Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 42, 19 October 1922 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHEKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMAKALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHEKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMAKALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

Oiai nae o Ahiki e kakahele nei i ke kamailio me kona hoaolelo, ike aku la oia i ka hi-o mai o kekahi mau kamaaina, a komo ana no kekahi wahine me ka moena kalukalu i ulana pawehe ia, a hohola iho la iwaena o ka ikuwai o ka hale. Oiai keia wahine e hoomaholahola ana i ka moena, ia wa i komo hou raai ai kekahi wnhine me ka moena j hanaia i pakaukau a hohola iho la. Ka'ika'iia mai la na umeke poi, hoonohoia mai la na pa i'a, mai ka mea maka a ka i'a maloo, na puholo ananu mai ia, na ono no a ka Hawaii, ka 'ika 'iia mai la kahi puaa ua hele a palakahuki ka mo'a, a waiho i ka papaaina. Ia "vva o Kueeau i oki pokole aku ai ka olelo i ko Konohiki, i ka pane ana aku: "E waiho ka oi\o o keia puni a kaua, a eia ka kaua puni e hooko inua ae o ka lakou nei, a pilia aku ka ipuolelo, haaliki ana hoi paha ia, aole e hemo-pu ua pu'ipu'i oloko. E laulima ae makou i keia i makaukau.'' Lalau aku la oia i ka puaa, hahaki ke poo, ke ke'apaa, a waiho i ke pa a ke Konohiki. I ka ike ana o Ahiki i keia puaa mo'a, i wale iho la no oia iloko ona: "Ua ike mua no ka paha keia poe, he malihini ke hiki mai ana i ko lakou wahi nei, i kalua mua ai i ka puaa, hele mai nel no hoi makou, aohe ikeia o ka uwahi imu i ka a ae, eia ka ua kalua mua paha, eia hou no ka hoi ua apiki! "Alaila lie mau kino papalua i'o ao kela a'u i ike mai n-ei, a na laua paha i hoike iho nei i keia poe i hoomakaukau honua ai." A makaukau ka papaaina, huli mai la o Kueeeu i ke Konohiki a oielo mai la: "Neenee mai me ou Hiau hoahele, eia na m«a apau ua makaukau. a noa ia oe me ou mau hoa, uee mai a ipaanei la noho!" Eu ae la o Ahiki me kona mau hoa a noho i ka papaaina, hoopa iho la i na mea apau eliko me ka huaolelo hoola. Olelo aku la o Ahiki: "E ai pu no kakou i ono ka ai- ana i ka leliulehu." "Ae, he pololei kau," nee mai la kamaaina hookahi ka ai ana a maona T hoomaha liilii, a hoeu ae la k& huakai a ke Konohiki 110 ka hoi nele i ke kulaloa o Malama, a o ia paha ka ua i pa-heahe iho ai: E hoi ke kupa o Lihue ua pa i ' ka nele, Aohe no hoi he moewaa o ka po nei. la lakou e hoi nei i k« ala, kukakuka iho la lakou no ka lakou mea e hana ai, hooholo iho la laikou e hele i ka hale e loaa aku ana ia lakou. Ahiki lakou i kahi nui o na hale e iuku ana, olelo aku la o Ahiki: "O oe hoi e Paku'i Jtme Nuhi, o olua ke kipa kauhale aku, a o maua hoi ke hoi malie a loaa ae ia olua. Nana pono olua, a- i nele, hoi ae, mai walaau wale aku olua." Hooko aku la keia mau kanaka i ka olelo. * Ahiki laua, ike mai la na kanaka © ke kahu loko keia o ke alii Konokiki, pa kahea. "E, Hiama hoi ka olua huaka'i o ka wela," wahi a ka noho hale. "Ae," wahi a laua nei. "Heaha keia huakai o ka hiki ana maif" *'Xo kahakai ka makou huaka'i i hele ae nei, eia ka hoi he mau la kai nui keia, i hele ae nei hoi i ka ono o ke Konohiki i kahi mea hou, eia nae aohe wahi puolo o ka lima e hoi nei." "Auwe no ka hoi e! Aloha ino ke Konohiki o kakou, hoi nui a na makou ia e laulele aku i keia po, a kakahiakanui, hiki aku ka ono a ke alii puuwai palupalu o kakou." "E ai olua," wahi a kamaaina. "Aole, ua ai mai nei a hoi mai la," wahi a laua-nei, "o ka ono hoi i ka wai, kipa mai la e inuwai." Ke nana nei laua i ka mea a lakou e imi nei, aohe no o laua ike iwaenn o keia kauhale, a no ia nele, hoi aku la laua a hui me ko laua mau hoa. 