioohakalia ole iho. Ō keia ano kulaiia 6 na Kona au e palapala nei, ua ikeia ma na niakahiki he kanakolu a pii i hal.a ae nei. _ He nui ke aloha o na kamaaina 1 ka lakou mau malihini; a ma ka hana a lakou oe e ike aku ai ia mea. I i'a e na ka malihini! E nana ole iā ana ke ano okaikai mai o na ko'a i'a, kii no ilaila, a pela aku. O ke aloha malihini oiaio k6ia. Pela no hoi kakou e Hawaii, he mau malihini kakou ma hoolaupa 'i. 0 ka ahaolelo o Amerika ke kumu panini e ku ana, a o ka hoololi kumukanawai.ka hua panini, i piha me ka heu, & maloko ona hē i'o ono a momona, o ia«Jte kanawai hoopulapula. He lehnlehu no na kiina a kela ame keia, ma keia ninau; aka, o ka na kamaaina kii ana aku nei, ua hele kohana wal6 ia aku no me ka naua ole ae i ka piha mai o na lima i ka heu e eha ai; o ka loaa mai o ka i'o momonā, i na malihini me ka heu ole, o ia ko kamaaina hauoli; a lawa na malihini a hoi, noho iho kamaaina, wae i ka

heu panini i na lima i manunu. Pela ke ano o ke kulana o keia holaupa'i ana. He wahi hua i paa pono i ka heu, i iia maka o na loēa 1 kalaiaina o leeia aina. Ua kulike ole ko lakou mau manao a ik-e lou ana; a mamuli o ia mea, ua haalele kekahi poe loea i ka lou ana o piha i ka heu. Aole no i mahn'i mua ia e ka.lehulehu, e ai i'o aku ana i ka momona, aka, i keia la ua ahuwale ia mea. Aohe mea ana no na kini e huai ana ika momona oka aina. Eia iho 0 ka mea kilou, i ka lilo o kona manawa i ka olūu, i. ka heu i na lima, a loaa ole auanei pjdha kona wahi aina momopa. j ~ j Ua olelo ae kekahi poe hikiwawe ma ka olelo, aia na aina la o MoloI kai he aiua aa! He mau mamala olelo maopopo loa keia o kona manao, i ka poe naauao ame ka poe naaupo, me ka hoohowahewn ole ia. I ka wa i puka ai o keia mau mamala olelo, mai ka waha aku o kekahi iuea ike madii i ka haanui, e kauo mai ana ia i na kanaka he lehulehu, 1 ike maka ole ia Molokai, a i ole i ka poe kaupaona ole i na manao o ka olelo. E liulipu ana ka poe noonoo ole me ka hooho like ana ia mau olelo. Heaha ka hopena e loaa ana i ka liapanui o ia iehulehu i hooia ia mea me ka noonoo ole? He lehulehu na pane, na kela ame keia nae e pane nona iho. Ina e kaupaonaia keia olelo e na kanaka noonoo akahele, e loaa ana no he mau manaolana no ka pomaikai, ina i'o he aina aa ko Molokai —aole nae o ia ka Me ka manao maikai e loaa ana, (l ia kaua e kuu mea heluhelu, he wahi ninau kupono e ninau iho ai: Heaha ka pono o keia aina o Molokai, i na kanaka, ina he aa i'o? E pane no kaua i ka haina, penei: Akahi, o na aa ame na laeaa ka home hoohihi a na meli hana momona. Alua, mailoko mai o na aa i puka mai ai na wai aliali, hu'ihu'i a onō loa; ua like ia me na punpuu nanahu kanana wai inu oloko o na ipuwai Kelemania o keia au hou. • Akolu, o na laeaa kahi ihaikai loa no ke kaula'i ana ina mano a mānō o na i'a ono, o ia mau i apakai kaulana o Hawaii nei, kahi nona keia olelo, na i'a peku wawae o Molokai. He lehul'ahu aku na pane kupono e hewa ole ai o na aina aa. 0 fi,\ Kona o Hawaii na aina aa i kaulana,- eia nae, aole aina oi aku o ka momona elike me ia mau mokuna aina. Kolaila na alani momona, na maia nunui a ono ame na koaki Hawaii. Pela iho no ka palai, ka ipu, ka momona, lilikoi, lemiwai, a tausani aku ona ono. Ua ulu ae keia mau meaai ono apau iwaēna o ke aa, ma na kowa o na pohaku me ke kaukai wale no i ka wai ua mailuiia mai. 0 ka oleloia nae he ainr. ino, piha mo ke aa, e ka poo kaahele makaikai. Heaha ka olelo a na hupa o iā aina? Ka! Kona kai opu i ka la'i —malino ke kai o na Kona—Kona Kailua paka ona—Hookahi no hawae lauhue na Kona; aolo i pau aku. Aole loa e"hiki i kekāhi kō hoino 1 na aina o na Kona imua v na kanaka o ia mau wahi, mo ka manao e kauo mai ia l%kōu mfti ia mau wahi mai, a i kekahi wahi okoa aku. Aole loa! Ua alohaia ia mau aa, ano ka mea he hana maikai no ka lakou i [ ka aina. Pau kela. Me ka ike maka no i ke aa o keia mau aiiia ae la, wa- j nana ae la na loea paēli, iha e loaa j ka wai e hookahekāhe ai i keia mau aina, e ikeia ana oi ae oka mo- j mona mamua o na iiina apau o keia' paemoku. No keia olelo, holomoku na kanakā wāiwai o ka aina e kuai lilo.i na aina e loaa aku arta nō la- j kou iho, me ka nana ole i ka heluna «iala. O na Kepani kēkahi i komo pu ae ma keia hana kuai & hooliUiālima loihi i na aina o KoiiA o Hawaii, ia Hawaii kuauli no o olelo ana he aina aa. Heaha ka heluna o keia mau aina o na Kona, i ikeia ae la, i na aina o Kalamauln, Palaau ame Hoolehua, Molokai, ailia lēpo % maikai me ka auwai e moe ana i piha me ka wai pauma nona ka ikaika hoopii o 3,000,000 galāni i ka la hookāhi! Mahea ke leo'iko'i o na ōlelo hoino ma keia kaupaona ana? Ua aleia ka hoino e ka ōiaio! O ka pilikia wale »o o keia kāupaona ana" aia no iA nēi liīo loā, a ma ka olēlo āna wale no; aole he lunakanawai nana e haāwi āē i ka olelo hooholo, koe Wālē tio ahiki mai i ka wa e hoohanā ai na noho aina o keia mua aku, a hua mai, e kulikē i'o ana no me ka'u ame ka papa komisina e hooiaio nei. He waiwai nui.