'Tehea ka olua huakai!" wahi a Ahiki. "Aole no ua mea nei a kakou e imi uei iwaena o kela poe," wahi a Paku'i ma. Ia wa i olelo mai ai o Nihiole i ke Konohiki, "o loaa ana oia ia kakou, aole e nele, aia paha a ho lele ae nona iluna me he mana la 7 alaila loaa ole." Ia nei e hoi nei o na haie npau ma ia mau wahi, ua puu ia i !;e kiei hh-lo ia e lakou uoi, a ho nele ?io ka mea i loaa, nae nj hoi o ke ahi.ihi lnKi i ka .mle. Ua īiīo i mea maluhi no k) kino, a i kekari la ae, hoomaha, a pela aku iina. la. Ke noke nei ke Konohiki i ke kuekaa ma na wahi apau o Kailua, aole no lie loaa, a no ia nele, nee aku ana ka imi no Waimanalo, o ia nele like 110 Olelo mai la e Ahiki i kona mau hna: "Pau ae la na kahawni elua, lieomaha hoi k.ikou i keia mau la, a maha, alaila kn'iou pii nouka o "Waihi. a j-oho kak<u ilaila hxj mau la, alaila h'lf 1 oi oukou e h.ni i ua haie apau olaila. I loaa ole ilaila, alaila hoi mai kako»i ahiki i Maunawili noho ilaila. "E neepapa ka kakou huii aaa i na wahi apau, ke loaa ka hoi, kuu ka luhi, a makepono hoi ka loloa ana o n.i au i ke,ala." A helo keia manao iwaena o lakon. noho iho la hooma'aa, :i haia paha I;e nnahulu, hoeu ae la ko Konohiki i ka huakaihele nouka o ka ]>ali-ku o Waihi. A niakaukau ka huakni no k;i kahea aku la o Ahiki ia Kamaio kana a-ipuupuu: <£ E Kamaio e!" "E o." "I kahea aku la au ia oe e hele pn ana kaua i keia huakai, a noho aku kaua i ka uka waiahulu o Wai)in. Ih> niau la. Nolr.ila e loihi ana keia huakai n 'u, o ia ke kuinu o ko 'u makemake ia oe e hele pu i keia hunkai, i o!e au e hemahema." A lohe kana a-ipuupuū, ua lilo no ia i m?a maikai i kona uaanao, olelo

mai la nae oia i ke alii: "M&i ku'i ko kapuaiwawae no'u e ke plii, na'u 110 au e ukali aku mahope." Ua maikai ia mau olelo i ka manao 0 ke Konohiki, nolaila, hoomakaukau iho la ka nguka 0 Waihi kq pahuhopu. A hala o Ahiki me kopa mau hoa, makauk/iu no hoi na huihui a-ipu a Kamaio, helo ka auamo kau i ka a-i, a aku la mahope 0 ke alii. . Ma keia hele ana a ke Konohiki, aole oia i aaliu i kona kahiko hanohano alii, mamuli o na olelo a Nihiole o ka olelo ana aku ia Ahiki: "E, auhea oe e ke alii, ke hele nei kakou i keia huaks,i a 0 ko hanohano alii mai kahiko oe, anoai 0 l?e kumu ia e °l e n ®i ° keia keiki ia kakou, i ka wa no e ikeia mai ai oe e na kanaka, 0 ka wawa koke ae la no ia, eia ke Koiiphiki, lohe uo kela keiki, ko ia la holo no ia e pee, 0 ka kakou no ka ho-a-a." Mamuli o ka maikai o na olelo a Nihiole, ua hooko ke Konohiki ia olelo me ka i aua mai ia Nihiplq: "Manao au ua pololei paha kau koho, e aho e waiho neia mau P° n O ou," nolaila hume iho la ke alii i ka malo u'a ilihau i kukuia me ka 111 o ka Hopue me ka palaholo, 91 0 ka mea hpi i loaa i ka poe haahaa i oleloia he lopakuakea. Kakua ae la oia i ke kapa pa'u mamaki i kona kino, me ke kpu kikepa ana ma kona poohiwi. a me ia kahiko oia i hele ai i keia Kuakai. Ia lakou i hiki ai i ka map& kahawai 0 Makawao me Maunawifi, i$ wa i lele mai ai ka hauli maka'u ia Nihiole, no kona ike ana iho i ke ala ana i hele ai me he mea la e kau okoa mai ana na mea apau imua 0 kona alo. Ke mau la no lakou nei i ka hele ahiki i ka ulu kukui, k»hi a Kahinihiniula i kali ai, me ka manao e lmi ine koua mau hoa paani, i ka la 1 nalowale ai ka i'a 0 Kawainui. Mamuli o ka wela o ka la, haule iho la malalo o ke kumu kukui, a Kaliininihiula i pee ai i ka e hoi nei no Maunawili ame Waihi. Ia lakou nei e hoomaha ana, hilinai aku la ke Konohiki i ke kumukukui me ke kikiipau ilung, ke alo. Oiai lakou nei e luana nei i ka olu, e ha'iha'i ana hoi na olelo no ka pono 0 ka lakou huakaihele, e imi i ka meahuna iloko 0 ka mapuna o Ilalauwai, i ka mea pohihihi hoi i ka lau palaiula 0 -aakalei, aia no •nae ke alo 0 ke Konohiki ke kikiipau la Mokuhano i ka ehu a ke kai, awalalua i ka lae 0 Manu'alele. Ea, mai ke Koholalele haualili i ka nioana, Kukulu i na ohe kiwai a ka Malua, Lewa ka hala o Mapuana lewa i ka makani, Lewa ka waha 0 ka puhi 0 laumeki. E kilapao ana i ke kumu 0 Kauiki, Uene ke kolopa i ka lihiwai 0 Punahoa, 1 Kapi ka poha a ka uwepa a Kau-1 aikalani, Hq)ei e ka ihu a ka la i na kiahawai a ka ua paila paoa. I ka wele lipine ia e Kalehuamakanoe. Ka ua mea he hoonanea 0 ke Konohiki i olu kukui o Peekaua, Eia no kona alo iluna e huli nei a ke hoolohe aku nei no i »a olelo a kona mau hoa, me ka mau no 0 kona mau maka i ka nana iluna. O ka wa no ia i pa'ia ae ai 0 kona maka, a ike aku la oia i keia keiki e kau ana i ko-kiki 0 ka wekiu iluua loa 0 ka mana pukui o kekahi mau lala kukui, aole nae ona iko pouo aku i ke kino, no ka nalowale i ka lau o ke kukui, aka o ke poo ame kekahi hapa 0 ka poohiwi o ka lima, e paa ana i ka lala kukui, kana e ike aku nei. Hoomau aku la oia i ka nana ana, oiai no hoi ke keiki e nana mai ana iaia. Mamuli 0 ka loli ole ae 0 keia mea kino ana e ike nei, ua pau loa ae la kona manao ana, he alawa maka keia ana e ike nei. Nolaila olelo aku la oia i kona mau hoa:v "E lakou nei e, e nana ae hoi ouJtou iluna o ke kumu kukui, anoai hoi 0 ike aku oukou i kekahi mea a'u i ike aku nei i ka lekei ana aku la i ka mana o ka lala kukui." 0 ka wa ia 0 kona mau hoa i alawa like ae ai iluna, me ke au ana 0 na maka, a ike aku la lakou apau 0 ka wa ia 0 kona mau hoa i alawa iike ae ai iluna, me ke au ana 0 na maka, a ike aku la lakou apau 1 ke aka maalo i ke kupulau 0 ka eueu 0 Makawao e kau mai ana iluna 0 ka wekiu, a e nana mai ana hoi kona mau maka ia lakou nei me kahi minoaka oluolu e hekau ana iluna o kona mau wahi papalina oohea. Ia wa i hooho like mai ai lakou me ka huaolelo hookahi: "Aia ua keiki nei la a kakou e imi nei, ke kau mai la i koki oka laau. Auwe no hoi ka laki e!" Kahea aku la o Paku'i: "E ke keiki e, hoi mai ilalo nei, a na makou e hoihoi aku ia oe a nohp i ka hanohano 0 ke alo 0 ke Konohiki 0 ke Koolau nei, ka punahele a ke alii Olomana e noho mai la i Keanalehua." Oiai no nae o Paku'i e noke aku nei i ke kamailio i keia mau olelo, ke ike aku nei 0 Ahiki i ka emi liilii aku o ua keiki nei iloko 0 ka lau o ke kukui, a 0 ia hookahi no ka lakou' apau e ike nei. 1 ka nalo ana aku o ka 0 ke keiki, ia wa o Nuhi i ala-ke ae ai a kau ana iluna 0 kekahi lala kukui, e moe haahaa ana ilalo, m#%a pii awiwi ana aku iluna, o kahi a ke keiki i nalo aku ai. Kahea iho la oia ia Paku'i: "E Paku'i ma e, e hele ae olua mawaho mai o kahi mala'ela'e e nana mai ai, a ike olua kahea mai." Hooko aku la o Paku'i ame Nihiole i keia leo, holo aku la laua a ku iwaho 0 kahi mala'ela'e, nana mai la iluna 0 ka hu'a wekiu o ke kumu kukui a Ahiki e noho ana, me ka manao e ike mai i ke keiki. Ia laua nae i nana mai ai, ik® mai Ia laua i keia manu nui hulu eleele e kau ana iluna o ka lau o ke kukui. I ka ike ana mai o ka manu ia laua nei, ia wa i hohola ae ai oia i kona mau eheu a wehe aku ka pe-& 0 ke kalepa holo i Pokekona —konakona iho nei ka nohona o ka hale hoopili wale. Hoho mai la o Paku'i ma: "Auwe, ua kuhihewa kakou, he mano ka keia mea a kakou i manao mai uei he kanaka, aia la ke upo'i la na hui o Haupu lele oni i ka makani. (Aole i pau.)